Zuqa batır 150 jıl Zuqa batır 150 jıl Tarih
Altay asqan Alaş ruhı jäne Zuqa batır
Alaş turalı söz bolğanda aytılmağan sırlar äli köp. Şınjañdağı qazaqtar ömirine qatıstı är türli oqiğalarda köp jağdayda alaş ideyası jäne alaşşıldardıñ ömirdereginiñ bir bwtağı jatadı. Sonıñ işinde taqırıbımızdıñ taqiyası kigizilip otırğan Zuqa batırdıñ ömir jolı men küresi de sonday alaşşıldar ruhımen tamırlasıp jatqanın biluimiz kerek.
Şınjañ qazaqtarı özderi qonıstanğan baytaq dalanı sonau türki zamanınan ata-babamızdan qalğan ejelgi mekenimiz dep biledi. Sondıqtanda el basına auır kün tuğan qilı kezeñderde Qazaqstan jerinde quğın-sürgin körgen qazaqtardıñ köbi solay bostı. Äsirese, keñester odağınıñ ornauına baylanıstı qızıl imperiyanıñ tis-tırnağınan qaşqan talay bozdaq sondağı qandastarınıñ bauırına panaladı.
1916 jılı orıstardıñ (patşalıq reseydiñ) äsker aluına qarsı şıqqan alban ruı men qırğızdar qarulı köterilis jasap qırğınğa wşıradı. Bwl tarihta «Qarqara köterilisi» nemese «Alban qırılğan» degen attarmen belgili. Qırğınğa wşırap, jan sauğalağan 200 mıñğa tarta qazaq-qırğız art-artınan Şınjañğa qaşıp ötti. Albandar İle öñirin mekendedi.
Jüsipbekqoja Şayhıslamwlı, Äset Naymanbaywlı sekildi äygili aqındarımızdıñ qıtay jerine qaşıp ötui de osı jıldarğa twspa-tws keledi. Osıdan keyingi jerde 1917-1920 jıldar aralığındağı Keñester odağınıñ ornauı men azamat soğısınıñ orın aluına baylanıstı aqtar men qızıldardıñ qırqısı twsında da talay qazaq auılı bosqındıq küyge tap boldı.
Ötken tarihtıñ paraqtarına üñilgende Qıtaydıñ Altay jerindegi kereylerdiñ arasına barıp qaytqan ağa swltan Qwnanbay: «Tübi bizdiñ eldiñ bir tiyanağı osı el bolar-au» deytin sözin eske alsaq, Alaş kösemderi Ahmet Baytwrsınwlı (1873-1937), Mirjaqıp Dulat (1885-1935), Sadıq Amanjolov, Rayımjan Märsekov bastağan toptıñ 1918 jılı mamırda Tarbağataydıñ Şäueşek qalasına barıp qaytuı da tegin emes. Äset Naymanbaywlı osı bas qosuda «Alaşqa» attı ataqtı öleñ-tolğauın şığardı.
Keñes odağı qwrılğannan keyin jantürşigerlik täsilmen jürgizilgen tärkileu, Alaş qozğalısı jetekşilerin jappay qudalau, twtqındau, jer audaru jäne auılşaruaşılığın zorlap wjımdastıru, küştep otırıqşılandıru, qoldan jasalğan aştıq sekildi zwlmattar saldarınan eli üşin, jeri üşin eñbek etip jürgen talay wlt ziyalısı şet jwrtqa bas sauğalauğa mäjbür boldı. Qazaqstan jerindegi köptegen qazaq auıldarı art-artınan Şınjañğa qaşıp bardı.
Qıtay asqandardıñ köp bölimi İle, Tarbağatay, Altay öñirindegi bwrınnan bar qazaq bauırlarına pana kördi.
Aytalıq, 1929 jılı qazirgi Şığıs Qazaqstan jerinen Äbdikärim bolıs öz balaları Qambar, Şabdan, küyeu balası Ğazez Qalbanov jäne Isqaq Izetwlı, Tilenşi, Äbdirazaq, Qabdıraş, Mämetek bidiñ nemereleri Aydarhan, Mwhtarhan bastağan bir top adammen Qıtay aumağına qarastı Altay aymağına qaşıp ötken. Äbdikerim Erejepwlı bolsa Sankt-Peterburg orman şaruaşılığı insitutında oqığan, Memlekettik Dumağa delegat retinde eki dürkin qatısqan, 28 jıl boyı Semey guberniyasınıñ Öskemen-Zaysan ueziniñ Şıñğıstay bolısın basqarğan, Alaş partiyasınıñ programmasın jasauşılardıñ biri edi. Öz kezinde Älihan Bökeyhan, Mwstafa Şoqay, Swltanmahmwt Torayğırovtarmen de jaqın ötken. Al balaları Qambar Sankt-Peterburgten zañger mamandığı boyınşa universitet tauıssa, Şabdan Mäskeu kommerciyalıq insitutın bitirgen bolatın. Al küyeu balası Ğazez Qalbanov Sankt-Peterburg universitetiniñ zañ fakultetinen oqıp, prokuror, sot, advokat jwmıstarın atqarğan edi. Olar Altayğa barğannan keyin abaq kereydiñ tört biiniñ biriniñ mwragerlik ornındağı Qanapiya Mämiwlınıñ auılın panalap, barğan eliniñ öner, bilim, mädeniet isterine de özindik ülesterin qostı.
Quğın-sürgin saldarınan Qıtay jerine qaşıp ötken endigi bir top Şäkärim qajı auılınıñ adamdarı edi. 1931 jılı 2 qazan küni Şäkärim qajı Qarasartov jağınan jazıqsız atılğan soñ, Ziyat Şäkärimwlı, Berdeş Äzimbaywlı Täkejanov, Mänäkeş Äzimbaywlı, Qojaqapan, Töleuqazı qatarlılar äueli Tarbağatayğa, onan soñ Altayğa qaşıp baradı. Ökinişke oray, Ziyatta 1938 jılı Stalindik bwyrıqtıñ qwlı bolğan Şıñ Sısay jağınan qolğa alınıp, iz-tozsız joğaltıldı. Berdeş Äzimbaywlı keñes odağı men qıtay arasındağı dostıq twsında, yağni, 1956 jılı Ziyattıñwlı Merekeni ertip, Qazaqstanğa oraldı.
Bwdan basqa ilgerindi-keyindi bolıp Altayğa jan sauğalap barğan Seyitqazı Nwrtaev, Kärim Düysebay, Sälim Janazarov, Mırzahmet, Qwsayın, Ahmetqali Jaysañbaev, Jwptıbay Sağındıqov Altaydan basqa jerlerdi panalağan Rayımjan Märsekov qatarlı asıldıñ qiıqtarı bar edi. Olardıñ da aldı bolıs bolsa, artı universitet tauısqan asıl tekti twqımnan tarağan asa bilimdi jandar bolğan.
Osınday quğın, qudalau siyaqtı san türli qıspaqtan qaşıp Altay asqan ziyalı qauım ökilderiniñ özderi barğan ölkege degen igi ıqpalı az bolğan joq. Solardıñ önegesin qabıldağan talay qarttı, Alaş ziyalılarınıñ wrpaqtarın da közimiz kördi.
Zuqa batır Säbitwlınıñ jasağan kezeñi men ol jürgizgen kürestiñ bastalu, şarıqtau kezeñi de tura osı Alaş qozğalısımen säykes keledi.
Alaş ideyasınıñ arğı törkini jäne eki el qazağınıñ mañızdı barıs-kelisi Qwnanbay qajınıñ Altayğa barğanınan bastalğanın joğarı da ayttıq. Qwnanbay däuiri patşalıq reseydiñ qazaq dalasın basqarudağı bolıstıq jüyesi arqılı iske assa, sol bolıstıqtıñ Zaysan öñirindegi bir twlğası Zuqanıñ wlı äkesi Nwrmwhamed abız bolatın. Atadan darığan asıl tek Zuqanıñ boyınan öz önege-qasietin körsetti. Äsirese, bodandıqqa, qwldıqqa bas imeu ideyası onıñ küres jolındağı bastı bağdarı boldı.
Qwldıqqa qarsı şığıp, täuelsizdik jolında basın bäygege tikken Kenesarı ruhı qazaq dalasın qalay şarlasa, alaşşıldar ruhı da sonday örligimen eñseli boldı. Alaş däuiriniñ at üstinde jürgen är bir azamatı özin wlt qorğauşısı sanadı. Zuqa batır Säbitwlı da osı toptan tabılıp, el men jerin köl qorığan qızğıştay qorğadı. Ol däl sol twsta aqıl oyınıñ kemel kezeñi – erdiñ jası eludegi kezi edi. Aqıl jası alpısta da at üstinde boldı.
Joğarıda körsetilgen mısaldardağıday 1916, 1917 jılğı türli qozğalıstar, 1919-1920 jılğı aqtar men qızıldar arasındağı qandı wrıstar talay qazaq balasınıñ arğı betke asuına sebep boldı.
Osı oqiğalardıñ işinde Zuqa batırdıñ ömirine tikeley qatıstı bolğan bir oqiğanı ayta ketkenimiz jön.
Zuqa kezeñinde Altay asqan alaşşıldar nemese soğan tikeley qatıstı bolğan biraz adamdar qaradan şığıp han bolğan aqıldıñ wyası Mämi beysiniñ auılın tapsa, qara küşterden ığısıp, qandı qaqpan basqandar Zuqa auılın panalaytın edi. Qaramaqqa ekeui eki taudıñ bwğısınday oqşau köringenimen, biri qarsı jağın aqıl-aylamen alsa, ekinşisi qanğa qarumen jauap berip arıstannıñ aybatın tanıttı. Osılayşa altın Altaydıñ qaptalındağı qos kökjalğa aynalıp edi.
Bwl auıldardı panalağan alaşşıldar da olardıñ osı qasietterinen oñdı paydalandı. Mämi beysiniñ Abay, Şäkärim auılımen, Äbdikerim bolıs auılımen bolğan hikayası öz aldına bölek äñgime. Al Zuqa batır auılın panalağandar işinde atı-jönin jasırğan, özge atpen jürgen talay quğındağı jandardı aytpağan künniñ özinde el işiniñ eski hikayasın qayta jañğırtuğa tura keledi.
Altay alıptarınıñ işinde meyli Zuqa batır, meyli Ospan batır bolsın qızıldarmen otasa almağanı aydan anıq. 1920-1921 jılı qızıldan jeñilip, Altayğa qaşıp barğan Bakiş genaraldıñ aldınan şığıp, onıñ öz el-jerin oyrandauğa mwrsa bermey, Moñğoliya asırıp quğan Zuqa batır erligi bir qarağanda qızıldar wpayına tura kelgendey. Şın mäninde Altay köterilisiniñ qaysı kezeñin alıp qarasañızda olar jauın aq, qara, qızıl dep bölgen joq. Kim eline, jerine, dinine, diline tiisse soğan qarsı twrdı. Sonımen qasıq qalğanşa küresuge dayın boldı.
1917 jılğı qazan töñkerisinen keyin Keñes odağınıñ biligi ornay bastadı. 1917-1918 jıldarı Zaysanda qızıl gvardiya bölimderi jasaqtasa, Alaş orda öz bölimderin jasaqtadı.
1917 jılı köktemde Mirjaqıp Dulatov pen Halel Ğabbasovtıñ nwsqauı boyınşa Zaysan qalasınıñ bay saudagerleri men auıldıñ bi-şonjarları Alaş orda ükimetiniñ Zaysan qalasındağı alğaşqı wytqısı bolğan «Teñdik zaman» dep atalğan wyım qwrdı. Onıñ qwramına Arğınğazı Boştaev, Saqari Jabaev bastağan 40-tan astam adam kirdi.
1918 jıldıñ kökteminde Zaysan qalası mañında bolıstardıñ şonjar-bekteri «Keñötkel» s'ezin aşıp, Kolçak ükimetine kömektesudiñ jobasın keñesti. Bwl ülken şaranı basqaru üşin töbe bası (han) etip Ahmetjan qajını tağayındadı. Osı 1918 jıldıñ jazında Semeydegi Alaş ükimetiniñ ökili bolıp Zaysanğa kelgen qazaqtıñ twñğış zañgeri Rayımjan Märsekov jergilikti auqattı toptıñ ökilderimen mäslihat ötkizdi.
Mäslihattıñ şeşimi boyınşa «Teñdik zaman» wyımı qayta qwrılıp, «Alaştıñ Zaysandıq bölimi» dep ataladı da, öz aldına äskeri bölim wyımdastırıladı. Alaş böliminiñ qwramında «Teñdik zamanınıñ» bwrınğı müşeleri: Bäziken Öskenbaev, Saqari Jabaev, Äubäkir Käkeşov, Arğınğazı Öteşov tağı basqalar kiredi. Islam dinin näsihattap, jüzege asıratın dinbası tağayındadı. Jünis Tatanovtıñ üyine ştabın ornalastırıp, alaştıñ äskeri qwramı jasaqtaldı.
Mwrağat qwjattarı boyınşa Zaysan qalasına twñğış ret Keñes ükimetiniñ ornauı 1918 jıldıñ 22 aqpanı dep körsetilgen.
Qızıl armiyadan jeñilip, soqqı körgen patşa polktarı, Kolçaktıñ 8-korpusınıñ qaldıqtarı, Antonovtıñ erekşe mindet alğan otryadı, ataman Anenkovtıñ qara kiimdi gusarları jäne Alaş armiyası Zaysan jerinde qızıl armiyağa tabandılıqpen qarsılıq körsetti. (Q. Altıbaev, «Atameken Zaysan», Öskemen-2006j. 75 bet).
Nätijesinde 1920 jılı qazanda jäne 1921 jılı säuir-mamır aylarındağı wrıstarda qızıl armiyadan jeñilgen aqtar jäne olarğa kömektesken alaşşıldar jeñiliske wşıradı.
Aqtar men qızıldar arasındağı qaqtığısta aqtardı qoldap, qızıldarğa qarsı twrğan qazaq azamattarınıñ bir bölimi qolğa tüsse, endi bir bölimi tws-twsqa qaşıp jan sauğaladı. Sonıñ işinde Aspandiyar esimdi nayman azamatı qasında bir top tatar-noğayı bar Zuqa batırdıñ auılın panaladı. Zuqa basında dalalıq perzentterdiñ ädetimen Aspandiyar bastağan topqa ürke qarağanımen şın beynesin tanığan soñ, senimdi sarbazdarı qatarına qostı.
Aspandiyarğa qatıstı mahabbat pen ğadauat hikayası da osı jerden bastau aladı.
Zuqa batırdıñ bäybişesinen 5 wl, 5 qız – jiını on bala bolğan. Sol 5 qızdıñ kenjesi Safura esimdi boyjetken edi. Safura özin ayttırğan jigitke köñili tolmay jürgende Aspandiyarmen tanısadı. El işindegi wsaq kübir Zuqa batırdıñ qwlağına tiedi.
Zuqa batır aldına Aspandiyardı şaqıradı:
– Jigitim, erkek bolsañ, jasırmay ayt. Men el işinen ne sıñsıñ estip jürmin?! – deydi qaharına mingen sıñaymen aybattanıp. Jigittiñ erligin biletin edi, sınamaq ta oyı bolğan. Qorqaq bireu bolsa qaltırap qaşıp keter dep oylağan.
Jigit batırdıñ jüzine tik qarap sırın jasırmaydı:
– Qızıñızdı jaqsa körgenim ras. Oğan kinäli men emes, meniñ jüregim. – deydi birden.
Sol twstağı salt boyınşa jigit bası bos sanalmaytın ayttırğan qız turalı bılayşa sözge barsa, ol öte ülken äbestik sanalar edi.
Birneşe swraqtarmen jigitti äbden sınağan batır, onıñ iilmegen nar twlğasına razı bola, ottı janarına meyirimmen qaradı:
– Jaraydı, ˗ dedi, ˗ sözin kübirge jaqındatıp, ˗ er ekensiñ. Sağan qoyar eki şartım bar. Birinşi şart mağan qalıñ mal töleysiñ, ekinşi şart qızdı qolımnan emes, jolımnan alasıñ, ˗ dedi.
Soqa basın zorğa süyretip jürgen jigit kedeyligin min körip tömen qaraydı. Sonda Zuqa batır oğan:
– Atalarımız eseñdi eşkimge jiberme deuşi edi. Zaysanda qızıldar ükimetin jaqtap, öziñe de jau bolğan, kezinde meniñ adal malımdı basıp qalğan jamağayın tuıstarım otır. Qalıñ maldı solar beredi. Sosın öziñ ortasında bolğan alaşşıldardıñ qazirgi hal-küyi qalay, sonı jasırın türde bilip kelesiñ jäne qajetti kisilerge meniñ hatımdı tabıstaysıñ. Biraq it ürmesin, bit bilmesin, – dep jımiyadı. Söz törkinin tüsingen Aspandiyar basın izedi.
– Al, ekinşi, – dedi batır, – qızdı da dos-dwşpan betime salıq qılmaytın, qwdalarım da renjimeytin amalın qarastırıp, üyimnen attanıp bara jatqanda jolay alarsıñ! Arğı jağınıñ jwmbağın öziñ şeş!
Olardıñ bwl kesimderi bügingi biz bağa bere almaytın batırlar arasında ğana bolatın dara şeşimniñ äpsanası edi.
Osılayşa, bizder ünemi aytatın «üş otau» wğımın kötergen Zuqa batır Säbitwlı öziniñ eñ senimdi degen jigitterin qazirgi ŞQO-nıñ Zaysan audanına jäne Moñğoliyanıñ Wlanbator öñirine attandıradı.
Aspandiyar bastağan top kündiz bwğınıp, tünde jortıp, Zaysanğa jetip, mindetin adaldıqpen atqarıp oraladı. Şöpbay bastağan batırlar Wlanbatorğa tayau mañ – Mankol-Töñkil öñirine barıp, el aujayın tüyip, qızılğa büyrek bwrğan jaña ükimettiñ üyirli jılqıların quıp keledi.
Bwl arada ayta keterligi, osı Aspandiyar oqiğasınan bwrın da Zuqanıñ Zaysan jerindegi din ökilderimen belgili qarım-qatınasta bolğanı der edik. Onıñ bastı kezeñin batırdıñ qajılıq saparınan qarastıruğa boladı. Ol twsta Şınjañnıñ Altay öñiriniñ qajışıları men qazirgi ŞQO-nıñ qajışılarınıñ bir bağıtta jol jürui men özara qonıstıq jäne qandastıq jaqındığı bir-birimen baylanıstı qoyulatıp otırğan.
Osılayşa wlt azattıq qozğalısına arqau izdegen Zuqa batır Zaysan audanındağı öziniñ köne tanıstarına hat jazıp, ondağı alaşşıldarmen baylanısqa şığadı. Şındığında bir Altay tauınıñ bas-ayağında, Ertisti örley-qwlday qonıstanğan kerey-nayman ruları sol twsta öz qajıların barmaqpen sanap qana bilip otıratın edi. Osı jağınan qarağanda Alaştıñ Zaysandağı töbe bii Ahmetjan qajınıñ Altaydıñ arğı-bergi betindegi qajılarmen baylanısta bolmauı mümkin emes. Osı joldardıñ avtorınıñ da Zaysan jerinen auğan atalar wrpağı ekenin eske salsaq, meniñ nağaşılarım bolğan Şılğaubay wldarı Qazaqbay, Mazaqbaydıñ da Zuqa batırmen baylanısta bolğan eski äñgimesi aytılatın. Olar 1931 jılı Zaysan türmesin bwzip şığıp, arğı bet assa, atam Mwqay Barşabaywlınıñ bäybişesi Hadişa Şoñaybayqızı da Zuqamen atalas auıldardıñ qızı bolıp, bizdiñ auılda qızıldar ükimeti ornağannan keyin arğı bet asqan eken. Osılayşa Alaşşıldardıñ osıdan bwrın Mämige hat jazıp, odan qoldau bolmağanın biletin Zuqa endigi jerde elderge şaşılğan qazaq wltınıñ jaña azattığı üşin är türli talpınıstar jasaydı. Alayda, keñes odağımen dostıq qarım-qatınas ornatıp otırğan Şınjañ bileuşisi Jin Şurın ükimeti onıñ jolına qaqpan qwrıp, mert qılu amalın qarastırdı. Solay boldı da.
Nätijesinde Aspandiyar Safuranı alıp qaşıp, Zaysanğa baradı. El işindegi tıñşılar arqılı onıñ qıbır-jıbırın sezip, äygili Zuqa batırmen baylanısıp jürgenin bilgen Zaysan qızıldarı onı tarpa bas salıp ölim jazasına ökim etedi. Bwl şamamen 1923-1924 jıldarı bolğan oqiğa. Artında qalğan Safura aşı tolğaqtan köz jwmıp, oğan da Zaysannan topıraq bwyıradı.
Bwl hikayanıñ soñğı tragediyasın bilmeytin batır wrpaqtarı 1980 jıldarıñ soñına qaray Safuranıñ deregin izdep Zaysan audanına baradı. Qoldarına onıñ sonda barğanda tüsken jalğız dana sureti ğana iligedi. Suret Türkiyağa jetkende Şämi Zuqawlı közine jas alıp:
– Batar qızım qaştı degende soñınan quıp edik. Köz körim jerden körsekte el-jwrtqa köz qılu üşin jete almadıq dep wzatıp salğanbız. Qayran qarındasım-ay, bizden ketkende kigen kiim, düzik-sırğasına deyin sol eken! – dep közine jas alğan eken.
Jolı bolmağan Alaş qozğalısınıñ qanatı erte qırqılğanı siyaqtı Zuqa batırdıñ täuelsizdikti, azattıqtı añsağan armandarı bwğaulandı. Onıñ köp sandı wrpaqtarı jan sauğalap Gimalay asıp, Europağa tarıday şaşıldı. Biraq ruhı ölmedi. Zuqa batır jäne sol twstağı san bozdaqtar ruhı jäne alaşşıldarmen baylanıs ornatıp, öz basın qwrbandıqqa baylağan Aspandiyar sındı erlerdiñ ruhı arqılı biz täuelsizdikke qol jetkizdik.
Zuqa batırdıñ küres ruhı – alaşşıldar ruhı. Alaşşıldar ruhı külli qazaqqa azattıq alauı bolğan ölmes ruh!!!
Jädi ŞÄKENWLI
Qazaqstan jazuşılar odağınıñ müşesi
Euraziya jazuşılar odağınıñ müşesi.
Halıqaralıq Şıñğıshan akademiyasınıñ akademigi
kerey.kz
Pikir qaldıru