Jahan jañalıqtarı Swhbattar Äleumet
«Moñğoliyadağı qazaq tili tağdırı qiındau bolar dep qorqamın»
Qazaq tili olimpiadasında jeñimpaz atanıp, oqu granttarın ielengender arasında Moñğoliyadağı qazaq jastarı da bar. Biraq ol oquşılardıñ wstazı elderindegi qazaq tiliniñ bolaşağına alañdaytının aytadı.
KATEV halıqaralıq qoğamdıq qorı biıl ötken «Jarqın bolaşaq» respublikalıq qazaq tili olimpiadasında bas jülde alıp, joğarı oqu orındarınıñ grantına ie bolğan oquşılardıñ tizimin jariyaladı.
Qazaqstandağı birneşe universitette tegin oqu mümkindigine ie bolğan 40 şaqtı balanıñ arasında Moñğoliyanıñ Bayan-Ölgiy aymağında twratın qazaq oquşılar da bar. Biılğı «Jarqın bolaşaqta» moñğoliyalıq qazaq jastarınıñ beseui jeñimpaz atanğan edi.
Sol oquşılardıñ biriniñ wstazı, Ölgiy qalasındağı №1 orta mektebi qazaq tili men ädebieti päniniñ mwğalimi Aygül Qali Moñğoliyadağı qazaq tiliniñ jayı, ondağı qandastarınıñ twrmısı turalı äñgimeledi.
Azattıq: - Oquşılarıñızdıñ Qazaqstanda ötken jarısta köp jüldege ie bolğanına qarağanda, Bayan-Ölgiy aymağındağı mektepterde qazaq tilin oqıtu sapası jaqsı siyaqtı ğoy?
Aygül Qali: - Biıl «Jarqın bolaşaq» olimpiadasınan balalarımız bes altın, tört kümis, bir qola äkeldi. Jalpı bwl ğana emes bizdiñ aymaqtıñ oquşıları jıl sayın Qazaqstanda ötetin «Darın» halıqaralıq qazaq tili olimpiadasınan da ünemi grant jeñip aladı, yağni bwl oqu sapasınıñ jaman emestigin däleldeydi. Alayda qordalanğan mäseleler joq emes. Qazaq tilin oqıtu Bayan-Ölgiyde bwrınğığa qarağanda ortaşa deñgeyde. Sebebi, qazaq tili pänine bölinetin sağat sanı azayğan, bağdarlamanı äreñ sıyğızamız. Qazaq tili men ädebietiniñ jıldıq bağdarlamasın Moñğoliya bilim ministrliginiñ oqu bağdarlamasına layıqtap özimiz dayındap alğanbız. Aymaqtıq bilim basqarmasında qazaq tilin jauaptanğan bir ädisker jwmıs isteydi. Jäne Ulaanbatarda bilim ministrliginiñ qasında «Qazaq balaların oqıtu sektorı» jwmıs isteydi. Sonıñ bir ädiskeri aymaqtıq bilim basqarmasında qızmet etedi.
Olardıñ basşılığımen aymaq ortalığındağı mektepterde isteytin altı mwğalim keñesşi top degendi qwraymız. Qazaq tiline qatıstı türli is-şaralardı, seminar, oqulıq jazu, olimpiadalardı wyımdastıramız. Bilik tarapınan belgili därejede qoldau bar. Dese de salmaq wstazdarımızdıñ moynında.
Azattıq: - Sizder Moñğoliyada qazaq tili men ädebieti pänderi oqulıqtarın qaydan alasızdar? Qazaqstanda basılğan mektep oqulıqtarı boyınşa oqıtasızdar ma, älde Moñğoliyada şığara ma?
Aygül Qali: - Oqulıq jetkiliksiz. Qazaqstannıñ mektep bağdarlaması bizge tolıq säykes kelmeydi. Biraq soğan layıqtalğan kitaptardı jinaqtap paydalanamız. Key sınıpta birneşe türli oqulıqpen oqıp jatqan jağday bar. Oğan qosa Qazaqstannan da bwrınğıday oqulıqtar kelmeydi. Altınşı jäne jetinşi sınıptarğa arnalğan qazaq tili oqulıqtarın özimiz dayındap, onı Moñğoliya bilim ministrligi eki jıl bwrın bastırıp bergen. Odan keyin qarjı tappay, ol isimizdi jalğastıra almadıq.
Azattıq: - Bayan-Ölgiydegi qazaq mektepteriniñ oquşıları qazaq tili men ädebietinen özge pänderdi qay tilde jazılğan oqulıqtar boyınşa oqidı?
Aygül Qali: - Basqa pänderdiñ oqulığı tügeldey Ulaanbaatarda moñğol tilinde basıladı. Bwl oqulıqtar jetkilikti. Bastauış sınıptardıñ biraz oqulığın da Ulaanbaatarda qazaqşa bastırıp jürgen edi, soñğı kezderi ol da azayıp qaldı. Bastauıştağı balalar moñğolşa tüsine bermeydi, mwğalim sondıqtan moñğolşa oqulıqtı qazaqşa üyretuge mäjbür.
Orta sınıptan bastap barlıq pänder moñğol tilinde ötedi. Jeke menşik mektepterdiñ keybirinde qazaq tili sabağı mülde joq. Mısalı, Bayan-Ölgiy aymağınıñ ortalığı Ölgiy qalasındağı key mektepterde sabaq üş tilde – ağılşın, türik, moñğol tilderinde oqıtadı. Jalpı, qazaq tiline swranıs az, qısım da bar.
Azattıq: - Qazaqtar twratın aymaqta qazaq tiline swranıs azayuınıñ sebebi ne? Qanday qısım bar?
Memlekettik emtihan, joğarı oqu orındarına tüserdegi konkurs– bäri moñğol tilinde. Osınıñ kesirinen bizdiñ aymaqtan barğan balalar konkursta tömen ball jinaydı. Sol sebepti ata-analar soñğı jıldarı balaların moñğol mektepterine köp berip jatır.
Aygül Qali: - Memlekettik emtihan, joğarı oqu orındarına tüserdegi konkurs– bäri moñğol tilinde. Osınıñ kesirinen bizdiñ aymaqtan barğan balalar konkursta tömen ball jinaydı. Sol sebepti ata-analar soñğı jıldarı balaların moñğol mektepterine köp berip jatır. Balaların Qazaqstannan oqıtqısı keletinder bolmasa, qazaq til dep jügiretinder az. Özara söylesu qazaqşa bolğan soñ, Bayan-Ölgiydegi qazaqtar qazaq tiliniñ bağasın bilmey jatqan şığar. Biraq osılay moñğolşağa bet bwra bersek, biraz jıldan keyin bwl aymaqtağı qazaq tiliniñ tağdırı qiındau bolar dep qorqamın.
Azattıq: - Moñğol ükimetiniñ eldegi etnikalıq azşılıq – qazaqtarğa qatıstı sayasatı qanday?
Aygül Qali: - Jalpı bizdiñ aymaqtı moñğoldar bölekşe qabıldaydı. Bizge kelgenderi «şetelge kelgendey äser alamız, öytkeni til, dästür, kiimderiñnen bastap bäri bölek»dep jatadı. Bwl bizdiñ aymaqtıñ özindik erekşeligin tanıtsa kerek. Osıdan-aq eldiñ sayasi közqarasın añğaruğa bolar.
Bayan-Ölgiyge eldiñ basqa aymaqtarınan köşip kelip qonıstanıp jatqan moñğol azamattarı da birşama bolıp qaldı. Sebebi bizdiñ aymaqta tirşilik etu negizi jeñil, üş elmen – Qazaqstan, Qıtay, Reseymen tikeley aralasıp twramız, soğan qızığadı. Aymaqtıñ damuı jaman emes. Qazaq şaruaşıl elmiz ğoy, köşten qalmay kele jatırmız. Halıqtıñ jağdayı da pälendey naşar emes, degenmen el bolğan soñ ala-qwla bola beredi ğoy.
Azattıq: - Aymaqtarıñızdağı qazaq tilindegi aqparat qwraldarınıñ jağdayı qalay? Moñğoliyadağı qazaqtar ata-mekenderindegi – Qazaqstandağı oqiğalardan habardar bolıp otıra ma?
Aygül Qali: - Bayan-Ölgiyde künde keşke bir sağattıq radio habar qazaqşa jüriledi. Üş-tört jeke menşik telearna da bar. Ölgiydegi qazaq tilindegi birneşe gazet üzdik-sozdıq şığıp twradı. Al Qazaqstannıñ barlıq telearnaların köre alamız. Malşılar da Otau TV ne basqa da sputniktik kanaldar arqılı Qazaqstannıñ jäne Qıtaydıñ qazaqşa telehabarların köre aladı. Al qazaqstandıq gazet-jurnaldardı tapsırıp aldıratındar bar. Özim de jürgen-twrğannan alğızıp twramın.
Mwndağı qazaqtar Qazaqstanda bolıp jatqan mañızdı oqiğalardan ünemi habardar bolıp otıradı. Mısalı, soñğı kezderi söz bolğan jerge qatıstı daudı da estidik. Eşkim köñil bölmey qalmaydı onday jağdayda. Äleumettik jeli arqılı pikirlerin bildirip jatadı.
Azattıq: - Swhbat bergeniñizge raqmet!
Ermek TİLEGEN
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru