الاش قايراتكەرلەرىمەن بايلانىس جاساعان نەمىس پروفەسسورىنىڭ بالاسى پەرۋ رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولدى
كۇنى كەشە عانا پەرۋ ەلىندە وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا باسىم داۋىس جيناپ، مەملەكەت باسشىسى بولىپ سايلانعان پابلو پەدرو كۋچينسكي الاش قايراتكەرلەرىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستا بولعان دارىگەر، عالىم ماكس كۋچينسكيدىڭ (1890-1967) بالاسى بولىپ تابىلادى.
گەرمانيادا تۋىپ-وسكەن ۇلتى ەۆرەي، بيلىككە فاشيستەر كەلگەننەن كەيىن لاتىن امەريكاسىنا قونىس اۋدارعان ماكس كۋچينسكي وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا الاش زيالىلارىمەن شىعارماشىلىق بايلانىس جاساعان. ول الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانمەن تانىس بولعان جانە 1924 جىلى جاز بويى قالامگەر قوشكە كەمەڭگەرۇلىمەن بىرگە قارقارالى، سەمەي وڭىرىندە ەكسپەديتسيا جۇرگىزگەن فيزيولوگ، انتروپولوگ، باكتەريولوگ، الەۋمەتتىك مەديتسينا، گەوگرافيالىق مەديتسينا ماسەلەلەرىمەن اينالىسقان بەلگىلى وقىمىستى. قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسقان ماكس كۋچينسكي سول ساپاردان كەيىن ەلىنە بارىپ، نەمىس تىلىندە «دالا جانە ونىڭ تۇرعىندارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن جارىققا شىعارعان. كىتاپ 1925 جىلى ليايپتسيگ قالاسىندا باسىلعان. العى سوزىندە ماكس كۋچينسكي كىتاپتىڭ جازىلۋىنا كومەك بىلدىرگەن ءاليحان بوكەيحانعا جانە جازۋشى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنا العىس بىلدىرەدى.
1924 جىلعى ەكسپەديتسيا جايىندا قالامگەر قوشكە كەمەڭگەرۇلى «جول اسەرى» اتتى كولەمدى زەرتتەۋ ماقالا جازدى. ەڭبەك سەمەيدەن شىعىپ تۇرعان «قازاق ءتىلى» گازەتىندە جارىق كوردى. قوشكەنىڭ «جول اسەرى» زەرتتەۋى «تازالىق»، «جالپى جاي»، «دەنساۋلىق جايى»، «كووپەراتيۆ جايى»، «وقۋ جايى»، «سالىق جايى»، «وتىرىقشىلىق جايى»، «وتكەن تۇرمىستىڭ بەلگىلەرى»، «قورىتىندى ءسوز» دەگەن قىسقا بولىمدەرگە جىكتەلىپ، ولاردىڭ ارقايسىسىندا اۆتور قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتى، وقۋ ءىسى، دەنساۋلىعى مەن جاڭا ومىرگە بەيىمدەلىپ جاتقان تۇرمىس-تىرشىلىگى جايىندا مادەني-ەتنوگرافيالىق مالىمەت بەرەدى. ماقالانىڭ قىسقاشا ءۇزىندىسى تومەندەگىدەي:
«گەرمانيادان كەلگەن بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى دوكتور كۋچينسكيمەن سەمەي ۋەزىنە قاراعان بۇعىلى، شىڭعىس، مەڭدەش بولىستارىن، قارقارالى ۇيەزىنە قاراعان اعاندى، ابرالى، كەنت، اقسارى، داستار، اقبوتا بولىستارىن شەت پۇشپاقتاپ ارالاپ ءتۇستىم. پروفەسسوردىڭ ماقساتى قازاق اراسىنداعى اۋرۋ تۇرلەرىن، قانداي اۋرۋدىڭ كوبىرەك تاراۋى، تازالىق شارتتارىن تەكسەرۋ ەدى. جانە دە قازاق ەلىنىڭ جالپى تۇرمىسىمەن تانىسۋ ەدى. پروفەسسوردىڭ ەلدى ارالاپ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە الىپ قايتقان قورىتىندى پىكىرى مىناۋ: بۇرىن قازاقپەن كىتاپ ارقىلى دا تانىستىعىم جوق ەدى. گەرمانيادا ەڭ ماڭىزدى جاعراپيا زەيدل دەگەندىكى. سوندا قازاق تۋرالى ەكى-اق جول بار. قازاق كوشپەلى، مەكەنى كيىز ءۇي، باققانى مال دەگەن. ەندى بايقاپ قاراسام، قازاق تۋرالى ەكى جول ەمەس، الدەنەشە ءتۇپ كىتاپ جازۋعا بولادى ەكەن. كوشپەلى تۇرمىسقا قولايلانعان. مادەنيەتتەن قازاق تۋرالى ەكى-اق جول بار. قازاق كوشپەلى، مەكەنى كيىز تەلەرى وتە شەبەرلىكتى كورسەتەدى. مال باققان ەل ءانشى كەلەدى دەگەن پىكىردى قازاق ەلى ايقىن دالەلدەيدى. قازاقتىڭ كەيبىر اندەرى ۆەنگرياداعى ماديارلاردىڭ انىنە ۇقساس. قازاق ءوڭ جاعىنان ءبىر اتادان وربىگەن ەمەس. ويتكەنى كەيبىر قازاقتار وڭدەس گەرمانيادا، يتاليادا، جاپونيادا، ورتالىق امەريكادا كەزدەسەدى. اسىرەسە سوڭعى ايتىلعان اۋداندا قازاق وڭدەس كوپ. بۇل انتروپولوگيانىڭ (ادام ءوڭىن تەكسەرەتىن ءپان) تەرەڭنەن تەكسەرەتىن زور ماسەلەسىنىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك»…
ماكس كۋچينسكي مەن قوشكە كەمەڭگەرۇلى ەكسپەديتسياسىنىڭ تاريحي نەگىزى مەن تاعىلىمى جايىندا الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلى «الاش زيالىلارى جانە نەمىس پروفەسسورى» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا جان-جاقتى مالىمەت بەرەدى. احات شاكارىمۇلىنىڭ ەستەلىگىندە ماكس كۋچينسكيدىڭ اباي ەلىنە كەلگەندىگى، شاكارىم قاجىنىڭ اۋىلىندا قوناقتاعانى، وندا مۇحتار اۋەزۇلى، قوشكە كەمەڭگەرۇلى بىرگە بولعاندىعى جايىندا قۇندى دەرەك كەلتىرىلەدى.
وسىلايشا، شاكارىم قاجىمەن تىلدەسكەن،ءاليحان بوكەيحانمەن شىعارماشىلىق بايلانىس جاساعان، الاش زيالىلارىن ەڭبەگىندە اتاعان ماكس كۋچينسكيدىڭ بالاسى بۇگىن 30 ميلليون حالقى بار پەرۋ رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ جاتىر. پەرۋدىڭ پرەزيدەنتىنە الاش پەن ءاليحان جايىندا حابار جەتكىزسەك، مۇمكىن ول ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن ءوز ەلىندە جوعارى دارەجەدە اتاپ وتكىزەر.
پىكىر قالدىرۋ