زۋقا باتىر 150 جىل تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى ادەبي الەم
ۇلتتى ءسۇيۋ ءارتۇرلى
kerey.kz
قازاقتىڭ اتى ورىستىڭ اتىنان وزسا، بالۋانىن بالۋانى جىقسا، شەشەنىن شەشەنى سوزدەن توقتاتسا، ماردامسىپ بار قازاق ءسۇيسىنىپ قالادى. قازاق جەڭىلسە، ورىس تا دارديادى. نوعاي مەن قازاق، سارت پەن نوعاي ەگەسسىن، ولار دا سولاي. بۇل ءار جۇرتتىڭ قانىنا بىتكەن وزىمشىلدىك، تۇرعان جەرىن، وسكەن ەلىن، ءوز تۇقىمىن باسقادان ارتىق بولسا ەكەن دەگەن قۇرعاق تىلەك، قۇرعاق سەزىم ەڭ تومەنگى دارەجەدەگى نادان ادامدا دا بار. بۇل قاسيەتتى سەزىم ەمەس; جەرىن، ءۇيىرىن ساعىنۋ، جەرىنە تارتۋ حايۋاندا دا بار. ۇيرەنگەن تاماق، جەگەن جەرىن جاقسى كورۋ – تابيعاتتىڭ ەرىكسىز كانونى. ۇلت ءسۇيۋدىڭ ەڭ تومەنگى دارەجەسى وسى.
اقىلى، سەزىمى ۇستارعان قازىرگى مادەنيەتتىڭ تورىندە جۇرگەن ادام بالاسىن الساق، ءار ۇلت ءوزىنىڭ وسكەنىن، ءوزىنىڭ كوركەيگەنىن، جەتىلگەنىن، ءوزىنىڭ قوجالىعىن كوكسەپ، جانىن سالىپ، قانىن سۋداي اعىزىپ، دۇنيە-مۇلكىن ورتاعا سالىپ، الىسىپ جاتىر. بۇعان قاراعاندا ادام بالاسىنىڭ ءوز مەشەلدىلىگى مادەنيەت ورلەگەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. «وزىڭە تىلەگەندى بىرەۋگە دە تىلە»، «ادام بالاسىن باۋىر تۇت» دەگەن كوركەم تىلەك دالادا قالىپ، تۇرمىس كۇرەسى، قانىشەرلىك مايدانداپ تۇر. ۇلتى ءۇشىن قۇربان بولۋعا شىداعاندىق – ۇلتشىلدىقتىڭ وسى كۇندە ەڭ بەرىك ەرەجەسى.
زورلىق، قيانات، قانىشەرلىك جوعالىپ، ءبىر زاماندا ادام بالاسى ءبىرىن ءبىرى ماڭدايعا شەرتپەيتىن، جەر جۇزىنە ۇجماق ورنايتىن شاق بولا ما؟ جوق پا؟ بەلگىسىز بولسا، الىس. ءوزى كوكسەۋ – ءتاتتى قيال; زامان كوكسەتەتىن ەمەس. ەندىگى ماقسات – اياق استىندا قالماي، تىربانىپ تىرنا-قاتار رەتكە كىرۋ، دۇنيەجۇزىنەن جوعالىپ كەتپەس قامىن قىلۋ.
ۇلتىن شىن ءسۇيىپ، ايانباي قىزمەت قىلعان ازاماتى كوپ جۇرت كۇشتى، ونەرلى، ءبىلىمدى جۇرت بولىپ، كۇرەستە تەڭ ءتۇسىپ، باسقالارعا ءوزىن ەلەتىپ وتىر. ۇلتى ءۇشىن قۇرمەت قىلماي، باس قامىن ويلاپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەلى ارتتا قالىپ وتىر. ۇلتشىل جۇرتتار، انە، گەرمانيا، ياپونيا، انگليا، تۇركيالار، ولاردىڭ بالاسى جاسىنان «ۇلتىم» دەپ وسەدى. ەسەيگەن سوڭ بار ءبىلىمىن، كۇشىن ءوز جۇرتىنىڭ كۇشەيۋىنە جۇمسايدى. ولاردىڭ ءار ادامى – مەملەكەتتىڭ كەرەگى، قىزمەتكەرى.
كورشىمىز ورىستى الايىق. بۇلاردىڭ قارا حالقى نادان بولدى. وقىعانى ۇلت قامىن ويلاعان جوق، قىزىققا، شەنگە، دارەجەگە سالىنىپ، باس پايداسىنان وزگەنى ەسكەرگەن جوق. شەنەۋنىگى ءوزى قوجا، ءوزى تورە بولىپ، قارا حالىقتى مەنسىنبەدى، جان ەسەبىندە كورمەدى. كەشەگى ويازدار، جاندارالدار، گەنەرال-گۋبەرناتورلار ءوز الدىنا كىشكەنە پاتشا ەدى. ولاردىڭ اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس بولدى، اسۋعا، اتۋعا ءامىرى ءجۇردى. قارا حالقى مەن وقىعانىنىڭ اراسىندا جاقىندىق بولمادى، ءبىرىن ءبىرى جەك كوردى. اقسۇيەك، دۆورياندار قارا حالىقپەن سۇيكەسۋدى بويىنا قورلىق، نامىس كوردى. ەكىنشى جاعىنان ارىس – پاتشاسىن قۇدايدان جامان اسپەتتەپ، كوككە كوتەردى. يمەندى، قورىقتى، پاتشادان كۇشتى ءامىر يەسى بار دەپ ويلاعان جوق. پاتشانى شىرعالاعان وڭكەي اقسۇيەك، شەنەۋنىكتەر پاتشانى قارا حالىقتان الىستاتپاسا، جاقىنداتۋعا سەبەپشى بولعان جوق. قارا حالىق قورلىقتا، قىسىمشىلدىقتا ءجۇرىپ جاتتى…
قورلىققا كونىپ، تەپكىگە شىداپ جۇرگەن ورىستىڭ قارا مۇجىعى ءۇنسىز، ءتىلسىز، كونبىس نادان ەمەس. قىلجىر، ءوزىمشىل، زور كوكىرەك نادان ەدى. پاتشانىڭ ءپارمانىنا، اقسۇيەكتىڭ تىزەسىنە امالسىز كونىپ، كەكەتىپ-مۇقاتىپ، سىرتتان قورجيىپ ءجۇرۋشى ەدى. مۇجىقتىڭ مۇنداي بولعان سەبەبى – ورىستىڭ جوعارعى تابىنان شىققان تالاي اتاقتى، ءبىلىمدى جازۋشىلارى مۇجىقتى ماداقتاپ، كىتاپتار جازىپ، كوتەرىپ، ءوزىمشىل قىلىپ، ءتاڭىرسىتىپ جىبەرىپ ەدى. مىنە، وسى حالدا جۇرگەن ورىستىڭ ءبىر ءتاڭىرىسى نيكولاي جوق بولىپ ەدى – نە بولدى؟
تاڭىرسىنگەن، ءوزىن-ءوزى زور تۇتقان قوجا بولىپ، مەملەكەتتىڭ استىن ۇستىنە كەلتىردى. نەشە ءتۇرلى باسسىزدىق قىلىپ، روسسيانىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى.
جوعارعى ايتىلعاننان شىعاتىن قورىتىندى مىناۋ: ورىستىڭ اقسۇيەگى، وقىعانى ۇلت قامىن ويلاپ، حالىققا جانى اشىپ، قىزمەت قىلعان جوق: «دارەجە» قۋىپ كەتتى. تاڭىرىسىنگەن قارا حالىق جۇگەنسىز نادان بولىپ قالدى. قىسقاسى، ورىس ۇلتشىل جۇرت ەمەستىگىن، تاپتان تاپقا، پارتيادان پارتياعا بولىنگەن بەرەكەسىزدىگىن كورسەتتى. مۇنان بىلاي ماڭدايىنا تاس ءتيىپ بارىپ تۇزەلمەسە، بۇ قالىپتا ۇلگى الارلىق، ەلىكتەرلىك ەش نارسەسى قالعان جوق.
ەندى قازاققا كەلەيىن. ءبىز جۇرت بولۋدى جاڭا ويلانىپ، جاڭا قامداندىق، قازاق ءارى اقسۇيەك، قاراسۇيەككە، وقىعان، وقىماعانعا ءبولىنىپ، اراسىنا جىك تۇسكەن جوق. بىراق جۋان اتا، جىڭىشكە اتا بولىپ، جۋاننىڭ جىڭىشكەگە كورسەتەتىن زورلىعى، قياناتى بار. جاقسى ءتارتىپ، ءادىل بيلىك ورناسا، جۋان مەن جىڭىشكەنىڭ ايىرماسى جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن. باسشى ءتۇزۋ بولسا، باسشىدان باس تارتىپ، اۋا جايىلاتىن حالىق از، قازان بۇزار، ار سوققان بىرەۋلەر بولماسا. قازاقتى تۋرا جولعا باستايتىنى دا، اداستىراتىنى دا – وقىعانى. وقىعانىن قازاق سىيلايدى، سوڭىنان ەرەدى. كادىرلەيدى. سەنەدى. ءبىلىمدى، اقىلدى، جاقسىلىقتى، ۇلگىلى، ءتارتىپتى، اقيقاتتى، ادىلدىكتى، قىزمەتتى وقىعاندارىنان كۇتەدى. وقىعان – قارا حالىقتىڭ شىراعى (يدەالى), بۇقاراسى سونشا كادىرلەگەنىن وقىعاندار ءبىلۋ كەرەك. حالىققا قىزمەت قىلا بىلمەگەن، ۇلگى، شىراق بولۋعا جاراماعان وقىعان حالىقتىڭ ىقىلاسىن قايىرادى، كوڭىلىن شىعارادى. حالىقتى وزىنەن الىستاتادى، وسەك ارقالايدى، پايداسى ارتىق تيمەيدى.
بۇقارانىڭ اسپەتتەۋىنە قاراي «بۇل ۋاقىتتا» ءتورت اياعى بىردەن ءتۇسىپ، ۇلت ءۇشىن جانىن سالىپ، سىلەتسىز، تازا قىزمەت قىلارلىق شىن «شىراق» تابىلا بەرۋى قيىن. بۇل ۋاقىت – قازاقتىڭ مادەنيەتكە اياق باساتىن، شارۋاسى، تۇرمىسى، بىلىگى وزگەرەتىن، عاسكەر بولاتىن، جالپى ۇلت ىسىنە جول اشاتىن ۋاقىت. قازاقتىڭ ومىرىنە كورمەگەن جاڭالىقتار كىرەتىن ۋاقىت – وسى كۇنگى وقىعان قىزمەتكەرلەر. قازاقتىڭ ەسكى قالپىنان جاڭالىققا كوشەتىن – «كوشپەلى» زاماننىڭ كىسىلەرى. كوشپەلى زاماننىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاشاندا بولسىن كەمشىلىگى كوپ بولماق. اركىم ءارتۇرلى پىكىر تۇتىنىپ، ءارتۇرلى جوبا ۇسىنىپ، جاڭالىقتى ورناتۋعا جيھات قىلماق. بىراق بۇل بۋىننىڭ ادامىنىڭ تاجىريبەسى، تاربيەسى جەتىلمەگەندىكتەن ىستەگەن ىسىندە ۇستىرتتىك، توسەلمەگەندىك كوپ شىعىپ، ويلاعان ماقساتىنا جەتە الماي، ەسكى ءومىردىڭ جاۋىزدىعىمەن الىسۋمەن كۇنى وتەدى. بۇلاردىڭ ىستەپ كەتكەن ىسىنەن كەلەسى بۋىن تاجىريبە الىپ، توسەلىپ، انىق قىزمەت قىلاتىن، قىزمەتىنىڭ جەمىسىن كورەتىن سولار بولادى. بۇل جۇرگەن بۋىننىڭ ادامىندا كەمشىلىك بولاتىن بىرنەشە سەبەپتەرىن ايتىپ وتەيىن.
ادامنىڭ ومىردەگى ءىسى – العان تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى. جاننىڭ تاربيەلەنەتىن ءۇش ءتۇرلى سىپاتى بار: اقىل، سەزىم، قايرات. ادام جاراتىلىستان اقىلدى بولىپ، وسى ءۇش سىپاتى بىردەي تاربيەلەنگەن بولسا، ول كىسى ءارى دانىشپان بولادى. ول ادام ىسىندە بايىپتى، تاباندى بولىپ كوپ قاتا جىبەرمەيدى. ەگەر اقىلى شامالى ادامنىڭ ءۇش جان سىپاتى بىردەي تاربيەلەنگەن بولسا، ول ادام وزىنە ءوزى قاناعاتشىل، ومىرىنە ىرزا، ورتاشا تىعىندى كىسى بولادى. بۇل كەزدەگى وقىعانداردىڭ العان تاربيەسى قانداي؟ ءۇش ءتۇرلى جان سىپاتى بىردەي جەتىلگەن بە؟ سونى ايتپاقپىن.
قازىرگى وقىعانداردىڭ تاربيە نەگىزى قازاق ىشىندە سالىنعان. قارا قازاقتىڭ بالاسىنا بەرەتىن تاعىلىمى بەلگىلى. «وتىرىك ايتپا، قيانات قىلما، ادال بول، اقجۇرەك بول، ءوزىڭ ءۇشىن وقىما، مەن ءۇشىن دە وقىما، ۇلتىڭا قىزمەت قىلىپ، پايدا تيگىزۋ ءۇشىن وقى!» دەپ ۇيرەتكەن قازاق نەكەن-ساياق شىعار. «شىركىن، بالەنشەنىڭ بالاسىنىڭ قۋى-اي! كىسى سىرتىنان ساتىپ جىبەرەتىن»، «كىسىگە اقىڭدى جىبەرمەيتىن بول، زاكون ءبىل، اقشا تاپ، داراجاعا ءىلىن» دەگەن ماقساتپەن وقىتادى. ايتسا دا، ايتپاسا دا، قازاقتىڭ بۇل ويى بەلگىلى. وسى تاربيەمەن وسپەگەن بۇ جۇرگەن وقىعان دا كەم شىعار; جاسىنان بالانىڭ اقىلى، سەزىمى قۋلىق، سۇمدىققا، بىرەۋدەن ارتىلۋعا، دارەجەقۇمارلىققا ۇيرەنەدى، بۇل – ءبىر.
ورىس شكولىنىڭ تاربيەسى دە وقىعانداردى ۇلتشىلدىق، كىشپەيىلدىلىك، تازا جۇرەكتى قىزمەتكەرلىككە ارتىق اسەر بەرمەيدى. ورىس بالالارى ۇلت دەگەندى كوپ ەسكەرمەيدى، كوبى ءوزىمشىل، ماقتانشاق، تاكاپپار كەلەدى. ولاردا جاقسى مىنەز شامالى، ال قىزمەتكە كىرگەلى كورگەنى – نيكولايدىڭ جاداعاي شەنەۋنىكتەرى. ولاردىڭ كورەتىن راحاتى: جاقسى كيىم، جاقسى تاماق، ترويكا ارعىماق، كاتايتسا، سەكەكتەتكەن «مادمازەل» (ايەل). ءماجىلىسى – اراق، قارتا، بيلليارد، سالتانات، ايبار: «تاقسىر-ەكە! گوسپودين!»، شۇلعىعان، شوقىنعان قارا جۇرت، ءمىنى، بۇلاردان العان تاربيەنىڭ ءتۇرى وسى سياقتى، بۇل – ەكى.
ۇلتىمىز بار ەكەنىن، ەلىمىز-جۇرتىمىز بار ەكەنىن، جۇرتىمىز قاتارعا كىرمەي، تەڭدىك جوق ەكەنىن، نيكولايدىڭ قاسقىرلارى قازاقتى ءىشىپ-جەپ قۇرتىپ بارا جاتقانىن سەزگەلى، «ۇلتقا قۇرمەت قىلايىق» دەگەلى بەس-التى-اق جىل بولدى. ارينە، بۇل ويانۋعا 1905-ءىنشى جىلعى تولقىن، تاعى ءارتۇرلى تۇرتكىلەر قامشى بولعان شىعار; كوبىنەسە ەس كىرگىزىپ وياتۋعا، ۇلتتى تانىتۋعا سەبەپ بولعان – «قازاق» گازەتاسى. ونان بۇرىن ۇلت دەگەندى كىم بىلگەن: كوبىمىز كەشە وزگەرىس بولعان كۇنى ۇلتىمىزدى تاۋىپ الدىق. سوندىقتان وقىعانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى جان-تانىمەن ادال قىزمەتىن ۇلتىنا كورسەتە الماي، پايداسىن نە دارەجەسىن ساعالاپ كەتۋى عاجاپ ەمەس، سەبەبى، «ۇلتشىلدىق»، «ادالدىق»، «قىزمەت» دەگەن نارسەلەر سۇيەگىنە ءسىڭىپ وسكەن دارەجە ەمەس. سىرتتان جاپسىرىلعان جاماۋ.
وقىعانداردىڭ جولدان تايىپ كەتۋىنە سەبەپ بولاتىن – بار ادامنىڭ تابيعاتىنا بىتكەن جەرگىلىكتى مىنەزدەر. ورىن، اتاق، دارەجە، مۇقتاجدىقتىڭ جوقتىعى ادامدى تاستىرىپ، كوتەرىپ جىبەرەدى. بۇلاردى كىسىنىڭ كىسىسى-اق كوتەرەدى. «قوي كورمەگەن قۋالاپ ولتىرەدى» دەگەندەي، بۇرىن قولىنا بيلىك ءتيىپ كورمەگەن جۇرت بىلىكتى جاقسىلىققا جۇمساي الماي، جامان جاققا جۇمساپ، ادىراڭداپ، «تاعدىرىڭ قولىمدا» دەگەن سياقتى پىكىرگە ءتۇسىپ كەتۋى دە مۇمكىن، بۇنى نيكولايدىڭ شەنەۋنىكتەرىن كوز الدىما ەلەستەتىپ ايتامىن.
كەيبىر وقىعاندار دا قارا حالىقتان بويىن اۋلاققا سالعىسى كەلىپ، قىزىققا، سالتاناتقا سالىنعىسى كەلەتىن سالقىندىق، ىرىلىك مىنەزدەردىڭ ۇشىعى سەزىلەدى. ادام شالدۋار نىقىسىنىڭ انىمەن كەتسە، ءوزىن-ءوزى تەرگەۋگە الماسا، جامان مىنەزىنەن تىيىلىپ، جاقسى جاعىن تاربيە قىلماسا، بۇزىلىپ كەتۋى وپ-وڭاي. مەنىڭشە، قارا حالىقتان جيرەنگەندىك، ىرىلىك – ۇلتىن سۇيۋگە، مۇقتاجىن، سىرىن بىلۋگە جيھات قىلماعاندىق دەپ بىلەمىن. بۇل مىنەز نيكولايدىڭ شەنەۋنىكتەرىنە ەلىكتەگەن بولىپ تابىلادى.
ورىستىڭ ءبىلىمىن الۋعا، ونەرىن بىلۋگە، جاقسى جاعىن جاتتاۋعا ەلىكتەۋ – دۇرىس تا، كاپىرلىگىن، ماقتانشاقتىعىن، راقىمسىز، قىزىقشىل، قالتاشىل، انتشىل «سۋىق» شەنەۋنىكتىگىن ەلىكتەۋ، اقسۇيەك بولۋعا، سالتانات تۇزەۋگە، تۇرمىسىن، ءجۇرىسىن، ءۇي ءىشىن جات تۇرگە سالىپ، قازاقتان قاشىرتۋعا ەلىكتەۋ – ۇلكەن ءمىن، كەمشىلىك. بۇ جاعىنان وقىعاندار ارىنا تورەلەتىپ، ساق بولۋى كەرەك. وسىنداي ادەتتى كۇشەيتۋگە سەبەپ بولاتىن كۇنشىعىس حالقىنىڭ تابيعاتىندا تاعى ءبىر مىنەز بار. ول: انتقۇمار، زينناتقۇمار، ايەلشىلدىك، ادىمىن الىستاتپايتىن ۇساقتىق، قايراتسىزدىق، جالقاۋلىق. كوڭىلدەگىسى بولماسا، ءبىزدىڭ تۇقىمدار تەز تابانى قايتىپ، قاجىپ قالادى. ماقساتىنىڭ جولىنا قۇربان بولۋعا شىدامايدى. بۇ دا ەستە بولسىن.
اقتىعىندا ايتپاعىم: وقىعاندار ءوزىن ءوزى تاربيە قىلۋ كەرەك. قارا حالىقتان جيرەنبەي، جاقىن ءجۇرىپ، سىرلاسىپ، مۇڭ-مۇقتاجىمەن تانىس بولىپ، ءوزى ۇلتىن سۇيۋگە، حالىققا ءوزىن سۇيگىزۋگە جيھات قىلۋى كەرەك. ەستەرىڭىزدە بولسىن: قارا حالىقتىڭ مادەنيەتتى بولۋىنان مادەنيەتتى كىسىنىڭ قازاق بولۋى قيىن، بالاسىنا وسى باستان ۇلت رۋحىن ءسىڭىرىپ، قازاق ومىرىنە جاقىنداتىپ تاربيەلەۋ كەرەك. ورىس تاربيەسىن العان بالا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى. قازاققا ايۋداي اقىرعان شەنەۋنىك تابىلۋى وڭاي; ەرىنبەي-جالىقپاي، باقىرماي، شاقىرماي ءىس بىتىرەتىن، تەرىسى قالىڭ، كونبىس، تاباندى قىزمەتكەر تابىلۋى قيىن. قازاققا زور كەۋدە اقسۇيەكتىڭ، اقشا جەگىش جالتىراۋىق شەنەۋنىكتىڭ، سۇلۋ ءسوزدى، قۇرعاق بەكتىڭ كەرەگى جوق; ادال كۇشىمەن وگىزدەي ورگە سۇيرەيتىن جۇمىسشى كەرەك. سول جۇمىسشى – وقىعاندار. بەكەرگە كەتكەن ساعات، بوسقا وتكىزگەن مينۋت – ۇلت ىسىنە زور شىعىن.
وقىعاندار! بۇل ۋاقىت جان تىنىشتىق ىزدەيتىن، قىزىق قۋاتىن ۋاقىت ەمەس، قىزمەت قىلاتىن، ەڭبەك سىڭىرەتىن ۋاقىت. ويلاڭىزدار: حالىق ءبىز ءۇشىن ەمەس، ءبىز حالىق ءۇشىن تۋعامىز، ولاي بولسا، مويىنىمىزدا حالىقتىڭ زور بورىشى، اۋىر جۇگى جاتىر.
«اباي» جۋرنالى. 2 قازان 1918 جىل
(ماقالا «قازاق الماناعىنىڭ» ەكىنشى سانىنان الىندى. شىلدە-تامىز. 2009 جىل)
abai.kz
پىكىر قالدىرۋ