Qırğız halqın zobalañğa salğan Ürkinge ğasır toldı
Qırğızstan biıl patşalıq Reseydiñ otarşıldıq sayasatına qarsı qırğız halqınıñ wlt-azattıq köterilisi men elge qasiret äkelgen Ürkinniñ 100 jıldığın atap ötpek.
Jıl sayın köktem şığıp, qar erigende Qırğızstannan Qıtayğa baratın tau şatqaldarında qırğız halqınıñ tarihındağı eñ qandı qırğınnıñ izderi körine bastaydı.
Adamdar men januarlardıñ qañqa süyekteri jer betine şığıp qaladı. Bwl – 1916 jılı patşa äskerinen qaşıp, orta jolda opat bolğan bozdaqtardıñ süyekteri.
Biıl Qırğızstan eli bükil halıqqa qasiret äkelgen ülken zobalañ – Ürkinniñ 100 jıldığın atap ötedi.
PATŞALIQ RESEY OTARI
Qırğızstannıñ qazirgi Şu, Talas, Istıqköl aymaqtarınan jäne Qazaqstannıñ oñtüstik-şığısındağı auıldardan qırğızdar 1916 jılğı qısım bastalardan bwrın-aq bas sauğalap kete bastağan. Reseydiñ Almatıda saqtalğan arhiv qwjattarına qarağanda, 1915 jılı 1 mıñ 787 qırğız otbası Qıtayğa köşip ketken. 1904-1914 jıldar aralığında şamamen 10 mıñday qırğız tau asıp, şığısqa attanğan.
Bwğan sebep – Resey otarşıldığı. Eki jüz jıldıñ aynalasında Resey Oraldan Tınıq mwhitqa deyingi aralıqtağı wlanğayır aymaqtı özine qaratıp ülgerdi. 19-ğasırdıñ ayağında patşa armiyasınıñ izin ala Ortalıq Aziyağa orıs otırıqşıları kele bastadı. Jaña qonıstanuşılar aymaqtağı auılşaruaşılıq jerlerin iemdendi.
Birinşi düniejüzilik soğıs bastalğanına eki jıl bolğanda, 1916 jılı Resey patşası Ortalıq Aziyadan 19 ben 43 jas aralığındağı 220 mıñ adamdı äskerge şaqıru turalı bwyrıq şığaradı. Aymaqtağı orıs basşılar bwl şeşimniñ halıqqa wnamaytının eskertkennen soñ Resey patşalığı Ortalıq Aziyadan şaqırtılğandar äskeri wrısqa emes, tıl jwmıstarına alınatının habarlaydı.
Jarlıqtıñ bwl nwsqası bwqara halıqqa tolıq jetpeydi. Jwrt özderin otarlağan eldiñ aydaladağı basqa bir memleketpen soğısına qatısudan bas tartadı. 1916 jılı Ortalıq Aziya halqı Europanıñ qayda ekeninen jäne onda qanday soğıs bolıp jatqanınan tipti beyhabar bolatın. Bwğan qosa jwrt arasında «äskerge barğandar sondağı jwrtpen birge şoşqa etinen jasalğan tağam jeydi eken» degen äñgime taraydı (degenmen halıqtıñ bwl sözi rasqa aynalıp, keyin Qızıl armiyağa barğan mwsılmandarğa şoşqa etinen tamaq jasalğan). Onıñ üstine patşa jarlığı Ortalıq Aziyadağı şarualar men malşılar üşin jwmıstıñ eñ qızğan şağı – 25 mausım küni şıqtı.
Bwdan bwrın da Ortalıq Aziya halqı Resey patşalığınıñ otarlau sayasatına qarsı birneşe märte köterilgen. Sonıñ işinde 1873-1876 jıldardağı qırğız moldası Isqaq Hazanwlı men 1898 jılğı mamırdağı Ändijan köterilisteri erekşe este qalğan.
Bwl jolı Ortalıq Aziyanıñ barlıq elderi bir mezette bas köterdi.
Onsız da Europadağı soğıspen älek bolıp jatqan Resey patşalığı türikter kösemi Enver Paşanıñ Ortalıq Aziyamen birikken türki imperiyasın qwru ideyasınan qattı qorqatın. Patşa köterilisti küşpen basu üşin äsker jiberuge pärmen berdi. Bwdan 40 jıl bwrınğı patşa generalı Mihail Skobelevtiñ taktikasın qaytalau közdeldi. 1881 jılı bas kötergen türkimenderdiñ soñğı köterilisşilerin qırğannan soñ Skobelev: «Jauıñdı qanşalıq qatıgezdikpen qırsañ, beybitşiliktiñ ğwmırı sonşalıq wzaq boladı. Neğwrlım qattı wrsañ, olar soğwrlım tınış boladı», – degen.
1916 jılı da solay boldı. Ol kezde Ortalıq Aziya halıqtarınıñ qolında atatın qaru mülde bolmağandıqtan, qarsılasudıñ eş qisını joq edi. Degenmen, patşalıq Resey olardıñ qauqarsız ekenin bile twra narazılıqtı ayausız basıp tastauğa küş saldı.
Bişkekten Istıqköl demalıs aymağına barar jolda Boom şatqalı bar. 1916 jılı mıñdağan qırğız osı şatqal arqılı qaşqan. Belovodsk auılında äyel, bala-şağa, qarttarı bar 517 adam bir künniñ işinde öltirilgen. Ürkin kezinde mwnday jantürşigerlik oqiğalar köp bolğan.
WLT QASİRETİ
Ürkin kezinde Qıtay asıp ketkenderdiñ biri – Şaymerden Ibırayımov. 1995 jılı 80 jasında Qıtaydan Qırğızstanğa qaytıp oralğan.
«Ketip bara jatqan jolda [Resey] soldatı ülken atam Japarqwldıñ artınan oq atıp, ol qaza taptı. Atamnıñ onı jerleytindey şaması bolğan joq, sondıqtan ol mäyitti dalağa tastap kete berdi», – dedi Ibırayımov Azattıq radiosınıñ Qırğız qızmetine.
Azattıq elden qaşqan kezde 19 jasar bozbala bolğan Bayali Isakeevpen de swhbattastı.
Ol 1933 jılı Ürkin turalı kitap jazğan. Sol jılı qıstıñ erte tüskenin aytqan ol: «Biz Bedel asuınan qarañğıda ötuge mäjbür boldıq. Astı mwz, üstin qar basqan jol öte tayğanaq edi. Aldımen anam men qarındasımdı jiñişke joldan tüyemen ötkizip jiberdim. Tömende – tereñ qwz. Bir adımıñdı dwrıs baspasañ – qwrdımğa ketkeniñ. Äupirimdep anam men qarındasımdı ötkizip jiberdim de, üydiñ onı-mwnı zattarın jekken ögizdi tar jolmen alıp kele jatqan ağama kömekke keldim. Jolda biz jıranıñ işinde tolıp jatqan tüye, jılqı, siır maldarınıñ denelerin kördik. Arasında adamdardıñ da mäyitteri jattı», – dep suretteydi ol.
Ol zamannıñ derekteri dwrıs saqtalmağan, sondıqtan Ürkinde naqtı qanşa qırğızdıñ opat bolğanı beymälim. Sarapşılardıñ köbi 150 mıñğa juıq adam köz jwmdı dese, keybireuler tipti qwrbandar sanın 250 mıñ adamğa jetkizedi. Qıtayğa ötkender Şığıs Türkistan aymağın panalağan.
Reseyde köterilisti basıp-janşu şarasına qarsılıq bildirgender de boldı. Mäselen, Memlekettik duma deputatı Aleksandr Kerenskiy patşalıqtıñ ol äreketterin «masqara» dep sipattağan. 1917 jılı patşa taqtan taydırılğan soñ Kerenskiydiñ ükimeti bilikke keldi, biraq köp problemanıñ kesirinen az uaqıtta ornınan ketken bwl ükimet Ortalıq Aziyağa kelgen zalaldıñ ornın toltıra almadı.
ELGE ORALU
1917 jıldıñ soñında bilikke kelgen bol'şevikter Ürkindi jäne patşalıq Reseydiñ Ortalıq Aziyağa jasağan älimjettigin öz maqsatına paydalanıp, jañadan qwrılğan Sovet odağında halıqtı özara bauırmaldıqqa ündedi. Bol'şevikter şetke ketken qırğızdardı qayta oraluğa şaqırdı.
Keybireuleri bwğan qwlaq asıp, qaytıp keldi. Mäselen, Isakeev Kommunistik partiya qwramına ötip, Qırğız socialistik respublikası ükimetinde lauazımdı qızmet atqardı. Degenmen ol, 1937 jılğı quğın-sürgin kezinde wstalıp, atıldı.
Ürkinniñ qırğız tarihındağı alar ornı erekşe. 1991 jılı täuelsizdik alğalı beri halıq jaz aylarında top-tobımen jiınalıp, 1916 jılı mert bolğandardıñ mäyitterin tauıp, jerlep jür. Olar tabılğan jädigerlerdi muzeylerge tapsıradı. Ürkin turalı fil'm tüsirildi, jaqında ol kinoteatrlarda körsetiledi.
Qırğızstan ükimeti men basqa da wyımdar jıl boyı Ürkinniñ jüz jıldığına baylanıstı arnayı eske alu şaraların ötkizip keledi. Bükil aymaqtı qamtığan ülken köterilistiñ bir böligi bolğanımen, Ortalıq Aziyanıñ basqa elderi qayğılı oqiğanı öz därejesinde eske alıp jürgen joq.
Azattıqtıñ Qırğız qızmeti Ürkinniñ jüz jıldığına oray arnayı mikrosayt äzirledi. Onda fotosuretter, patşalıq rejimniñ qwjattarı, zwlmattı közben körgenderdiñ estelikteri toptastırılğan.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru