تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
الاش بولمىسى
قارجاۋباي سارتقوجاۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، تۇركىتانۋشى
الاشتىڭ تەوريالىق انىقتاماسىن الاشتانۋشىلار بەرە جاتار. مەن ءوز باسىم الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءار سالاداعى ەڭبەگىمەن تانىسقاننان كەيىن مىنانى ءتۇيدىم:
الاش – ەلشىلدىك، مەملەكەتشىلدىك، ۇلت بوپ ۇيىسۋ، قازاق مەملەكەتىن ورناتىپ، بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ.
الاش باعدارلاماسى – الاش جولى: ەكى-ءۇش مىڭجىلدىق تاريحپەن سۋسىنداپ، سودان ءلاززات، ۇلگى الىپ، قاتەڭدى ءتۇسىنىپ، كەلەشەككە باتىل قادام باسۋ.
الاش جولى – قازاق ۇلتىن جاڭعىرتۋ، ءوسىپ-وركەندەۋ، باسقالارمەن تەرەزە تەڭ ءومىر ءسۇرىپ، ۇرپاقتى، ۇلتتى، تاريحتى ماقتان ەتۋ.
الاش جولى – ۇلت بىرلىگى، ءتىل بىرلىگى، يدەيا بىرلىگى، رۋحاني جانە ءداستۇر بىرلىگى.
الاش جولى – ءبىر سۇيەم جەرىڭدى، قاسيەتتى توپىراعىڭدى جاتتىڭ تابانىنا تاپتاتپاۋ.
الاش جولى – قازاق وتانى ءۇشىن، قازاق جەرى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتۋ.
الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا قازاق جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى بار بايلىعىن تەك قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قاجەتكە جاراتىلاتىنى ايتىلعان.
ەندەشە، بۇگىنگى كۇننىڭ مىندەتى: الاشتىڭ وسى يدەياسى ورىندالدى ما، جوق پا – وسىعان جاۋاپ بەرۋ.
ەلشىلدىكتى، مەملەكەتشىلدىكتى الاش زيالىلارىنان ۇيرەنۋ كەرەك. سولاردىڭ ۇستانىمى بۇگىنگى بيلىكتىڭ نەگىزگى باعدارلاماسى بولۋى ءتيىس. بيلىكتەگى ازاماتتاردىڭ ءبىرازى ءوز ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، ءوز تاريحىمەن تانىس ەمەس بولعاندىقتان، قاعىنان جەرىگەن قۇلانداي.
ۇلت تاريحىنان تۇسىنىگى جوق باسشى ۇلت پسيحولوگياسىن، ءداستۇر-سالتىن بىلمەيدى. سوندىقتان دا تامىرسىز شەنەۋنىكتەر بۇكىل ەلدى قازاققا جات جۇيەمەن، پسيحولوگيامەن باسقارىپ وتىر. وسىنىڭ كەسىرىنەن بيلىك پەن حالىق اراسى تىم الشاقتاپ كەتكەن. بۇلاي كەتە بەرسە، مەملەكەتتى قاتەردىڭ اڭعارىنا قۇلاتادى.
ءبىر ميلليارد ءۇش ءجۇز ميلليون حالقى بار كورشى قىتايدا باسشىلىققا كادر تاڭداعاندا، 3 مىڭ جىلدىڭ 25 تاريحىن جەتىك بىلگەندەر عانا الىنادى ەكەن. تاريحىن بىلمەگەن ادام ەل باسقارا المايدى.
ارىپتەسىمىز ديحان قامزابەكۇلى تۋرالى ايتار الدىندا ول زەرتتەپ جۇرگەن الاش تاقىرىبى ءبىزدى دە تالاي ويلارعا جەتەلەيتىنىن جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءبىز، وتاننان جىراقتا تۋىپ، قازاقستاننىڭ ارمان-مۇددەسىن ءبىر ءسات تە ۇمىتپاعان ازاماتتار، شەتتە ءجۇرىپ الاش جولىمەن جەتىلدىك، الاش ميراسىمەن تۋعان ەلىمىزدى تاپتىق. سوندىقتان بۇگىنگى قاي ماسەلەدە بولسىن اشۋىمىزدى دا، سەزىمىمىزدى دە «الاش» دەپ سابىرعا شاقىرامىز.
قازىرگى 40-50 جاستاعى، دالىرەك ايتساق، ديحاننىڭ قاتارلاستارىنىڭ عالىمي الەۋەتى مىقتى. اسىرەسە، جاراتىلىستانۋ، تەحنيكا-تەحنولوگيا سالاسىنىڭ ماماندارى ەشكىمنەن كەم ەمەس. قارجىسىن بەرسەڭ، ءبارىن دە قولمەن قويعانداي ورىنداپ بەرەدى.
قوعامتانۋ باعىتى نەمەسە گۋمانيتار عالىمدار دا باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ. ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ، تاريح زەرتتەۋشىلەرى تەوريالىق، مەتودولوگيالىق ءبىلىمى جەتكىلىكتى. وتكەن 25 جىلدا ۇلتتىڭ رۋحاني بايلىعىن مولايتىپ، جاڭعىرتۋعا، ۇلت ساناسىن دامىتۋعا كوپ كۇش سالىندى. ناتيجەسى جامان ەمەس، قازاق ءوزىنىڭ قۋاتتى ۇلت ەكەنىن سەزىندى.
كونە تاريحىمىز تىم تەرەڭدە كومىلىپ قالعان. ونى ەكسكاۆاتورمەن جەر قوپارعانداي ارشىپ جۇمىس جاساۋ كەرەك. بىراق ونى ءبىلىپ، قولدايتىن بيلىكتەگى شەندىلەر قايدا؟ تاريحشىلار قازاق حاندىق تاريحىنا جاڭادان كىرىپ جاتىر. قاينارى مول، قۇپياسى تەرەڭ.
الاش تاريحىنا ازاماتتارىمىز قالام تاراتقالى ءبىراز بولدى. كوپ نارسەنى حالىققا جەتتى. توم-توم ەڭبەكتەر جارىق كوردى. وسىنى ناسيحاتتاۋ، قوعامنىڭ قاجەتىنە جاراتۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە، كوڭىلىمىز ورتا. بۇل تاريح قازاق حاندىق تاريحىمەن ءبىر دەڭگەيدە مەكتەپ وقۋلىعىنا ەنگىزىلۋىنە، ۇلت مۇددەسىنە قۋاتتى قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك جاسالماي كەلەدى.
قازىرگى 40-50 جاس ارالىعىنداعى عالىمدار العاش تاۋەلسىزدىك العان كەزدە 20-25 جاستاعى جىگىتتەر عوي. كەڭەستىك مەكتەپتەن وتكەن. سونىڭ ەڭ سوڭعى وكىلدەرى. بۇلار تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزىندە نە ىستەرىن بىلمەي ماڭگىرىپ قالدى. بيلىك تاراپىنان كەڭەستىك يدەولوگيادان ساۋىقتىرۋ، تازالاۋ جۇمىسى جۇرگىزبەگەندىكتەن، ءبىلىم، بىلىگى جەتكىلىكتى ماماندار اياعىن تارتىپ قالدى. ۋاقىت وتە قوعامداعى بەلسەندى توپتاردىڭ بايىپتى دا بايسالدى وي-پىكىرلەرىنەن كەيىن، جاڭا ساناعا بىرتىندەپ داعدىلانا باستادى. دەگەنمەن ءالى دە جىگەرسىز، جالتاق، باتىل ەمەس. ءار ءىسىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن باقىلاپ، تىڭ تىڭداپ بارىپ، ساق قوزعالادى. باتىرىپ ايتىپ، باتىل قيمىلداۋ جوق.
الاشتانۋشى، پروفەسسور قامزابەكۇلى ديحاننىڭ ازاماتتىق، ادامدىق بولمىسىنا كەلسەك، ونىڭ ءوسۋى مەن تانىلۋىنىڭ دا وزىندىك جولى بار.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى 10-15 جىلىندا ەلىمىزدەگى زيالى قاۋىم ورتاسىندا ەكى توپ پايدا بولدى.
ءبىرىنشىسى – كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تالعامىنان شىعا الماي، وي-ساناسى بۋىلىپ، بيلىكتىڭ اۋزىنا قاراپ بۇگەجەكتەگەن توپ. بۇل توپ ءالى دە ءوز ۇستانىمىنان ايىرىلماي، جالعاسىپ كەلەدى. ءبىر قۋانارلىعى ساپاسى سۇيىلىپ، سانى ازايىپ بارادى.
ەكىنشىسى – جاس مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق جانە رۋحاني بۋىنىن بەكىتۋ ءۇشىن «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى اسا اۋىر ماسەلەگە سانالى تۇردە ويلانىپ، بىردەن ىسكە كىرىسكەن توپ. بۇلار بيلىككە جالتاقتاماي، قوعامدى اعارتۋعا بەلسەندى اتسالىسىپ، ويلى سويلەپ، ورايلى ۇسىنىس ايتىپ ءجۇر.
وسى ەكىنشى توپتىڭ الدىڭعى لەگىندە ديحان قامزابەكۇلى دا ءجۇر. بۇل توپ بوداندىق داۋىردەگى ۇلتتىڭ ەسەسىن قايتارۋ ماقساتىندا تەگەۋرىندى ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.
الاش تاريحى – ۇرپاق جالعاستىعى، ۇرپاقتىڭ رۋحاني ساباقتاستىعى. جوعارىدا الاشتىڭ نەگىزگى يدەيالىق باعىتتارىن ايتتىق. عالامدىق ولشەممەن قاراعاندا، كىشكەنتاي جەر شارىندا قازاق ۇلتى ساقتالاتىن بولسا، سونىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى رەتىندە الاش ءىلىمىن قابىلداپ، حالىقتى، بولاشاق ۇرپاقتى سول جولمەن شىڭداۋعا ءتيىستىمىز. وسى ىستە ديحان باۋىرىمىز شيرەك عاسىردان بەرى عىلىمي تاباندىلىق، ازاماتتىق سالاماتتىلىق تانىتىپ كەلەدى.
الاش زيالىلارىنىڭ ەلشىلدىگى، مەملەكەتشىلدىگى، ءومىردىڭ ءتۇرلى جاعدايىنداعى ۇستانىمى – ديحان قامزابەكۇلى زەرتتەۋلەرىنىڭ اسىل نىساناسى. ول ءار ماقالاسىندا، كىتابىندا الاش قۇنىلىعىن دالەلدەۋدى، ءتۇسىندىرۋدى، تالداۋدى ماقسات ەتىپ قويعان. ونىڭ تەك قانا الاش تۇلعالارى مەن رۋحانياتى تاقىرىبىندا 8 مونوگرافياسى، 20-دان اسا جيناعى جارىق كورىپتى.
ديحان مىرزا الاش زامانىن عانا زەرتتەۋمەن شەكتەلگەن جوق. وسى تاقىرىپپەن جۇمىس جاساي ءجۇرىپ ونىڭ رۋحى، ءىس-قيمىلى، ارمان-مۇددەسى، ءتانى مەن جانى بۇكىلدەي الاششىل بولىپ قالىپتاسقان. ۇلتقا، ۇجىمعا، ادامعا دەگەن ماحابباتى، قارىم-قاتىناسى، ۇستانىمى، نيەتى ەش قوسپاسىز الاش زيالىلارى بولمىسىمەن ۇشتاسىپ، قالىپتانعان.
سوندىقتان دا «ۇلتتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىندا زيالىلار ۇلگىسى قايسى؟» دەگەندە ديحان باۋىرىمىزدىڭ كىتابىنا دا، ەڭبەگىنە دە، ادامدىق بىتىمىنە دە قارايمىز.
ادەتتە ءبارىمىز كوپ بالالى وتباسىنان شىققان ازاماتتاردى جاقسى كورىپ تۇرامىز. ويتكەنى، ءبارىمىز سوندايمىز. ديحان دا سونداي وتباسىندا تۋىپ، جاقسى تاربيە العان. سوندىقتان كوپشىل، ءاربىر ادامدى تۋعان باۋىرىنداي جاقىن تارتىپ قابىلدايدى. باسشىمىن دەپ كەكىرەيىپ وتىرعانىن كورگەن جوقپىن. ونىڭ الدىنا كىم كەلسە دە، بولمىسىمەن كۇلىپ شىعادى. وسى كورىنىستىڭ ءوزى ديحاننىڭ قانداي ازامات ەكەنىنە جاۋاپ بەرەتىن سياقتى. قانداي پروبلەمانى بولسىن مايدان قىلشىق سۋىرعانداي ىڭ-شىڭسىز، ايقاي-شۋسىز ورنىنا قويادى. ونىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – مودەراتورلىق شەبەرلىگى. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق ءتۇرلى جيىندار ءوتىپ جاتادى. وسىنى 100 پايىزىن ديحان باۋىرىمىز جۇرگىزەدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. جۇرگىزگەندە قانداي قىلىپ جۇرگىزەدى دەيسىز عوي. كەيدە تاڭقالامىن، تىڭدارماندار مەن مىنبەرگە شىعىپ سويلەيتىن شەشەندەردى ءبىر نىساناعا ءجىپسىز بايلاپ بەرىپ، شەشەننىڭ بەدەلىن كوتەرە، كەيدە رەپليكا جاساپ، ەكى تاراپتى دا كوڭىلدەندىرىپ، زالدىڭ اۋراسىن جەڭىلدەتىپ بەرەدى. شەبەر مودەراتور دەگەنىڭىز وسىنداي-اق بولار-اۋ!
ديحان باۋىرىمىزدىڭ 50 دەگەن ەردىڭ جاسىنا ەر سالۋىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، «جولىڭ الاشتىڭ اق جولىنداي بولسىن!» دەيمىن.
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ