Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
ALAŞ BOLMISI
Qarjaubay SARTQOJAWLI,
tarih ğılımdarınıñ doktorı,
professor, türkitanuşı
Alaştıñ teoriyalıq anıqtamasın alaştanuşılar bere jatar. Men öz basım Alaş qayratkerleriniñ är saladağı eñbegimen tanısqannan keyin mınanı tüydim:
Alaş – elşildik, memleketşildik, wlt bop wyısu, qazaq memleketin ornatıp, bilik jüyesin qalıptastıru.
Alaş bağdarlaması – Alaş jolı: eki-üş mıñjıldıq tarihpen susındap, sodan läzzät, ülgi alıp, qateñdi tüsinip, keleşekke batıl qadam basu.
Alaş jolı – qazaq wltın jañğırtu, ösip-örkendeu, basqalarmen tereze teñ ömir sürip, wrpaqtı, wlttı, tarihtı maqtan etu.
Alaş jolı – wlt birligi, til birligi, ideya birligi, ruhani jäne dästür birligi.
Alaş jolı – bir süyem jeriñdi, qasietti topırağıñdı jattıñ tabanına taptatpau.
Alaş jolı – qazaq otanı üşin, qazaq jeri üşin janın qwrban etu.
Alaş partiyasınıñ bağdarlamasında qazaq jeriniñ astındağı, üstindegi bar baylığın tek qazaq halqınıñ müddesi üşin qajetke jaratılatını aytılğan.
Endeşe, bügingi künniñ mindeti: Alaştıñ osı ideyası orındaldı ma, joq pa – osığan jauap beru.
Elşildikti, memleketşildikti Alaş ziyalılarınan üyrenu kerek. Solardıñ wstanımı bügingi biliktiñ negizgi bağdarlaması boluı tiis. Biliktegi azamattardıñ birazı öz tilin bilmegendikten, öz tarihımen tanıs emes bolğandıqtan, qağınan jerigen qwlanday.
Wlt tarihınan tüsinigi joq basşı wlt psihologiyasın, dästür-saltın bilmeydi. Sondıqtan da tamırsız şeneunikter bükil eldi qazaqqa jat jüyemen, psihologiyamen basqarıp otır. Osınıñ kesirinen bilik pen halıq arası tım alşaqtap ketken. Bwlay kete berse, memleketti qaterdiñ añğarına qwlatadı.
Bir milliard üş jüz million halqı bar körşi Qıtayda basşılıqqa kadr tañdağanda, 3 mıñ jıldıñ 25 tarihın jetik bilgender ğana alınadı eken. Tarihın bilmegen adam el basqara almaydı.
Äriptesimiz Dihan Qamzabekwlı turalı aytar aldında ol zerttep jürgen Alaş taqırıbı bizdi de talay oylarğa jeteleytinin jetkizgimiz keledi. Biz, Otannan jıraqta tuıp, Qazaqstannıñ arman-müddesin bir sät te wmıtpağan azamattar, şette jürip Alaş jolımen jetildik, Alaş mirasımen tuğan elimizdi taptıq. Sondıqtan bügingi qay mäselede bolsın aşuımızdı da, sezimimizdi de «Alaş» dep sabırğa şaqıramız.
Qazirgi 40-50 jastağı, dälirek aytsaq, Dihannıñ qatarlastarınıñ ğalımi äleueti mıqtı. Äsirese, jaratılıstanu, tehnika-tehnologiya salasınıñ mamandarı eşkimnen kem emes. Qarjısın berseñ, bärin de qolmen qoyğanday orındap beredi.
Qoğamtanu bağıtı nemese gumanitar ğalımdar da basqalarmen terezesi teñ. Til bilimi, ädebiettanu, tarih zertteuşileri teoriyalıq, metodologiyalıq bilimi jetkilikti. Ötken 25 jılda wlttıñ ruhani baylığın molaytıp, jañğırtuğa, wlt sanasın damıtuğa köp küş salındı. Nätijesi jaman emes, qazaq öziniñ quattı wlt ekenin sezindi.
Köne tarihımız tım tereñde kömilip qalğan. Onı ekskavatormen jer qoparğanday arşıp jwmıs jasau kerek. Biraq onı bilip, qoldaytın biliktegi şendiler qayda? Tarihşılar Qazaq handıq tarihına jañadan kirip jatır. Qaynarı mol, qwpiyası tereñ.
Alaş tarihına azamattarımız qalam taratqalı biraz boldı. Köp närseni halıqqa jetti. Tom-tom eñbekter jarıq kördi. Osını nasihattau, qoğamnıñ qajetine jaratu mäselesine kelgende, köñilimiz orta. Bwl tarih Qazaq handıq tarihımen bir deñgeyde mektep oqulığına engiziluine, wlt müddesine quattı qızmet etuine mümkindik jasalmay keledi.
Qazirgi 40-50 jas aralığındağı ğalımdar alğaş täuelsizdik alğan kezde 20-25 jastağı jigitter ğoy. Keñestik mektepten ötken. Sonıñ eñ soñğı ökilderi. Bwlar täuelsizdiktiñ alğaşqı kezinde ne isterin bilmey mäñgirip qaldı. Bilik tarapınan keñestik ideologiyadan sauıqtıru, tazalau jwmısı jürgizbegendikten, bilim, biligi jetkilikti mamandar ayağın tartıp qaldı. Uaqıt öte qoğamdağı belsendi toptardıñ bayıptı da baysaldı oy-pikirlerinen keyin, jaña sanağa birtindep dağdılana bastadı. Degenmen äli de jigersiz, jaltaq, batıl emes. Är isin, jüris-twrısın baqılap, tıñ tıñdap barıp, saq qozğaladı. Batırıp aytıp, batıl qimıldau joq.
Alaştanuşı, professor Qamzabekwlı Dihannıñ azamattıq, adamdıq bolmısına kelsek, onıñ ösui men tanıluınıñ da özindik jolı bar.
Täuelsizdiktiñ alğaşqı 10-15 jılında elimizdegi ziyalı qauım ortasında eki top payda boldı.
Birinşisi – keñestik däuirdiñ talğamınan şığa almay, oy-sanası buılıp, biliktiñ auzına qarap bügejektegen top. Bwl top äli de öz wstanımınan ayırılmay, jalğasıp keledi. Bir quanarlığı sapası swyılıp, sanı azayıp baradı.
Ekinşisi – jas memlekettiñ ideologiyalıq jäne ruhani buının bekitu üşin «ne isteu kerek?» degen jauapkerşiligi asa auır mäselege sanalı türde oylanıp, birden iske kirisken top. Bwlar bilikke jaltaqtamay, qoğamdı ağartuğa belsendi atsalısıp, oylı söylep, oraylı wsınıs aytıp jür.
Osı ekinşi toptıñ aldıñğı leginde Dihan Qamzabekwlı da jür. Bwl top bodandıq däuirdegi wlttıñ esesin qaytaru maqsatında tegeurindi eñbek etip keledi.
Alaş tarihı – wrpaq jalğastığı, wrpaqtıñ ruhani sabaqtastığı. Joğarıda Alaştıñ negizgi ideyalıq bağıttarın ayttıq. Ğalamdıq ölşemmen qarağanda, kişkentay jer şarında qazaq wltı saqtalatın bolsa, sonıñ memlekettik bağdarlaması retinde Alaş ilimin qabıldap, halıqtı, bolaşaq wrpaqtı sol jolmen şıñdauğa tiistimiz. Osı iste Dihan bauırımız şirek ğasırdan beri ğılımi tabandılıq, azamattıq salamattılıq tanıtıp keledi.
Alaş ziyalılarınıñ elşildigi, memleketşildigi, ömirdiñ türli jağdayındağı wstanımı – Dihan Qamzabekwlı zertteuleriniñ asıl nısanası. Ol är maqalasında, kitabında Alaş qwnılığın däleldeudi, tüsindirudi, taldaudı maqsat etip qoyğan. Onıñ tek qana Alaş twlğaları men ruhaniyatı taqırıbında 8 monografiyası, 20-dan asa jinağı jarıq köripti.
Dihan mırza alaş zamanın ğana zertteumen şektelgen joq. Osı taqırıppen jwmıs jasay jürip onıñ ruhı, is-qimılı, arman-müddesi, täni men janı bükildey alaşşıl bolıp qalıptasqan. Wltqa, wjımğa, adamğa degen mahabbatı, qarım-qatınası, wstanımı, nieti eş qospasız Alaş ziyalıları bolmısımen wştasıp, qalıptanğan.
Sondıqtan da «wlttıñ ruhani jañğıruında ziyalılar ülgisi qaysı?» degende Dihan bauırımızdıñ kitabına da, eñbegine de, adamdıq bitimine de qaraymız.
Ädette bärimiz köp balalı otbasınan şıqqan azamattardı jaqsı körip twramız. Öytkeni, bärimiz sondaymız. Dihan da sonday otbasında tuıp, jaqsı tärbie alğan. Sondıqtan köpşil, ärbir adamdı tuğan bauırınday jaqın tartıp qabıldaydı. Basşımın dep kekireyip otırğanın körgen joqpın. Onıñ aldına kim kelse de, bolmısımen külip şığadı. Osı körinistiñ özi Dihannıñ qanday azamat ekenine jauap beretin siyaqtı. Qanday problemanı bolsın maydan qılşıq suırğanday ıñ-şıñsız, ayqay-şusız ornına qoyadı. Onıñ tağı bir erekşeligi – moderatorlıq şeberligi. Euraziya universitetinde respublikalıq, halıqaralıq türli jiındar ötip jatadı. Osını 100 payızın Dihan bauırımız jürgizedi desek, qatelespeymiz. Jürgizgende qanday qılıp jürgizedi deysiz ğoy. Keyde tañqalamın, tıñdarmandar men minberge şığıp söyleytin şeşenderdi bir nısanağa jipsiz baylap berip, şeşenniñ bedelin kötere, keyde replika jasap, eki taraptı da köñildendirip, zaldıñ aurasın jeñildetip beredi. Şeber moderator degeniñiz osınday-aq bolar-au!
Dihan bauırımızdıñ 50 degen erdiñ jasına er saluımen qwttıqtay otırıp, «Jolıñ Alaştıñ aq jolınday bolsın!» deymin.
kerey.kz
Pikir qaldıru