Zuqa batır 150 jıl Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi Ädebi älem
WLTTI SÜYU ÄRTÜRLİ
Qazaqtıñ atı orıstıñ atınan ozsa, baluanın baluanı jıqsa, şeşenin şeşeni sözden toqtatsa, mardamsıp bar qazaq süysinip qaladı. Qazaq jeñilse, orıs ta dardiyadı. Noğay men qazaq, sart pen noğay egessin, olar da solay. Bwl är jwrttıñ qanına bitken özimşildik, twrğan jerin, ösken elin, öz twqımın basqadan artıq bolsa eken degen qwrğaq tilek, qwrğaq sezim eñ tömengi därejedegi nadan adamda da bar. Bwl qasietti sezim emes; jerin, üyirin sağınu, jerine tartu hayuanda da bar. Üyrengen tamaq, jegen jerin jaqsı köru – tabiğattıñ eriksiz kanonı. Wlt süyudiñ eñ tömengi därejesi osı.
Aqılı, sezimi wstarğan qazirgi mädeniettiñ törinde jürgen adam balasın alsaq, är wlt öziniñ öskenin, öziniñ körkeygenin, jetilgenin, öziniñ qojalığın köksep, janın salıp, qanın suday ağızıp, dünie-mülkin ortağa salıp, alısıp jatır. Bwğan qarağanda adam balasınıñ öz meşeldiligi mädeniet örlegen sayın küşeyip keledi. «Öziñe tilegendi bireuge de tile», «adam balasın bauır twt» degen körkem tilek dalada qalıp, twrmıs küresi, qanişerlik maydandap twr. Wltı üşin qwrban boluğa şıdağandıq – wltşıldıqtıñ osı künde eñ berik erejesi.
Zorlıq, qiyanat, qanişerlik joğalıp, bir zamanda adam balası birin biri mañdayğa şertpeytin, jer jüzine wjmaq ornaytın şaq bola ma? Joq pa? Belgisiz bolsa, alıs. Özi kökseu – tätti qiyal; zaman köksetetin emes. Endigi maqsat – ayaq astında qalmay, tırbanıp tırna-qatar retke kiru, düniejüzinen joğalıp ketpes qamın qılu.
Wltın şın süyip, ayanbay qızmet qılğan azamatı köp jwrt küşti, önerli, bilimdi jwrt bolıp, küreste teñ tüsip, basqalarğa özin eletip otır. Wltı üşin qwrmet qılmay, bas qamın oylap jürgen azamattardıñ eli artta qalıp otır. Wltşıl jwrttar, äne, Germaniya, YAponiya, Angliya, Türkiyalar, olardıñ balası jasınan «wltım» dep ösedi. Eseygen soñ bar bilimin, küşin öz jwrtınıñ küşeyuine jwmsaydı. Olardıñ är adamı – memlekettiñ keregi, qızmetkeri.
Körşimiz orıstı alayıq. Bwlardıñ qara halqı nadan boldı. Oqığanı wlt qamın oylağan joq, qızıqqa, şenge, därejege salınıp, bas paydasınan özgeni eskergen joq. Şeneunigi özi qoja, özi töre bolıp, qara halıqtı mensinbedi, jan esebinde körmedi. Keşegi oyazdar, jandaraldar, general-gubernatorlar öz aldına kişkene patşa edi. Olardıñ aq degeni – alğıs, qara degeni – qarğıs boldı, asuğa, atuğa ämiri jürdi. Qara halqı men oqığanınıñ arasında jaqındıq bolmadı, birin biri jek kördi. Aqsüyek, dvoryandar qara halıqpen süykesudi boyına qorlıq, namıs kördi. Ekinşi jağınan arıs – patşasın qwdaydan jaman äspettep, kökke köterdi. Imendi, qorıqtı, patşadan küşti ämir iesi bar dep oylağan joq. Patşanı şırğalağan öñkey aqsüyek, şeneunikter patşanı qara halıqtan alıstatpasa, jaqındatuğa sebepşi bolğan joq. Qara halıq qorlıqta, qısımşıldıqta jürip jattı…
Qorlıqqa könip, tepkige şıdap jürgen orıstıñ qara mwjığı ünsiz, tilsiz, könbis nadan emes. Qıljır, özimşil, zor kökirek nadan edi. Patşanıñ pärmanına, aqsüyektiñ tizesine amalsız könip, keketip-mwqatıp, sırttan qorjiıp jüruşi edi. Mwjıqtıñ mwnday bolğan sebebi – orıstıñ joğarğı tabınan şıqqan talay ataqtı, bilimdi jazuşıları mwjıqtı madaqtap, kitaptar jazıp, köterip, özimşil qılıp, täñirsitip jiberip edi. Mine, osı halda jürgen orıstıñ bir täñirisi Nikolay joq bolıp edi – ne boldı?
Täñirsingen, özin-özi zor twtqan qoja bolıp, memlekettiñ astın üstine keltirdi. Neşe türli bassızdıq qılıp, Rossiyanıñ kül-talqanın şığardı.
Joğarğı aytılğannan şığatın qorıtındı mınau: orıstıñ aqsüyegi, oqığanı wlt qamın oylap, halıqqa janı aşıp, qızmet qılğan joq: «däreje» quıp ketti. Täñirisingen qara halıq jügensiz nadan bolıp qaldı. Qısqası, orıs wltşıl jwrt emestigin, taptan tapqa, partiyadan partiyağa bölingen berekesizdigin körsetti. Mwnan bılay mañdayına tas tiip barıp tüzelmese, bw qalıpta ülgi alarlıq, elikterlik eş närsesi qalğan joq.
Endi qazaqqa keleyin. Biz jwrt boludı jaña oylanıp, jaña qamdandıq, qazaq äri aqsüyek, qarasüyekke, oqığan, oqımağanğa bölinip, arasına jik tüsken joq. Biraq juan ata, jiñişke ata bolıp, juannıñ jiñişkege körsetetin zorlığı, qiyanatı bar. Jaqsı tärtip, ädil bilik ornasa, juan men jiñişkeniñ ayırması joğalıp ketui mümkin. Basşı tüzu bolsa, basşıdan bas tartıp, aua jayılatın halıq az, qazan bwzar, ar soqqan bireuler bolmasa. Qazaqtı tura jolğa bastaytını da, adastıratını da – oqığanı. Oqığanın qazaq sıylaydı, soñınan eredi. Kädirleydi. Senedi. Bilimdi, aqıldı, jaqsılıqtı, ülgili, tärtipti, aqiqattı, ädildikti, qızmetti oqığandarınan kütedi. Oqığan – qara halıqtıñ şırağı (idealı), bwqarası sonşa kädirlegenin oqığandar bilu kerek. Halıqqa qızmet qıla bilmegen, ülgi, şıraq boluğa jaramağan oqığan halıqtıñ ıqılasın qayıradı, köñilin şığaradı. Halıqtı özinen alıstatadı, ösek arqalaydı, paydası artıq timeydi.
Bwqaranıñ äspetteuine qaray «bwl uaqıtta» tört ayağı birden tüsip, wlt üşin janın salıp, siletsiz, taza qızmet qılarlıq şın «şıraq» tabıla berui qiın. Bwl uaqıt – qazaqtıñ mädenietke ayaq basatın, şaruası, twrmısı, biligi özgeretin, ğasker bolatın, jalpı wlt isine jol aşatın uaqıt. Qazaqtıñ ömirine körmegen jañalıqtar kiretin uaqıt – osı küngi oqığan qızmetkerler. Qazaqtıñ eski qalpınan jañalıqqa köşetin – «köşpeli» zamannıñ kisileri. Köşpeli zamannıñ qızmetkerleriniñ qaşanda bolsın kemşiligi köp bolmaq. Ärkim ärtürli pikir twtınıp, ärtürli joba wsınıp, jañalıqtı ornatuğa jihat qılmaq. Biraq bwl buınnıñ adamınıñ täjiribesi, tärbiesi jetilmegendikten istegen isinde üstirttik, töselmegendik köp şığıp, oylağan maqsatına jete almay, eski ömirdiñ jauızdığımen alısumen küni ötedi. Bwlardıñ istep ketken isinen kelesi buın täjiribe alıp, töselip, anıq qızmet qılatın, qızmetiniñ jemisin köretin solar boladı. Bwl jürgen buınnıñ adamında kemşilik bolatın birneşe sebepterin aytıp öteyin.
Adamnıñ ömirdegi isi – alğan täjiribesiniñ jemisi. Jannıñ tärbielenetin üş türli sıpatı bar: aqıl, sezim, qayrat. Adam jaratılıstan aqıldı bolıp, osı üş sıpatı birdey tärbielengen bolsa, ol kisi äri danışpan boladı. Ol adam isinde bayıptı, tabandı bolıp köp qata jibermeydi. Eger aqılı şamalı adamnıñ üş jan sıpatı birdey tärbielengen bolsa, ol adam özine özi qanağatşıl, ömirine ırza, ortaşa tığındı kisi boladı. Bwl kezdegi oqığandardıñ alğan tärbiesi qanday? Üş türli jan sıpatı birdey jetilgen be? Sonı aytpaqpın.
Qazirgi oqığandardıñ tärbie negizi qazaq işinde salınğan. Qara qazaqtıñ balasına beretin tağılımı belgili. «Ötirik aytpa, qiyanat qılma, adal bol, aqjürek bol, öziñ üşin oqıma, men üşin de oqıma, wltıña qızmet qılıp, payda tigizu üşin oqı!» dep üyretken qazaq neken-sayaq şığar. «Şirkin, bälenşeniñ balasınıñ quı-ay! Kisi sırtınan satıp jiberetin», «kisige aqıñdı jibermeytin bol, zakon bil, aqşa tap, darajağa ilin» degen maqsatpen oqıtadı. Aytsa da, aytpasa da, qazaqtıñ bwl oyı belgili. Osı tärbiemen öspegen bw jürgen oqığan da kem şığar; jasınan balanıñ aqılı, sezimi qulıq, swmdıqqa, bireuden artıluğa, därejeqwmarlıqqa üyrenedi, bwl – bir.
Orıs şköliniñ tärbiesi de oqığandardı wltşıldıq, kişpeyildilik, taza jürekti qızmetkerlikke artıq äser bermeydi. Orıs balaları wlt degendi köp eskermeydi, köbi özimşil, maqtanşaq, täkappar keledi. Olarda jaqsı minez şamalı, al qızmetke kirgeli körgeni – Nikolaydıñ jadağay şeneunikteri. Olardıñ köretin rahatı: jaqsı kiim, jaqsı tamaq, troyka arğımaq, kataytsa, sekektetken «madmazel» (äyel). Mäjilisi – araq, qarta, billiard, saltanat, aybar: «Taqsır-eke! Gospodin!», şwlğığan, şoqınğan qara jwrt, mini, bwlardan alğan tärbieniñ türi osı siyaqtı, bwl – eki.
Wltımız bar ekenin, elimiz-jwrtımız bar ekenin, jwrtımız qatarğa kirmey, teñdik joq ekenin, Nikolaydıñ qasqırları qazaqtı işip-jep qwrtıp bara jatqanın sezgeli, «wltqa qwrmet qılayıq» degeli bes-altı-aq jıl boldı. Ärine, bwl oyanuğa 1905-inşi jılğı tolqın, tağı ärtürli türtkiler qamşı bolğan şığar; köbinese es kirgizip oyatuğa, wlttı tanıtuğa sebep bolğan – «Qazaq» gazetası. Onan bwrın wlt degendi kim bilgen: köbimiz keşe özgeris bolğan küni wltımızdı tauıp aldıq. Sondıqtan oqığandardıñ keybireuleri jan-tänimen adal qızmetin wltına körsete almay, paydasın ne därejesin sağalap ketui ğajap emes, sebebi, «wltşıldıq», «adaldıq», «qızmet» degen närseler süyegine siñip ösken däreje emes. Sırttan japsırılğan jamau.
Oqığandardıñ joldan tayıp ketuine sebep bolatın – bar adamnıñ tabiğatına bitken jergilikti minezder. Orın, ataq, däreje, mwqtajdıqtıñ joqtığı adamdı tastırıp, köterip jiberedi. Bwlardı kisiniñ kisisi-aq köteredi. «Qoy körmegen qualap öltiredi» degendey, bwrın qolına bilik tiip körmegen jwrt bilikti jaqsılıqqa jwmsay almay, jaman jaqqa jwmsap, adırañdap, «tağdırıñ qolımda» degen siyaqtı pikirge tüsip ketui de mümkin, bwnı Nikolaydıñ şeneunikterin köz aldıma elestetip aytamın.
Keybir oqığandar da qara halıqtan boyın aulaqqa salğısı kelip, qızıqqa, saltanatqa salınğısı keletin salqındıq, irilik minezderdiñ wşığı seziledi. Adam şalduar nıqısınıñ änimen ketse, özin-özi tergeuge almasa, jaman minezinen tıyılıp, jaqsı jağın tärbie qılmasa, bwzılıp ketui op-oñay. Meniñşe, qara halıqtan jirengendik, irilik – wltın süyuge, mwqtajın, sırın biluge jihat qılmağandıq dep bilemin. Bwl minez Nikolaydıñ şeneunikterine eliktegen bolıp tabıladı.
Orıstıñ bilimin aluğa, önerin biluge, jaqsı jağın jattauğa elikteu – dwrıs ta, käpirligin, maqtanşaqtığın, raqımsız, qızıqşıl, qaltaşıl, antşıl «suıq» şeneuniktigin elikteu, aqsüyek boluğa, saltanat tüzeuge, twrmısın, jürisin, üy işin jat türge salıp, qazaqtan qaşırtuğa elikteu – ülken min, kemşilik. Bw jağınan oqığandar arına töreletip, saq boluı kerek. Osınday ädetti küşeytuge sebep bolatın künşığıs halqınıñ tabiğatında tağı bir minez bar. Ol: antqwmar, zinnatqwmar, äyelşildik, adımın alıstatpaytın wsaqtıq, qayratsızdıq, jalqaulıq. Köñildegisi bolmasa, bizdiñ twqımdar tez tabanı qaytıp, qajıp qaladı. Maqsatınıñ jolına qwrban boluğa şıdamaydı. Bw da este bolsın.
Aqtığında aytpağım: oqığandar özin özi tärbie qılu kerek. Qara halıqtan jirenbey, jaqın jürip, sırlasıp, mwñ-mwqtajımen tanıs bolıp, özi wltın süyuge, halıqqa özin süygizuge jihat qıluı kerek. Esteriñizde bolsın: qara halıqtıñ mädenietti boluınan mädenietti kisiniñ qazaq boluı qiın, balasına osı bastan wlt ruhın siñirip, qazaq ömirine jaqındatıp tärbieleu kerek. Orıs tärbiesin alğan bala wlt qızmetkeri bola almaydı. Qazaqqa ayuday aqırğan şeneunik tabıluı oñay; erinbey-jalıqpay, baqırmay, şaqırmay is bitiretin, terisi qalıñ, könbis, tabandı qızmetker tabıluı qiın. Qazaqqa zor keude aqsüyektiñ, aqşa jegiş jaltırauıq şeneuniktiñ, swlu sözdi, qwrğaq bektiñ keregi joq; adal küşimen ögizdey örge süyreytin jwmısşı kerek. Sol jwmısşı – oqığandar. Bekerge ketken sağat, bosqa ötkizgen minut – wlt isine zor şığın.
Oqığandar! Bwl uaqıt jan tınıştıq izdeytin, qızıq quatın uaqıt emes, qızmet qılatın, eñbek siñiretin uaqıt. Oylañızdar: halıq biz üşin emes, biz halıq üşin tuğamız, olay bolsa, moyınımızda halıqtıñ zor borışı, auır jügi jatır.
«Abay» jurnalı. 2 qazan 1918 jıl
(Maqala «Qazaq al'manağınıñ» ekinşi sanınan alındı. Şilde-tamız. 2009 jıl)
abai.kz
Pikir qaldıru