Qazaqstannan jıraqta, şekara sızığınıñ arğı betinde ğwmır keşken qazaqtıñ bärin mamırjay tirlikpen tınış ömir sürdi degen wğım bizde nıq qalıptasqan. Täuelsizdik jıldarında tarihi Otanına oralğan qandastarın «el basına kün tuğan qiın-qıstau kezde tastap ketip, tınıştıq ornap, derbestik alğan soñ qaytıp keldiñder» dep jazğıratındar da bar. Şın mäninde, Qazaq dalasında lañ salğan otarşı qandıqol ökimettiñ ajal qwrığınan şet jaylağan qandastarımız qwtıla aldı ma?

Osı swraqtıñ jauabın 1866 jılı Semey öñiriniñ Zaysan-Qalba mekeninde düniege kelgen, 1929 jılı Altay tauınıñ baurayında öktemdik etken qıtay basqınşıları qastandığınıñ qwrbanı bolğan Zuqa-qajı Säbitwlınıñ erlikke tolı ömir jolınan taba alamız.

Bügingi küni tarihi Otanında wrpaqtarı men qazaq ziyalılarınıñ bastaması arqasında 150 jıldıq mereytoyı atalıp jatqan Zuqa-qajı öz twsında el qorğanı, qandastarınıñ janaşırı retinde jäne ağartuşılığımen, bilimdiligimen qandas bauırlarınıñ ıqılasına bölengen aytulı twlğa boldı. Endi, osı bir batır babamız elimizdiñ jaña tarihınan öz ornın oyıp twrıp alatın uaqıtı keldi dep bilemiz.

Bala kezimizde aqsaqaldar bas qosqan  toy-tomalaqtarda Zuqa-qajı turalı añızğa bergisiz talay äñgime-dükendi qwlağımız şalğanı bar. Otarşı jauızdar qazaqtıñ mısın basıp, üreyin wşıru üşin Sarısümbe qalasındağı köpirdiñ boyına Zuqanıñ kesilgen basın apta boyı ilip qoydı degendi estigende, bala jüregimiz attay tulap, kökiregimizdi kek kerneytin edi. Onıñ elin süygen nağız er ekeni, halqınıñ qamı üşin şeyit bolğan körnekti qayratker ekendigi sanamızğa solay siñip, tarihtıñ beymälim bir tarmağın tanuımızğa septesken edi.

Endi, mine täuelsizdiktiñ arqasında tört qwbılamızdı tügendep jatırmız. Kezinde Altaydıñ küngeyi men teriskey betindegi ağayındar arasında ataq-dañqı añızğa aynalğan Zuqa batırdıñ esimi bügingi tañda ata jwrtında wlıqtalıp, 150 jıldıq mereytoyı atalıp ötip jatır.

Altay tauın mekendep, ata käsibi mal-jayımen şwğıldanıp, öz betimen şaruaşılığın jürgizip kelgen beyuaz qazaqqa jat dindi, bolmıs böten käpirler ozbırlıq jasaudı HH ğasırdıñ bastapqı jiırma-otız jılında tım tereñdetti. Gomindan-kommunist bolıp jiktelgen qıtay da, aq pen qızıl bop qırqısqan orıs ta opa bermedi. Özara qan tögisken qıtay-orıstıñ salğan lañı men örttey qaulağan qaupi ondağı qazaq auıldarın da ünemi şarpıp äketip otırdı.

Biri quıp, biri qaşqan eki toptıñ soldattarı men şerikteri azıq-tülik pen qaru-jaraqtarın, minis attarın beyğam otırğan qazaq auıldarınan alma-kezek berse qolınan, bermese jolınan degendey tonap, tartıp äketudi ädetke aynaldırdı. Qarsılasqandarın atıp-şauıp, adam tözgisiz zorlıq-zombılıq körsetudi, qorlaudı bwyım körmeytin edi. Sol momın halqına qorğan bolğan wlt qayratkeri Zuqa qajınıñ erligi men ağartuşılıq jolındağı önegeli ömiri keyingi wrpaqtıñ jadında saqtaluğa tiis. Osı maqsatpen batır atamızdıñ ömirinen keybir tarihi derekterdi wsınudı jön kördik.

Ol üşin aldımen, mına swraqtıñ basın aşıp aluımız kerek. Nege otarşı ükimet Zuqanıñ basın alıp, onı köpir boyına ilip qoyatınday ölerdey öştesti? Ädette, sayasi auır qılmısı barlar ğana solay jazalanuı kerek edi ğoy. Joq! Ol twsta olay bolmadı.

Halıqtı ezip-janşu, jerin ayaqqa taptau, bar baylığın tonap, özderin wlt retinde jer betinen joyıp jiberu üşin otarşı ükimet qazaqtıñ arasındağı sorpa betine şığar ziyalısın, közi aşıq bilimdileriniñ közderin joyudı maqsat etti. Sol arqılı halıqtı üreyde wstap, degenin jasamaq oyda edi. Alayda, halıq qaharlansa, onıñ alıp dauılı özderin de qiratıp keterin añğarğan soñ ğana qajınıñ basın qaytarıp jwrttı sabasına tüsirmek bolğan jayı bar.

Ärine, zwlım otarşılar Zuqa sındı aqıldı äri ıqpaldı köşbasşını türli ayla-şarğımen özderine qaratuğa bar önerin salıp ta baqtı. Alayda, tuadan wltına adal, dinine berik äri minezi öjet, batır tekti  Zuqa qajını tura joldan taydıru, altın-jambı, ataq-mänsappen aldap-arbau tipti de bos äuireşilik bolatın. Onı bilgen jaular endi, qorqıtıp-ürkituge köşip, neşe türli jalamen wstap, abaqtığa da qamap kördi. Onısınan da eşteñe şıqpadı. Aqılı basım ekendigin körsetip, basınan söz asırmadı, tipti, ayıptamaq bolğandardıñ özderiniñ qwtın qaşırdı. Aqırı, bosatuğa mäjbür boldı.

Şığıs Türkistan jerin mekendegen qazaqtar aldımen, mänji-şiñ ükimetiniñ, keyin gomindan qıtayına alman-salıq tölep, äbden titıqtağan edi. Közi aşıq Zuqa sındı ziyalılar eliniñ qamı üşin sırtqı jaumen küresudi, otarlıqtan qwtıludı halıqqa tüsindirumen keldi. Mänjiler de, odan keyingi qıtaylar da mwzday qarulanğan käsibi armiyası bar, halıqtı qanaudıñ neşe türli zımiyan sayasatın jetik meñgergen  äkki zalımdar edi.

Otarşı ükimet özderiniñ qatal jauız äkimşilikterin nığaytu üşin halıqtı meylinşe bölşektep, küşterin ıdıratuğa, aralarına jik salatın isterin asqan qulıqpen jüzege asırıp jattı. El-jwrttıñ beli qayısarlıqtay auır salıqtı ayamay jüktep, özderine tiesili mal-jandarın eşbir aqı-qaqısız baqtırudı közdedi. Jergilikti halıqtıñ sanın ösirmeudiñ de neşe türli astırtın äreketterin jasap, barınşa qıtaylandırudı, qazaqtı tek qwl retinde wstaudı közdey bastadı. Qıtay saudagerleri arqılı twtınu tauarların barınşa qımbattatıp, halıqtıñ qaltasın qağudı, mal önimderin tükke twrğısız tömen bağamen aludı ğana közdedi.

Olar mal jayılımdarın egin alqabına aynaldıru üşin şwraylı jerdiñ bärin tartıp aluğa ozbırlanumen boldı. Halıq jauız bileuşilerdiñ onday äreketine ün-tünsiz könip otıra bergen joq. Är jerde türli qarsılıqtar men köterlister bwrq etip, jaudıñ zäre-qwtın qaşırğan twstarı da köp edi. Onıñ bäri tarih betterinde äli de tolıq tañbalanıp bitken joq.

Zuqa batır halqınıñ şın janaşır qorğanı retinde otarşılardıñ salğan jönsiz salıqtarın tölemeudi, olarğa qwlşa bağınudıñ qajettiligi joğın tüsindirumen boldı. Jaulardıñ älegine tüsip, japa şekkender men jäbir körgenderine araşa tüsti.

Qıtay basqınşılarınan quğın-sürgin körgen jandar Zuqa batırdan pana izdep mañına toptastı. Olardıñ arasında wyğır, monğol, han', düñgen sekildi özge wlt ökilderi de barşılıq edi. «Jat jarılqamaydı, öz öltirmeydi» demekşi, sol bögdeler arasınan satqındar tabıldı. Onı asqan aylakerlikpen paydalanğan otarşı ükimettiñ 1927 jılı tağayındalğan Cin'-Çu-Ren esimdi zımiyan basşısı älgi satqındı öziniñ tıñşısı retinde paydalandı. Zuqanıñ basqan izin añdıp, ünemi ökşesin sığalaumen boldı.

«Añdığan jau almay qoymas» degendey, aqırı, wrımtal twstı äkkilikpen paydalanıp, oñaşa qalğan sätin qalt jibermey wrlanıp kelgen jaudıñ qarulı jasağı batırdıñ şağın aulın qwrsaulap qorşaydı da twtqiıldan tap beredi. Alañsız jatqan auıl qanğa bögip, ayaulı arıs ajal aranına süñgidi.

Osılayşa, qanıpezer ükimet Zuqanıñ basın alsa da, artında qalğan qandas bauırlarınıñ sanasına nıq ornıqqan azattıq armanın kökirekterinen öşire almadı. Qazaq bauırlarımız tolassız küres jolına tüsti. Birde jeñip, keyde wtılıp, eki jaq arpalısqa tüsken kezeñ bastaldı.

Qıtay basqınşılarınıñ Zuqadan keyin de alaştıñ 40 azamatın  qwrıltayğa  qatıstıramız  degen  jeleumen  Ürimjige  jinap  alıp,  bärin  tiridey  jerge  kömgenin  tarih  wmıtpaydı.

Äsirese, 1942-1943  jıldarı  Şıñjañdağı  qazaqtar  men  özge  türki  tektes  halıqtar  üşin ruhani  oyanu  däuirleri  bastaldı.  Halıqtıñ  mädenieti  men  ruhaniyatınıñ  ilgerileui  olardıñ  sanasın  oyatıp, Qıtay  otarınan  bölinip  ketuine  jağday  tudırdı. Otarlauşı  imperiyanıñ  jımısqı  sayasattarı  elge  mälim  bolıp,  wlttıq bolmıstı  saqtap  qalu  üşin  qalay  da  jeke  dara  memleket  qwrıp, el  bolu  qajet  ekendigi  ärkimge  ayan  bolğan  edi.

Wlt  ökilderiniñ  sayasi  sanasınıñ  oyanuı  qıtay  basqınşılarınıñ  zäresin  wşırdı. Körşiles  qızıl  kommunist  Keñes  Odağı  da  qattı  sastı. Däl  öziniñ  irgesinde  türki  sipatındağı  islam-demokratiyalıq  memleketiniñ  orın  tebui  Orta  Aziya  respublikalarına  sözsiz  äser  etetindiginen  Stalin  ölerdey  qorqıp  saqtandı. Osınday  ürey  Qıtay  basqınşılarında  da  bolğandıqtan  otarşıl  qos  imperiya  dereu  auız  jalasıp  müddeles  bola  qaldı.

Qazaqtardıñ  atqa  qonıp,  qaru  asınıp  bas  kötergen  wlt  azattıq  qozğalıstarı  jer-jerlerde  tau bwlağınşa qaynap jattı. Qarulı  köterilis  1943  jılı  aldımen  Altay  aymağında  bastaldı.  1944  jılı  säuir  ayında  İle  öñirinde  jalğastı. Olar  basqınşı  qıtay  äskerlerimen  eldiñ  amandığı  men  jer-sudıñ  bütindigi  üşin  jan  ayamay  soğıstı.

Wlttıq  namıs  pen  ata-baba  ör  ruhına  jigerlengen  qandas  bauırlarımız  jaudıñ  joyqın  küşiniñ  aldında  tize  bükpedi. Şığıs  Türkistannıñ  50  mıñ  attı  sarbazdarı  qıtaydıñ  mwzday  qarulanğan  käsibi  armiyasınıñ  140  mıñ  äskerin  jer  jastandırıp, tas-talqanın  şığardı. 1945 jılı  şığıstürkistandıq  qandas  bauırlarımız  özderi  mekendegen  üş  aymaqqa  qarastı  22  audandı  qaptağan  qıtaydan  tolıq  tazartıp, azat  etti. Osılayşa, jauınger  de  otanşıl  qazaqtar  el  basına  kün  tuğan  auır  sätte  jaudıñ  qanday  bolsın  joyqın  küşiniñ  külin  kökke  wşıra  alatın  qaharman  jwrt  ekendikterin  tarih  aldında  däleldegen  bolatın.

Bilektiñ  küşi,  nayzanıñ  wşımen  täuelsizdikke  qol  jetkizgen  üş  aymaqtıñ  halqı  öz  ökimetin  qwrıp,  basşıların  taqqa  otırğızdı.

Zuqa batırdıñ közin körgen, müddeles bolğan keyingi buın eldi, wlttıq  täuelsizdikti  saqtauğa,  otarşılardıñ  aldau-arbaularına  tüspeuge  şaqırumen boldı. Jeñistiñ  qadirin  biludi,  onı  bayandı  etudi  uağızdadı. Gomindan  bileuşileriniñ,  jalpı  qıtaylardıñ  otarlau  sayasatınıñ  öte  kürdeli  äri  jımısqı  ekenine jwrt äbden köz jetkizgen edi.

Öz  betimen  damudıñ  dañğıl  jolına  tüsken  täuelsiz  Şığıs  Türkistannıñ  derbestigin Keñes  Odağı  men  kommunist  Qıtay  besiginde  buındırıp, ünin  öşiruge  jantalasa  kiristi. Otarlauşı  imperiyalarğa jas  eldiñ  wlttıq  twrğıdan oyanuı  wnay  qoymadı. Özderiniñ  aram  piğıldarın  halıqtan  jasırularına, olarğa  wlı  qamqorşı,  qwtqaruşı bolıp  körinulerine,  az  wlttardı  aldap  uıstarına  tüsirulerine  Zuqa-qajı sındı erlerdiñ artında ruhani mwra etip qaldırğan ülgi-önegesi kedergi  jasaytının  aldın  ala  bildi.

Kezinde  batıs  Europada  eles  bolıp  kezgen  kommunizmniñ  jalğan  qiyalı  Qıtay  arqılı  Şığıs  Türkistan  jerine  de  sırttan  «eksporttalıp»  äkelindi. Qiyaldağı  jalğan  elesti  ömirdegi  aqiqat  etip  körsetuge  Keñes  Odağı  da  barın  salıp  kiristi. Onıñ  sebebi  tüsinikti  edi.  Olar  üşin  wsaq  wlttar  tezarada  yağni  qanattarı  qataymay  twrıp  derbestikterinen  ajırauları,  internacionaldanıp  wlı  imperiyalarğa  siñip  ketuleri  paydalı  boldı. Sondıqtan  endi  ğana  ayağınan  qaz  twrğan  eldiñ sanasın öz bağıtınan adastıruğa,  kommunistik  ideologiyamen  sayasilandıruğa  köşti.

Aqırı, üş  qazaq  aymağı  qwrğan  töñkeristik  ökimet  1947  jılı   älsirep,  ıdırauğa  bet  aldı. Altay  aymağınıñ  körnekti  qoğam  qayratkeri, belgili   qolbasşı  Ospan  batır  men  onıñ  qaysar  da  er  jürek  sarbazdarı  kommunistik  ideologiyanı  moyındaudan  üzildi-kesildi  bas  tarttı.  Otarşılardıñ  ärbir  äreketterine  jan-tänderimen  qarsılıq  bildirdi.  Şığıstan  Qıtay,  batıstan  Keñestik  Reseydiñ  öñeşterin  sozıp, üş  aymaqtı  jwtıp  jiberuge  barın  saldı.

Üş  aymaqtıñ  birligin  nığaytıp,  tas  tüyilgen  jwdırıqtay  etkisi  kelgen  talay esil  erdiñ  adal  nieti,  asıl  mwratı  adıra  qaldı. Sırtqı  jaular   qazaqtardı aymaq-aymaqqa  bölip,  aralarına  ot  jağıp,  özara  soğıstırıp  qoydı.  Ärine,  mwnday  soğısta  kimniñ  wpayı  tügendeleri  aytpasa  da  tüsinikti  edi.

Qazaqtardıñ  özara  soğısıp  älsireui,  ortaq  mwratqa  degen  ıntımaqtıqtıñ  azdığı  kommunistik  ideologiyanıñ  sözsiz  kelip  ornığuına, ielenip  alıp  otarlaudıñ  jañaşa bilep-tösteudiñ jaña  bir  formasınıñ  Şığıs   Türkistanda  jedel  jüzege  asırılıp  ketuine  mümkindik  jasap  berdi.  Endigi  jerde   küres  pen  soğıstan  nätije  şığara  almasın  bilgen  üş  aymaqtıñ  basşıları  avtonomiyanı  mise  twtuğa  mäjbür  boldı.  Al,  Ospan  batır  bastağan    toptar  oğan  könbedi.  Olar  Şığıs  Türkistan  üşin  jäne  onı  täuelsiz  memleket  retinde  saqtap  qalu  jolında  jandarın  qwrban  etuge, aqırğı  demderi  üzilgenşe  küresip  ötuge  baratındarın  mälimdedi.

El  basqarğan  özgeler  mämlege keluge  niettendi. Alayda, Zuqa-qajı sındı erge jasağanınday sol  basşılardıñ  da  tübine  qıtaylar  jımısqı  äreketpen  jetip  tındı. Üş  aymaq  basşıların  kelissöz  jürgizemiz  degen  sıltaumen  Pekinge  şaqırtadı  da  iz-tüzsiz  joğaltıp  közderin  qwrtıp  jiberdi. Keyin  halıqqa  olardı  jol-jönekey  wşaq  apatınan  mert  boldı-dep  habarlağan. Qıtaylar  osılayşa  qulığın  asırıp, eldi  basşısız  qaldırdı  da  momın  halıqtı  zımiyandıqpen  aldap-arbap  jaulap  aludıñ  oñay  jolın  taptı.

Qwlja  qalasındağı  Keñes  Odağınıñ  elşisi  üş  aymaqtıñ  ökili  etip,  qasına  üş  adam  ertip  Pekinge  baradı. Olar  sonda  QHR-sınıñ  qwrılu  saltanatına  qatısadı. «Soğan  qatısqan  Sayfeddin  men  Häkimjan  ekeui  Mao-Ze-Dunğa  şapan  jauıp,  üş  aymaq  Şığıs  Türkistan  ökimetiniñ  inine  su  qwydı» – dep  jazdı,  keyin qıtaydağı  qazaq  tarihşıları.

Şığıs  Türkistannıñ  wlttıq  armiyası  bolğan 50  mıñ  attı  äskerdi  beybitşilik  ornadı,  endi  soğıs  bolmaydı  dep  aldap-sulap,  qaru-jaraqtarınan  ayırğan  soñ  qwrılıstıñ  auır  jwmıstarına  salıp, adam  tözbes  qorlıq  körsetip  azaptağan. Osılayşa, azıp-tozğan  alaş  azamattarı  keyin  öz  auıldarına  äreñ  jetken  eken.

Al,  Altay  aymağındağı  Ospan  batır  bastağan  küreskerler  qaru-jaraqtarın  tastamay  qaqtığıstı  jalğastırıp, azattıq  üşin  qan  tögumen  boldı.  1949  jılı  KSRO  men  QHR  armiyası  birigip  şabuıl  jasağanda  da,  olar  qaysarlıqpen  qarsılasıp  baqtı. Özderinen  neşe  märte  köp  äri  qaru-jaraqtıñ  jaña  türlerin  iemdengen  jaudıñ  joyqın  küşine  tötep  bere  almay  şeginse  de  erjürek  qazaqtar  berilmedi.

Alayda,  qazaq  halqınıñ  osınau  tarihi  tağdırı, şınayı  erliktiñ,  tektiliktiñ  ülgisi  bolğan  derektermen tarihi Otanımız äli de tolıq tanısıp ülgermey jatır. Olar san jağınan azdıq etip te jatqan joq. Al, Zuqa qajı – erkindik üşin küres üşin jolında janın pida etken san jüzdegen esil erlerdiñ işindegi Altay aspanında jarqırap janğan bir şoqjwldızı bolatın.

Quandıq ŞAMAHAYWLI, halıqaralıq jurnalist