زۋقا باتىر 150 جىل زۋقا باتىر 150 جىل تاريح
التاي اسقان الاش رۋحى جانە زۋقا باتىر
kerey.kz
الاش تۋرالى ءسوز بولعاندا ايتىلماعان سىرلار ءالى كوپ. شىنجاڭداعى قازاقتار ومىرىنە قاتىستى ءار ءتۇرلى وقيعالاردا كوپ جاعدايدا الاش يدەياسى جانە الاششىلداردىڭ ومىردەرەگىنىڭ ءبىر بۇتاعى جاتادى. سونىڭ ىشىندە تاقىرىبىمىزدىڭ تاقياسى كيگىزىلىپ وتىرعان زۋقا باتىردىڭ ءومىر جولى مەن كۇرەسى دە سونداي الاششىلدار رۋحىمەن تامىرلاسىپ جاتقانىن ءبىلۋىمىز كەرەك.
شىنجاڭ قازاقتارى وزدەرى قونىستانعان بايتاق دالانى سوناۋ تۇركى زامانىنان اتا-بابامىزدان قالعان ەجەلگى مەكەنىمىز دەپ بىلەدى. سوندىقتاندا ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان قيلى كەزەڭدەردە قازاقستان جەرىندە قۋعىن-سۇرگىن كورگەن قازاقتاردىڭ كوبى سولاي بوستى. اسىرەسە، كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى قىزىل يمپەريانىڭ ءتىس-تىرناعىنان قاشقان تالاي بوزداق سونداعى قانداستارىنىڭ باۋىرىنا پانالادى.
1916 جىلى ورىستاردىڭ (پاتشالىق رەسەيدىڭ) اسكەر الۋىنا قارسى شىققان البان رۋى مەن قىرعىزدار قارۋلى كوتەرىلىس جاساپ قىرعىنعا ۇشىرادى. بۇل تاريحتا «قارقارا كوتەرىلىسى» نەمەسە «البان قىرىلعان» دەگەن اتتارمەن بەلگىلى. قىرعىنعا ۇشىراپ، جان ساۋعالاعان 200 مىڭعا تارتا قازاق-قىرعىز ارت-ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ ءوتتى. الباندار ىلە ءوڭىرىن مەكەندەدى.
جۇسىپبەكقوجا شايحىسلامۇلى، اسەت نايمانبايۇلى سەكىلدى ايگىلى اقىندارىمىزدىڭ قىتاي جەرىنە قاشىپ ءوتۋى دە وسى جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلەدى. وسىدان كەيىنگى جەردە 1917-1920 جىلدار ارالىعىنداعى كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋى مەن ازامات سوعىسىنىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى اقتار مەن قىزىلداردىڭ قىرقىسى تۇسىندا دا تالاي قازاق اۋىلى بوسقىندىق كۇيگە تاپ بولدى.
وتكەن تاريحتىڭ پاراقتارىنا ۇڭىلگەندە قىتايدىڭ التاي جەرىندەگى كەرەيلەردىڭ اراسىنا بارىپ قايتقان اعا سۇلتان قۇنانباي: «ءتۇبى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر تياناعى وسى ەل بولار-اۋ» دەيتىن ءسوزىن ەسكە الساق، الاش كوسەمدەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى (1873-1937), مىرجاقىپ دۋلات (1885-1935), سادىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ باستاعان توپتىڭ 1918 جىلى مامىردا تارباعاتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا بارىپ قايتۋى دا تەگىن ەمەس. اسەت نايمانبايۇلى وسى باس قوسۋدا «الاشقا» اتتى اتاقتى ولەڭ-تولعاۋىن شىعاردى.
كەڭەس وداعى قۇرىلعاننان كەيىن جانتۇرشىگەرلىك تاسىلمەن جۇرگىزىلگەن تاركىلەۋ، الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىن جاپپاي قۋدالاۋ، تۇتقىنداۋ، جەر اۋدارۋ جانە اۋىلشارۋاشىلىعىن زورلاپ ۇجىمداستىرۋ، كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ، قولدان جاسالعان اشتىق سەكىلدى زۇلماتتار سالدارىنان ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن تالاي ۇلت زيالىسى شەت جۇرتقا باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاقستان جەرىندەگى كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى ارت-ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ باردى.
قىتاي اسقانداردىڭ كوپ ءبولىمى ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىندەگى بۇرىننان بار قازاق باۋىرلارىنا پانا كوردى.
ايتالىق، 1929 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان جەرىنەن ابدىكارىم بولىس ءوز بالالارى قامبار، شابدان، كۇيەۋ بالاسى عازەز قالبانوۆ جانە ىسقاق يزەتۇلى، تىلەنشى، ابدىرازاق، قابدىراش، مامەتەك ءبيدىڭ نەمەرەلەرى ايدارحان، مۇحتارحان باستاعان ءبىر توپ اداممەن قىتاي اۋماعىنا قاراستى التاي ايماعىنا قاشىپ وتكەن. ابدىكەرىم ەرەجەپۇلى بولسا سانكت-پەتەربۋرگ ورمان شارۋاشىلىعى ينسيتۋتىندا وقىعان، مەملەكەتتىك دۋماعا دەلەگات رەتىندە ەكى دۇركىن قاتىسقان، 28 جىل بويى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ وسكەمەن-زايسان ۋەزىنىڭ شىڭعىستاي بولىسىن باسقارعان، الاش پارتياسىنىڭ پروگرامماسىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدى. ءوز كەزىندە ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاي، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتارمەن دە جاقىن وتكەن. ال بالالارى قامبار سانكت-پەتەربۋرگتەن زاڭگەر ماماندىعى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسسا، شابدان ماسكەۋ كوممەرتسيالىق ينسيتۋتىن بىتىرگەن بولاتىن. ال كۇيەۋ بالاسى عازەز قالبانوۆ سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنەن وقىپ، پروكۋرور، سوت، ادۆوكات جۇمىستارىن اتقارعان ەدى. ولار التايعا بارعاننان كەيىن اباق كەرەيدىڭ ءتورت ءبيىنىڭ ءبىرىنىڭ مۇراگەرلىك ورنىنداعى قاناپيا ءماميۇلىنىڭ اۋىلىن پانالاپ، بارعان ەلىنىڭ ونەر، ءبىلىم، مادەنيەت ىستەرىنە دە وزىندىك ۇلەستەرىن قوستى.
قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان قىتاي جەرىنە قاشىپ وتكەن ەندىگى ءبىر توپ شاكارىم قاجى اۋىلىنىڭ ادامدارى ەدى. 1931 جىلى 2 قازان كۇنى شاكارىم قاجى قاراسارتوۆ جاعىنان جازىقسىز اتىلعان سوڭ، زيات شاكارىمۇلى، بەردەش ءازىمبايۇلى تاكەجانوۆ، ماناكەش ءازىمبايۇلى، قوجاقاپان، تولەۋقازى قاتارلىلار اۋەلى تارباعاتايعا، ونان سوڭ التايعا قاشىپ بارادى. وكىنىشكە وراي، زياتتا 1938 جىلى ستاليندىك بۇيرىقتىڭ قۇلى بولعان شىڭ سىساي جاعىنان قولعا الىنىپ، ءىز-توزسىز جوعالتىلدى. بەردەش ءازىمبايۇلى كەڭەس وداعى مەن قىتاي اراسىنداعى دوستىق تۇسىندا، ياعني، 1956 جىلى زياتتىڭۇلى مەرەكەنى ەرتىپ، قازاقستانعا ورالدى.
بۇدان باسقا ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ التايعا جان ساۋعالاپ بارعان سەيىتقازى نۇرتاەۆ، كارىم دۇيسەباي، ءسالىم جانازاروۆ، مىرزاحمەت، قۇسايىن، احمەتقالي جايساڭباەۆ، جۇپتىباي ساعىندىقوۆ التايدان باسقا جەرلەردى پانالاعان رايىمجان مارسەكوۆ قاتارلى اسىلدىڭ قيىقتارى بار ەدى. ولاردىڭ دا الدى بولىس بولسا، ارتى ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسقان اسىل تەكتى تۇقىمنان تاراعان اسا ءبىلىمدى جاندار بولعان.
وسىنداي قۋعىن، قۋدالاۋ سياقتى سان ءتۇرلى قىسپاقتان قاشىپ التاي اسقان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ وزدەرى بارعان ولكەگە دەگەن يگى ىقپالى از بولعان جوق. سولاردىڭ ونەگەسىن قابىلداعان تالاي قارتتى، الاش زيالىلارىنىڭ ۇرپاقتارىن دا كوزىمىز كوردى.
زۋقا باتىر ءسابيتۇلىنىڭ جاساعان كەزەڭى مەن ول جۇرگىزگەن كۇرەستىڭ باستالۋ، شارىقتاۋ كەزەڭى دە تۋرا وسى الاش قوزعالىسىمەن سايكەس كەلەدى.
الاش يدەياسىنىڭ ارعى توركىنى جانە ەكى ەل قازاعىنىڭ ماڭىزدى بارىس-كەلىسى قۇنانباي قاجىنىڭ التايعا بارعانىنان باستالعانىن جوعارى دا ايتتىق. قۇنانباي ءداۋىرى پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن باسقارۋداعى بولىستىق جۇيەسى ارقىلى ىسكە اسسا، سول بولىستىقتىڭ زايسان وڭىرىندەگى ءبىر تۇلعاسى زۋقانىڭ ۇلى اكەسى نۇرمۇحامەد ابىز بولاتىن. اتادان دارىعان اسىل تەك زۋقانىڭ بويىنان ءوز ونەگە-قاسيەتىن كورسەتتى. اسىرەسە، بوداندىققا، قۇلدىققا باس يمەۋ يدەياسى ونىڭ كۇرەس جولىنداعى باستى باعدارى بولدى.
قۇلدىققا قارسى شىعىپ، تاۋەلسىزدىك جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن كەنەسارى رۋحى قازاق دالاسىن قالاي شارلاسا، الاششىلدار رۋحى دا سونداي ورلىگىمەن ەڭسەلى بولدى. الاش ءداۋىرىنىڭ ات ۇستىندە جۇرگەن ءار ءبىر ازاماتى ءوزىن ۇلت قورعاۋشىسى سانادى. زۋقا باتىر ءسابيتۇلى دا وسى توپتان تابىلىپ، ەل مەن جەرىن كول قورىعان قىزعىشتاي قورعادى. ول ءدال سول تۇستا اقىل ويىنىڭ كەمەل كەزەڭى – ەردىڭ جاسى ەلۋدەگى كەزى ەدى. اقىل جاسى الپىستا دا ات ۇستىندە بولدى.
جوعارىدا كورسەتىلگەن مىسالدارداعىداي 1916, 1917 جىلعى ءتۇرلى قوزعالىستار، 1919-1920 جىلعى اقتار مەن قىزىلدار اراسىنداعى قاندى ۇرىستار تالاي قازاق بالاسىنىڭ ارعى بەتكە اسۋىنا سەبەپ بولدى.
وسى وقيعالاردىڭ ىشىندە زۋقا باتىردىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاتىستى بولعان ءبىر وقيعانى ايتا كەتكەنىمىز ءجون.
زۋقا كەزەڭىندە التاي اسقان الاششىلدار نەمەسە سوعان تىكەلەي قاتىستى بولعان ءبىراز ادامدار قارادان شىعىپ حان بولعان اقىلدىڭ ۇياسى ءمامي بەيسىنىڭ اۋىلىن تاپسا، قارا كۇشتەردەن ىعىسىپ، قاندى قاقپان باسقاندار زۋقا اۋىلىن پانالايتىن ەدى. قاراماققا ەكەۋى ەكى تاۋدىڭ بۇعىسىنداي وقشاۋ كورىنگەنىمەن، ءبىرى قارسى جاعىن اقىل-ايلامەن السا، ەكىنشىسى قانعا قارۋمەن جاۋاپ بەرىپ ارىستاننىڭ ايباتىن تانىتتى. وسىلايشا التىن التايدىڭ قاپتالىنداعى قوس كوكجالعا اينالىپ ەدى.
بۇل اۋىلداردى پانالاعان الاششىلدار دا ولاردىڭ وسى قاسيەتتەرىنەن وڭدى پايدالاندى. ءمامي بەيسىنىڭ اباي، شاكارىم اۋىلىمەن، ابدىكەرىم بولىس اۋىلىمەن بولعان حيكاياسى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ال زۋقا باتىر اۋىلىن پانالاعاندار ىشىندە اتى-ءجونىن جاسىرعان، وزگە اتپەن جۇرگەن تالاي قۋعىنداعى جانداردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە ەل ءىشىنىڭ ەسكى حيكاياسىن قايتا جاڭعىرتۋعا تۋرا كەلەدى.
التاي الىپتارىنىڭ ىشىندە مەيلى زۋقا باتىر، مەيلى وسپان باتىر بولسىن قىزىلدارمەن وتاسا الماعانى ايدان انىق. 1920-1921 جىلى قىزىلدان جەڭىلىپ، التايعا قاشىپ بارعان باكيش گەنارالدىڭ الدىنان شىعىپ، ونىڭ ءوز ەل-جەرىن ويرانداۋعا مۇرسا بەرمەي، موڭعوليا اسىرىپ قۋعان زۋقا باتىر ەرلىگى ءبىر قاراعاندا قىزىلدار ۇپايىنا تۋرا كەلگەندەي. شىن مانىندە التاي كوتەرىلىسىنىڭ قايسى كەزەڭىن الىپ قاراساڭىزدا ولار جاۋىن اق، قارا، قىزىل دەپ بولگەن جوق. كىم ەلىنە، جەرىنە، دىنىنە، دىلىنە تيىسسە سوعان قارسى تۇردى. سونىمەن قاسىق قالعانشا كۇرەسۋگە دايىن بولدى.
1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ بيلىگى ورناي باستادى. 1917-1918 جىلدارى زايساندا قىزىل گۆارديا بولىمدەرى جاساقتاسا، الاش وردا ءوز بولىمدەرىن جاساقتادى.
1917 جىلى كوكتەمدە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن حالەل عابباسوۆتىڭ نۇسقاۋى بويىنشا زايسان قالاسىنىڭ باي ساۋداگەرلەرى مەن اۋىلدىڭ بي-شونجارلارى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ زايسان قالاسىنداعى العاشقى ۇيتقىسى بولعان «تەڭدىك زامان» دەپ اتالعان ۇيىم قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا ارعىنعازى بوشتاەۆ، ساقاري جاباەۆ باستاعان 40-تان استام ادام كىردى.
1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە زايسان قالاسى ماڭىندا بولىستاردىڭ شونجار-بەكتەرى «كەڭوتكەل» سەزىن اشىپ، كولچاك ۇكىمەتىنە كومەكتەسۋدىڭ جوباسىن كەڭەستى. بۇل ۇلكەن شارانى باسقارۋ ءۇشىن توبە باسى (حان) ەتىپ احمەتجان قاجىنى تاعايىندادى. وسى 1918 جىلدىڭ جازىندا سەمەيدەگى الاش ۇكىمەتىنىڭ وكىلى بولىپ زايسانعا كەلگەن قازاقتىڭ تۇڭعىش زاڭگەرى رايىمجان مارسەكوۆ جەرگىلىكتى اۋقاتتى توپتىڭ وكىلدەرىمەن ءماسليحات وتكىزدى.
ءماسليحاتتىڭ شەشىمى بويىنشا «تەڭدىك زامان» ۇيىمى قايتا قۇرىلىپ، «الاشتىڭ زايساندىق ءبولىمى» دەپ اتالادى دا، ءوز الدىنا اسكەري ءبولىم ۇيىمداستىرىلادى. الاش ءبولىمىنىڭ قۇرامىندا «تەڭدىك زامانىنىڭ» بۇرىنعى مۇشەلەرى: بازىكەن وسكەنباەۆ، ساقاري جاباەۆ، اۋباكىر كاكەشوۆ، ارعىنعازى وتەشوۆ تاعى باسقالار كىرەدى. يسلام ءدىنىن ءناسيحاتتاپ، جۇزەگە اسىراتىن ءدىنباسى تاعايىندادى. ءجۇنىس تاتانوۆتىڭ ۇيىنە شتابىن ورنالاستىرىپ، الاشتىڭ اسكەري قۇرامى جاساقتالدى.
مۇراعات قۇجاتتارى بويىنشا زايسان قالاسىنا تۇڭعىش رەت كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى 1918 جىلدىڭ 22 اقپانى دەپ كورسەتىلگەن.
قىزىل ارميادان جەڭىلىپ، سوققى كورگەن پاتشا پولكتارى، كولچاكتىڭ 8-كورپۋسىنىڭ قالدىقتارى، انتونوۆتىڭ ەرەكشە مىندەت العان وتريادى، اتامان انەنكوۆتىڭ قارا كيىمدى گۋسارلارى جانە الاش ارمياسى زايسان جەرىندە قىزىل ارمياعا تاباندىلىقپەن قارسىلىق كورسەتتى. (ق. التىباەۆ، «اتامەكەن زايسان»، وسكەمەن-2006ج. 75 بەت).
ناتيجەسىندە 1920 جىلى قازاندا جانە 1921 جىلى ءساۋىر-مامىر ايلارىنداعى ۇرىستاردا قىزىل ارميادان جەڭىلگەن اقتار جانە ولارعا كومەكتەسكەن الاششىلدار جەڭىلىسكە ۇشىرادى.
اقتار مەن قىزىلدار اراسىنداعى قاقتىعىستا اقتاردى قولداپ، قىزىلدارعا قارسى تۇرعان قازاق ازاماتتارىنىڭ ءبىر ءبولىمى قولعا تۇسسە، ەندى ءبىر ءبولىمى تۇس-تۇسقا قاشىپ جان ساۋعالادى. سونىڭ ىشىندە اسپانديار ەسىمدى نايمان ازاماتى قاسىندا ءبىر توپ تاتار-نوعايى بار زۋقا باتىردىڭ اۋىلىن پانالادى. زۋقا باسىندا دالالىق پەرزەنتتەردىڭ ادەتىمەن اسپانديار باستاعان توپقا ۇركە قاراعانىمەن شىن بەينەسىن تانىعان سوڭ، سەنىمدى ساربازدارى قاتارىنا قوستى.
اسپانديارعا قاتىستى ماحاببات پەن عاداۋات حيكاياسى دا وسى جەردەن باستاۋ الادى.
زۋقا باتىردىڭ بايبىشەسىنەن 5 ۇل، 5 قىز – جيىنى ون بالا بولعان. سول 5 قىزدىڭ كەنجەسى سافۋرا ەسىمدى بويجەتكەن ەدى. سافۋرا ءوزىن ايتتىرعان جىگىتكە كوڭىلى تولماي جۇرگەندە اسپانديارمەن تانىسادى. ەل ىشىندەگى ۇساق كۇبىر زۋقا باتىردىڭ قۇلاعىنا تيەدى.
زۋقا باتىر الدىنا اسپاندياردى شاقىرادى:
– جىگىتىم، ەركەك بولساڭ، جاسىرماي ايت. مەن ەل ىشىنەن نە سىڭسىڭ ەستىپ ءجۇرمىن؟! – دەيدى قاھارىنا مىنگەن سىڭايمەن ايباتتانىپ. جىگىتتىڭ ەرلىگىن بىلەتىن ەدى، سىناماق تا ويى بولعان. قورقاق بىرەۋ بولسا قالتىراپ قاشىپ كەتەر دەپ ويلاعان.
جىگىت باتىردىڭ جۇزىنە تىك قاراپ سىرىن جاسىرمايدى:
– قىزىڭىزدى جاقسا كورگەنىم راس. وعان كىنالى مەن ەمەس، مەنىڭ جۇرەگىم. – دەيدى بىردەن.
سول تۇستاعى سالت بويىنشا جىگىت باسى بوس سانالمايتىن ايتتىرعان قىز تۋرالى بىلايشا سوزگە بارسا، ول وتە ۇلكەن ابەستىك سانالار ەدى.
بىرنەشە سۇراقتارمەن جىگىتتى ابدەن سىناعان باتىر، ونىڭ يىلمەگەن نار تۇلعاسىنا رازى بولا، وتتى جانارىنا مەيىرىممەن قارادى:
– جارايدى، ˗ دەدى، ˗ ءسوزىن كۇبىرگە جاقىنداتىپ، ˗ ەر ەكەنسىڭ. ساعان قويار ەكى شارتىم بار. ءبىرىنشى شارت ماعان قالىڭ مال تولەيسىڭ، ەكىنشى شارت قىزدى قولىمنان ەمەس، جولىمنان الاسىڭ، ˗ دەدى.
سوقا باسىن زورعا سۇيرەتىپ جۇرگەن جىگىت كەدەيلىگىن ءمىن كورىپ تومەن قارايدى. سوندا زۋقا باتىر وعان:
– اتالارىمىز ەسەڭدى ەشكىمگە جىبەرمە دەۋشى ەدى. زايساندا قىزىلدار ۇكىمەتىن جاقتاپ، وزىڭە دە جاۋ بولعان، كەزىندە مەنىڭ ادال مالىمدى باسىپ قالعان جاماعايىن تۋىستارىم وتىر. قالىڭ مالدى سولار بەرەدى. سوسىن ءوزىڭ ورتاسىندا بولعان الاششىلداردىڭ قازىرگى حال-كۇيى قالاي، سونى جاسىرىن تۇردە ءبىلىپ كەلەسىڭ جانە قاجەتتى كىسىلەرگە مەنىڭ حاتىمدى تابىستايسىڭ. بىراق يت ۇرمەسىن، بيت بىلمەسىن، – دەپ جىميادى. ءسوز توركىنىن تۇسىنگەن اسپانديار باسىن يزەدى.
– ال، ەكىنشى، – دەدى باتىر، – قىزدى دا دوس-دۇشپان بەتىمە سالىق قىلمايتىن، قۇدالارىم دا رەنجىمەيتىن امالىن قاراستىرىپ، ۇيىمنەن اتتانىپ بارا جاتقاندا جولاي الارسىڭ! ارعى جاعىنىڭ جۇمباعىن ءوزىڭ شەش!
ولاردىڭ بۇل كەسىمدەرى بۇگىنگى ءبىز باعا بەرە المايتىن باتىرلار اراسىندا عانا بولاتىن دارا شەشىمنىڭ ءاپساناسى ەدى.
وسىلايشا، بىزدەر ۇنەمى ايتاتىن «ءۇش وتاۋ» ۇعىمىن كوتەرگەن زۋقا باتىر ءسابيتۇلى ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى دەگەن جىگىتتەرىن قازىرگى شقو-نىڭ زايسان اۋدانىنا جانە موڭعوليانىڭ ۇلانباتور وڭىرىنە اتتاندىرادى.
اسپانديار باستاعان توپ كۇندىز بۇعىنىپ، تۇندە جورتىپ، زايسانعا جەتىپ، مىندەتىن ادالدىقپەن اتقارىپ ورالادى. ءشوپباي باستاعان باتىرلار ۇلانباتورعا تاياۋ ماڭ – مانكول-توڭكىل وڭىرىنە بارىپ، ەل اۋجايىن ءتۇيىپ، قىزىلعا بۇيرەك بۇرعان جاڭا ۇكىمەتتىڭ ءۇيىرلى جىلقىلارىن قۋىپ كەلەدى.
بۇل ارادا ايتا كەتەرلىگى، وسى اسپانديار وقيعاسىنان بۇرىن دا زۋقانىڭ زايسان جەرىندەگى ءدىن وكىلدەرىمەن بەلگىلى قارىم-قاتىناستا بولعانى دەر ەدىك. ونىڭ باستى كەزەڭىن باتىردىڭ قاجىلىق ساپارىنان قاراستىرۋعا بولادى. ول تۇستا شىنجاڭنىڭ التاي ءوڭىرىنىڭ قاجىشىلارى مەن قازىرگى شقو-نىڭ قاجىشىلارىنىڭ ءبىر باعىتتا جول ءجۇرۋى مەن ءوزارا قونىستىق جانە قانداستىق جاقىندىعى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى قويۋلاتىپ وتىرعان.
وسىلايشا ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا ارقاۋ ىزدەگەن زۋقا باتىر زايسان اۋدانىنداعى ءوزىنىڭ كونە تانىستارىنا حات جازىپ، ونداعى الاششىلدارمەن بايلانىسقا شىعادى. شىندىعىندا ءبىر التاي تاۋىنىڭ باس-اياعىندا، ەرتىستى ورلەي-قۇلداي قونىستانعان كەرەي-نايمان رۋلارى سول تۇستا ءوز قاجىلارىن بارماقپەن ساناپ قانا ءبىلىپ وتىراتىن ەدى. وسى جاعىنان قاراعاندا الاشتىڭ زايسانداعى توبە ءبيى احمەتجان قاجىنىڭ التايدىڭ ارعى-بەرگى بەتىندەگى قاجىلارمەن بايلانىستا بولماۋى مۇمكىن ەمەس. وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ دا زايسان جەرىنەن اۋعان اتالار ۇرپاعى ەكەنىن ەسكە سالساق، مەنىڭ ناعاشىلارىم بولعان شىلعاۋباي ۇلدارى قازاقباي، مازاقبايدىڭ دا زۋقا باتىرمەن بايلانىستا بولعان ەسكى اڭگىمەسى ايتىلاتىن. ولار 1931 جىلى زايسان تۇرمەسىن ءبۇزىپ شىعىپ، ارعى بەت اسسا، اتام مۇقاي بارشابايۇلىنىڭ بايبىشەسى حاديشا شوڭايبايقىزى دا زۋقامەن اتالاس اۋىلداردىڭ قىزى بولىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدا قىزىلدار ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن ارعى بەت اسقان ەكەن. وسىلايشا الاششىلداردىڭ وسىدان بۇرىن ماميگە حات جازىپ، ودان قولداۋ بولماعانىن بىلەتىن زۋقا ەندىگى جەردە ەلدەرگە شاشىلعان قازاق ۇلتىنىڭ جاڭا ازاتتىعى ءۇشىن ءار ءتۇرلى تالپىنىستار جاسايدى. الايدا، كەڭەس وداعىمەن دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتىپ وتىرعان شىنجاڭ بيلەۋشىسى جين شۋرىن ۇكىمەتى ونىڭ جولىنا قاقپان قۇرىپ، مەرت قىلۋ امالىن قاراستىردى. سولاي بولدى دا.
ناتيجەسىندە اسپانديار سافۋرانى الىپ قاشىپ، زايسانعا بارادى. ەل ىشىندەگى تىڭشىلار ارقىلى ونىڭ قىبىر-جىبىرىن سەزىپ، ايگىلى زۋقا باتىرمەن بايلانىسىپ جۇرگەنىن بىلگەن زايسان قىزىلدارى ونى تارپا باس سالىپ ءولىم جازاسىنا وكىم ەتەدى. بۇل شامامەن 1923-1924 جىلدارى بولعان وقيعا. ارتىندا قالعان سافۋرا اششى تولعاقتان كوز جۇمىپ، وعان دا زايساننان توپىراق بۇيىرادى.
بۇل حيكايانىڭ سوڭعى تراگەدياسىن بىلمەيتىن باتىر ۇرپاقتارى 1980 جىلدارىڭ سوڭىنا قاراي سافۋرانىڭ دەرەگىن ىزدەپ زايسان اۋدانىنا بارادى. قولدارىنا ونىڭ سوندا بارعاندا تۇسكەن جالعىز دانا سۋرەتى عانا ىلىگەدى. سۋرەت تۇركياعا جەتكەندە ءشامي زۋقاۇلى كوزىنە جاس الىپ:
– باتار قىزىم قاشتى دەگەندە سوڭىنان قۋىپ ەدىك. كوز كورىم جەردەن كورسەكتە ەل-جۇرتقا كوز قىلۋ ءۇشىن جەتە المادىق دەپ ۇزاتىپ سالعانبىز. قايران قارىنداسىم-اي، بىزدەن كەتكەندە كيگەن كيىم، دۇزىك-سىرعاسىنا دەيىن سول ەكەن! – دەپ كوزىنە جاس العان ەكەن.
جولى بولماعان الاش قوزعالىسىنىڭ قاناتى ەرتە قىرقىلعانى سياقتى زۋقا باتىردىڭ تاۋەلسىزدىكتى، ازاتتىقتى اڭساعان ارماندارى بۇعاۋلاندى. ونىڭ كوپ ساندى ۇرپاقتارى جان ساۋعالاپ گيمالاي اسىپ، ەۋروپاعا تارىداي شاشىلدى. بىراق رۋحى ولمەدى. زۋقا باتىر جانە سول تۇستاعى سان بوزداقتار رۋحى جانە الاششىلدارمەن بايلانىس ورناتىپ، ءوز باسىن قۇرباندىققا بايلاعان اسپانديار سىندى ەرلەردىڭ رۋحى ارقىلى ءبىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك.
زۋقا باتىردىڭ كۇرەس رۋحى – الاششىلدار رۋحى. الاششىلدار رۋحى كۇللى قازاققا ازاتتىق الاۋى بولعان ولمەس رۋح!!!
ءجادي شاكەنۇلى
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ