بالالىق شاقتىڭ ىستىق – سۋىعى
(لاۋشى ءومىر-بايانىنان ۇزىندىلەر)
اۆتورى: لاۋشى
بەيپيڭدە تۋىلىپپىن، ءۇش جاسىمدا اكەمنەن ايىرىلدىم، اكەسىز ءوستىم دەۋگە دە بولادى. ءبىلىم الۋعا نيەت بايلاعان جىلدارى، پاتشامىز جوق، بەكىسز دەۋگەدە تۇرارلىق. اكەمىز دە، پاتشامىز دا جوق. شەشەمىز ەرەكشە قامقور جان بولدى، ول كىسنىڭ ىزگىلىگىن ءومىر بويى ۇمىتا المايمىن. بالا كەزىمدە تاڭ ءداۋىرىنىڭ ءۇش جۇز ولەڭىن وقىدىم، تولىق تۇسىنۋگە قۇلىقتى بولمادىم. سوڭىنان پەداگوگيكا وقىپ، بولاشاقتا ۇستاز بولۋعا نەگىز قالادىم.
مەن ەڭ سوڭعى ايدىڭ ( ەسكىشە كالەندىر، جاڭاشا كالەندىر بويىنشا اقپان ايى. -اۋد ) جيىرما ءۇشىنشى كۇنى بەسىن ۋاقىتىندا دۇنيەگە كەلدىم، بۇكىل بەيجيڭدەگى ادامدار، مۇنىڭ ىشىندە پاتشا جانە ۋازىرلەردە بار، بارلىعى وشاق پەرىسىن1 ۇزاتىپ سالعان ساتتە تۋىلىپپىن!
ءبىرىنشى تاراۋ «جاستىق »
******
( بۇل تاراۋ نەگىزىنەن «قىزىل جالاۋلىلار قوسىنىنان » 2 الىنعان، حۋزىچيىڭ «لاۋشىنىڭ تۇرمىسى جانە ءومىربايان جازبالارى. سوڭعى ەستەلىكتەر» دە ; ««قىزىل جالاۋلىلار قوسىنىندا» لاۋشىنىڭ تاعدىر-كەشىرمەلەرىن، سەميالىق جاعدايىن جانە بالالىق شاعىن تۇسىنۋگە وتە زور سەپتىگىن تيگىزەدى، ارينە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بارلىعىن شىن دەپ سەنىپ قالماڭىز. . . كىشكەنە ارتىقتىق ەتسەدە، ۇلكەن ىقپال جاسامايدى. لاۋشى دۇنيەگە كەلىپ، حىريستان دىنىنە سەنۋدەن بۇرىن ” شۋ چيڭ چۇن” دەگەن اتىن عانا ىستەتكەن. 3 )
وشاق پەرىسى اسپانعا كەتتى، كەرسىنشە مەن جەرگە ءتۇستىم!
ول دەگەنىڭىز اتاقتى ۋشۇي جىلدارى ەدى عوي!
دۇنيەگە كەلگەن كەزىمدە، اكەم پاتشا ورداسىنىڭ الدەبىر بۇرشىندا كۇزەتتە تۇرىپتى.
ەجەلدەن ەرلەر سىرتتا جۇرمەي، ايەلدەر وشاق پەرسىنە تاساتتىق بەرمەيدى. اپايىمىز جەسىر ەدى، انام جانە ەكىنشى اپەكەم دە ايەل زاتى عوي، مەن ارينە ەر اداممىن، بىراق جاۋاپكەرشىلىكتى اتقارا المادىم.
***
(ناقتىلى جاعدايعا قاراعاندا، ‹قىزىل جالاۋلىلار قوسىنىندا› عى ەكىنشى اپەكە دەپ وتىرعانىاسىلى لاۋشىنىڭ ءۇشىنشى اپەكەسى) .
انام ماعان بوسانۋ ءۇشىن، قان كوپ كەتىپ، تالقسىپ كەتەدى. باقتىقا جاراي ۇلكەن اپەكەم دەركەزىندە كەلىپ ۇلگىرەدى. انام ەسىنەن تانىپ جارىم تۇندە كوزىن اشىپ، ءوزىنىڭ تۇڭعىش ۇلىن كورەدى. ۇلكەن اپەكەم مەنى باۋىرىنا قىسا وتىرىپ، ءبىر جاعىنان شەشەمنىڭ ەس-اقىلىن جيا الماي جاتقانىنا كوز جاسىن كولدەتسە، ءبىر جاعىنان كىشكەنتاي باۋىرىنىڭ تۋىلعانىنا قۋانىپ قالادى.
ەكىنشى اپەكەم ءۇيدىڭ سىرتىنا جالعىز تۇرىپ الىپ، ءالسىز ۇنمەن جىلاپ جىبەرەدى. كۇن وتە سۋىق، ۇلكەن اپەكەم مەنى قويىنىنا قىسپاعاندا، مەنىڭ ومىرشەڭدىگىم قانشا زور بولسادا، بالكىم انتالاعان كوپ قاتەردەن قۇتىلماس ەدىم.
انام مەنى بوسانعاننىڭ ەرتەڭىندە، دەنساۋلىعى سونشاما قاۋقارسىز ءالسىز، ەرنىندە قان-ءسول جوق بولسادا، ول جانە دە الاڭداماي تۇرا المادى. جايشىلىقتا انام قانشاما قامىعىپ، قيىندىق كورسەدە، باسقا سەميالاردىڭ تورقالى توي، توپىراقتى ولىمىنەن قالىپ كورمەگەنىن ءوزى بىلەدى. القازىر، ول ‹ تۇڭعىش › ۇلدى بولدى، جاقىن دوستارى قالايشا كەلىپ ونى قۇتتىقتاماسقا؟ ؟ جۇرتشىلىق كەلىپ جاتسا، نەسىمەن قارسى الادى؟ ؟ اكەم ءالى جۇمىستان تۇسپەگەن، 1 ايداعى اقشا، استىقتى ءالى تاراتپاعان. اكەمىنىڭ قارىنداسىنان كومەك سۇرايدى، كەشىرىڭىز. ەكىنشى اپەكەممەن اقىلداسادى، كىشكەنتاي قىزدا نە اقىل بولا قويسىن. جانىنداعى ارىق ءارى ءالىسز ءتىپتى ونىڭ ءومىرىن جۇدا ەتە جازداعان ‹ تۇڭعىش › ۇلىنا جانارى تۇسكەندە، امالى تاۋسىلىپ كوزىنەن جاس تا ىرشىپ كەتەدى. ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ، ەكىنشى اعامىز فۋحاي ۇلكەن ناعاشى اپامىزدى سۇيەمەلدەپ كەلىپ قالادى. ول انامنىڭ نە ايتاتىنىن بىلەتىن. «ءسىز الاڭسىز بولىڭىز، ءبارىن ماعان تاپسىرىڭىز! ەرتەڭ ءۇش كۇندىگىن4 قۇتتىقتايمىز، ناعاشى اجەلەرىمىز بەن اپەكەلەرىمىز بولىپ بارلىعى توعىز-ون ادام كەلەدى، بۇل اراعا شاي قۇيىپ، تەمەكى اكەلۋگە ەكىنشى قارىنداسىم يە بولادى. مەن اسپاز بولامىن، ەكى توسىت اراق، ءبىر تالەڭگە بۇرشاق قۋىرماشى، قوي ەتى قشىقىل كوكتات سورپاسى، ءدامدى ءدامىسزى كەرەك ەمەس، ىستىق ءىشىپ كۇش جينايمىز. جارايما؟ ؟ سۋرەتتى كارتا وينايتىندار5 ، ءتورت قوساق تەڭگە اقشاعا ءبىر قازان. ءسىز تيتتەي دە الاڭداماڭىز، بارىنە مەن بارمىن! اياقتاعاسىن، ءبىر ايتقانىمدى ورىندايسىز، مۇلدە ءسىزدى قينامايمىن! “
ول كىسىنىڭ راسىندا ونەرى بار، مەنىڭ ءۇش كۇندىگىمدى قۇتتىقتاعاندا ءارى ۇنەمشىلدىك ىستەتپەكىشى، ءارى ‹ شەشەمنىڭ پرينتسىپتەرىنە› دە قيعاش كەلمەۋدى ىسكە اسىرماقشى.
ءدال ون ەكىدە، تامىلجىعان كۇن نۇرى مەن وكپەك جەل باي ناعاشى اجەمىزبەن بەن ول كسىنىڭ ءىشىن كەرنەگەن قۇتتىقتاۋ سوزدەرىن ءبىزدىڭ ۇيگە اكەلىپ كىرگىزدى. باي ناعاشى اجەم ساكىنىڭ ۇستىندە مالداسىن قۇرىپ وتىردى، كەڭ جيەكتى ( ەكىنشى اعام اكەلگەن) قولا مەستىڭ تۇبىنە ۇماشتالعان اق ۇيەڭكى جەمىسى بار اشتى سۋ قۇيىلدى، ىستىق بۋى بۇرقىراپ تۇر. جوسىنعا قاتىسقان ۇلكەن اپايلار، كەلىندەر، الدىمەن «استاۋعا قوستى» ، ءبىراز قولا جارماقتارىن ىدىستىڭ تۇبىنە سالىپ، تىلەك سوزدەرىن دە ايتسىپ جاتتى. بىرنەشە تال جەر جاڭعاعى، بىرنەشە قىزىل، اق جۇمىرتقالار، «تۇلىمدى ۇلدار ۇزىلمەسىن» دەگەندەي سوزدەرى بار باتالاردى دا ىلەستىرە سۋعا سالادى. بۇل اقشالار مەن دۇنيەلەردىڭ ءبارى ەڭ سوڭىندا «ناعاشى اجەمىزگە» تيەسەلى بولادى. ارينە، ساناماسام دا، سۋعا تۇسكەن قولا جارماقتاردىڭ كوپ ەمەس ەكەنىن ءبىلىپ وتىرمىن. وسىلاي بولعاندىقتان، ءبىز ناعاشى اجەمىزدىڭ دارەجەسىن كىشىرەيتە وتىرىپ، ورتاعا ءوزى شىققانىنا راحىمەت ايتپاي تۇرا الماس ەدىك، سونىمەن بىرگە ول كىسنىڭ تۋدىرعان الەگىنىڭ از ەمەس ەكەنىنە دە دالەل جەتەرلىك بولعان ەدى. ءبىر جاعىنان جۋىندىرىپ ءارى سويلەي جۇرىپ، ناعاشى اجەمىز قانشا رەت قايتالاعانىن دە بىلمەي قالعان تىلەك سوزدەردى جانە دەبىر ءسوزىن دە ازايتپاستان ايتىپ شىقتى ;
«الدىمەن باسىن جۋايىق، پاتشا بولسىن، ودان كەيىن بەلىن جۋامىز، ءومىر بويى بيىكتەرگە جەتسىن، قۇيىرىعىن جۋايىق، اكىم بولسىن، قولتىعىن جۋايىق، ءۋالي بولسىن. » كوپشىلىك مۇنى ەستىپ، ناعاشى اجەمدى ءتىپتى دە قۇرمەتتەي باستادى. ول كىسى استاۋداعى قولا جارماقتاردىڭ كوپ ەمەس ەكەنىن ابدەن بىلەدى، ال تىلەك سوزدەردى ءالى دە تۇپ-تۇگەل ايتادى، ەشقانداي قارا قۇرىقتىق تا ىستەتپەدى، شىنىندا وڭاي ەمەس! ارينە، كەيىن كەلە مەن اۋدان اكىمى، ءۋالي دە بولماعانىم ءۇشىن، ول كسىنىڭ بۇكىل دەنەمدى تاپ-تازا قىلعانىنا قايتىپ عانا راحىمەت ايتپايىن، بىراق اۋدان اكىمىنەن، ۋاليدەن دە تازالاۋ بولۋىم مۇمكىن
جۋىپ بولىپ، باي ناعاشى اپام جەمجەمىل جاپىراقشاسىمەن ءدال توبەمدى جانە دەنەمنىڭ نەگىزگى بۋىن- بۋىندارىن ىستادى. سوندىقتان دا، الپىستى ەڭسەرگەنگە دەيىن بۋىن قابىنۋ اۋىرۋىنان ازات بولىپ كەلدىم. ناعاشى اپام تاعى دا، ءبىر جاپىراق قارا بۇلدى، جاسىل شايعا دىمداپ الىپ، ءتىس كەمىگىمنىڭ تۇپتەرىن باتىرا ىسىپ بەردى. سول كەزدە ىشتە جاتقان مۇڭىمدى، كوز جاسىممەن قوسىپ، پارلاتۋمەن بولدىم، بىراق، بۇل جىلاۋىم جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولىپ شىعا بەردى.
بۇل ءجايتتى ۇلكەن اپايلارىم ”تەگەنەنىڭ سىلدىرى“دەپ اتاسادى. ال باستان- اقىر قاسارىسىپ جىلاماعان، جاقسىلىقتان شەت قالعان بالالاردىڭ قالاي بولاتىنىن بىلە المادىم. ارتىنان باي ناعاشى اپام قولىنا ءبىر تال سارىمساق الىپ، مەنى ءۇش رەت تارتىپ كەتتى، ىشىنەن: ” زەرەك بول، سۇڭعىلا بول! “– دەپ اۋىزىن جىبىرلاتا بەردى. ول كىسىنىڭ بۇل ىرىمى دا، كەلگەندەي بولدى دەپ ويلايمىن، ۇيتكەنى، كەي- كەزدەرى مەن سول سارىمساقتاي زەرەك بولىپ كەتەمىن.
ول اكەم ءۇيدىڭ توبەسىنە لاقتىرىپ جىبەرگەن سارىمساق بولسا كەرەك. سول ءبىر قىسىلتاياڭ ساتتە، اكەم دە قايتىپ كەلدى. ۇيدە بولىپ جاتقان قاربالاس ءجايدى بەينەلەپ بەرۋ راسىندا قيىن ەدى، اكەم ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، كوپشىلىك جاپا- تارماعاي شۇينشى سۇراپ جاتتى. اكەم قانشا امانداسىپ، قانشا راحىمەت ايتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى، بىراق، كوزىن باستان- اقىر ساكىدەن ايىرمادى.
مەن اكەمنىڭ ساراپتاۋىنان وتكەمىن، بويىما جۇققان جامان ادەتىم جوق، اق ۇيەڭكى جەمىسى مەن يزەننىڭ اشتى ءدامى جانە جۇپار ءيسى دەنەمنەن اڭقىپ تۇر.
شاشىم كوپ تە ەمەس، ۇزىن دا ەمەس بولعانىمەن، بىراق جاڭا عانا تارادىم. اكەم وتە رازى بولىپ، اقىرى اياققاپتىڭ ىشىندەگى ەكى قوساقتان ارتىعىراق جارماقتاردى دا باي ناعاشى اجەمە بەردى.
***
. 1وشاق پەرىسى- جۇڭگونىڭ كونە ميىفتەرىندەگى اس-سۋ قۇدايى. اۋد
. 2 «قىزىل جالاۋلىلار قوسىنى» لاۋشىنىڭ ءوز ءومىربايانىن كىرىستىرگەن رومانى. وكىنشتىسى الپىسىنشى جىلدارداعى ساياسي سەبەپتەردەن اياقتالماعان. -اۋد.
. 3 تۇسىندىرمەلەردى لاۋشىنىڭ جۇبايى حۋجيەشيڭ جازعان. -اۋد
. 4 بالا تۋىلعاننان كەيىن ءۇشىنشى كۇنى تۋىس-تۋعان جينالىپ بالانى سۋعا شومىلدىرۋ سالت-ءداستۇرىن مەڭزەپ وتىر. -اۋد.
. 5سول جىلدارى وينالاتىن ۇزىنشاق كەلگەن قاعاز پاراقشالارىنا سۋرەت باسىلعان ءبىر تۇرلى ويىن تۇرى. -اۋد
***
بۇل اۋدارما «قىتاي قازىرگى زامان ادەبيەتى تاڭدامالىلارى جوباسىنىڭ» العاشقى توپتاماسى «لاۋشى تومىنان» الىندى. پەكين، لانتيان باسپاسى، 2003 جىلى ناۋرىز.
اۋدارعان : ەرزات ەركىنۇلى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ