قازاق دالاسىنىڭ ءبىر جارىم عاسىر بۇرىنعى
بۇل – بريتان جازۋشىسى نيك فيلدينگتىڭ الماتىعا ءۇشىنشى رەت كەلۋى. بۇل جولى ول مۇندا جاعىمدى ميسسيا – وتانداستارى توماس پەن ليۋسي اتكينسوننىڭ قازاق دالاسىنا 1846-1853 جىلدارى جاساعان ساياحاتى تۋرالى جازعان كىتابىن تانىستىرۋ ءۇشىن كەلگەن. اتكينسوندار – قازاق جەرىن ارالاعان العاشقى شەتەلدىكتەر بولماعانىمەن، ونىڭ شىعىس بولىگىندە بولىپ، ساياحاتتارىن كىتاپتارىندا سيپاتتاپ جازعان ءبىرىنشى اعىلشىندار.
نيك فيلدينگكە قويىلعان بىرنەشە سۇراق
ال نيك فيلدينگتىڭ ءوزى 160 جىل بۇرىن وتانداستارى توماس پەن ليۋسي اتكينسون بولعان ورىنداردىڭ ءبارىن ارالاپ شىققان. ولاردىڭ ىشىندە زىريان، وسكەمەن، زايسان، اياگوز، قاپال، الاكول سياقتى جەرلەر بار. نيك فيلدينگتىڭ ايتۋىنشا، ول ورتالىق ازيانى كوپ ارالاعان جانە ءبىر كۇنى توماس پەن ءليۋسيدىڭ وتكەن عاسىردا شىققان كىتاپتارىن كەزدەيسوق ۇشىراتقان. ول «ەكەۋى جايلى كوپشىلىك نەلىكتەن ەشتەڭە بىلمەيدى؟» دەگەن ويعا قالعان.
نيك فيلدينگ وسىلاي توماس پەن ليۋسي اتكينسوننىڭ ساياحاتتارىنا قاتىستى تاريحتى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، بەس جىلدان كەيىن كىتاپ ەتىپ شىعارعان، بۇل ەڭبەكتى ەندى قازاقستاندا دا وقۋعا بولادى. راس، ازىرشە وقىرماندار قولىنا اعىلشىن تىلىندە عانا شىققان كىتاپتىڭ ساناۋلى داناسى عانا تيگەن. بىراق قازىر ونى قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە ءتارجىمالاۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر.
كىتاپتا رەسەيدىڭ ازيا بولىگى – قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسىنا جاساعان ساياحاتتارى كەزىندە توماس اتكينسون سالعان يلليۋستراتسيالار كوپ. ولاردا شىعىس قازاقستاننىڭ تابيعاتى عانا ەمەس، سول زامانداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىسى دا بەينەلەنگەن.
تاريحشىلار ورتاسىندا توماس اتكينسون مەن ونىڭ ايەلىنىڭ رەسەيدىڭ ازيالىق بولىگىنە جاساعان ساياحاتىنا قاتىستى ءالى انىقتالماعان ساۋالدار بار. مىسالى، ونىڭ نەگىزگى ميسسياسى قانداي بولعان دەگەن سياقتى. بۇل جايلى پىكىرلەر ءار قيلى. «تىڭشى، بارلاۋشى بولعان دەگەن بولجامنان باستاپ سالاتىن سۋرەتتەرىنە وبەكت، ناتۋرا ىزدەگەن» دەگەن بولجامعا دەيىنگى پىكىرلەر ايتىلادى.
توماس اتكينسوننىڭ ءومىربايانىن زەرتتەگەن بەس جىلدا بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءوز پىكىرى قالىپتاسقان نيك فيلدينگكە ازاتتىق ءتىلشىسى وسى سۇراقتاردى قويدى. نيك فيلدينگتىڭ پىكىرىنشە، توماس اتكينسون رەسەيگە ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان ۇلىنىڭ قازاسىنان (بۇل جاعداي گەرمانيادا بولعان) كەيىن شالعاي، تۇمسا مەكەن ىزدەپ اتتانعان.
— مەنىڭشە، ول مۇندا الدەبىر ارنايى تاپسىرمامەن ەمەس، جانىنا تىنىشتىق ىزدەپ كەلگەن سياقتى، – دەيدى ول.
اتكينسونداردىڭ رەسەيدى ارالاعان ساپارى جايلى كىتاپتارىنىڭ ورىس تىلىندەگى تولىق نۇسقاسىنىڭ ەشقاشان شىقپاعانى دا تۇسىنىكسىز.
نيك فيلدينگتىڭ پىكىرىنشە، بۇعان تاعى ءبىر ساياحاتشى – ورىس عالىمى پەتر سەميونوۆ-تيان-شانسكي ىقپال ەتكەن سياقتى.
— بىرەۋدىڭ ودان سەگىز جىل ەرتە ساياحات جاساپ قويعانى وعان ۇناماعان. مەنىڭشە، نەگىزگى سەبەبى وسى، – دەيدى ول.
توماس اتكينسون ساياحاتتارى تۋرالى كىتاپتاردى رەسەيلىك عالىمداردىڭ شىنداپ قابىلداماۋىنا رەسەيدىڭ بەدەلدى ساياحاتشىسى ءارى گەوگرافىنىڭ پىكىرى ىقپال ەتكەنى انىق. ءوز كىتاپتارىنىڭ بىرىندە پەتر سەميونوۆ-تيان-شانسكي «اتكينسون جازعاندارىنىڭ ەشقايسىسىنا سەنۋگە بولمايدى» دەپ جازعان.
ۇمىتىلۋعا شاق قالعان كىتاپتار
توماس پەن ليۋسي اتكينسوننىڭ جازبالارى وقىرمانداردىڭ شەكتەۋلى ورتاسىنا، كوبىنەسە 19-عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى ورتالىق ازيا مەن باتىس ءسىبىر حالىقتارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن تەرەڭ بىلگىسى كەلەتىن جاندارعا عانا تانىس. پوستسوۆەتتىك كەزەڭدە قازاقستان مەن رەسەيدە بۇل جازبالارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتتى.
الماتىدا «قازاقستان تاريحى XI–XX عاسىرلارداعى باتىس دەرەكتەرىندە» توپتاماسىمەن توماس پەن ليۋسي اتكينسون كىتاپتارىنىڭ ورىسشاعا اۋدارىلعان كولەمدى ۇزىندىلەرىنىڭ جەكە تومى ءۇش مىڭ تيراجبەن 2006 جىلى جارىق كوردى («سانات» باسپاسى). ال كەيىنگى كەزدە بارناۋىلدا اتكينسوندار ءومىرىنىڭ نەگىزىنەن بارناۋىلدىق كەزەڭىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان ناتاليا ۆولكوۆا جاساعان ليۋسي اتكينسوننىڭ كىتابى تاراۋلارىنىڭ جاڭا اۋدارمالارى شىقتى.
اتكينسوندار ءوز كىتاپتارىندا قازاق قوعامىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، قازاقتاردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن تۇرمىسىن سيپاتتاۋعا كوپ كوڭىل بولگەن. مىسالى، توماس اتكينسون ايەلى ەكەۋىنە اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن قازاقتىڭ بىرنەشە سۇلتانىنىڭ سيپاتتاماسىن بەرگەن. بۇلان سۇلتاندى ول “ەڭ وقىمىستى ءارى دارىندى قازاق” رەتىندە، بەك سۇلتاندى “ەڭ دەنەلى ءارى ەڭ باي دالا قازاعى” رەتىندە سيپاتتاعان. ال سۇيىك سۇلتاندى اتكينسون “بارىمتادان 80 جاسىندا دا قالماعان دالا قاراقشىسى مەن باۋكەسپەسى” رەتىندە سيپتاتتايدى.
توماس اتكينسون تاريحتا قازاق سۇلتاندارىنىڭ پورترەتتەرىن دە قالدىرعان. بىراق سۇيىك سۇلتان وعان بارىمتا كەزىندە بالتا ءتيىپ، زاقىمدانعان مۇرنىن ءتۇزۋ ەتىپ سالۋدى وتىنگەن. سۇلتان ورىس يمپەراتورى مۇرنىنا قاراپ، قاراقشىلىقپەن اينالىساتىنىن ءبىلىپ قويادى دەپ قورىققان. سۇيىك سۇلتان پورترەتتە ۇستىنە القىزىل ءتۇستى شاپان كيىپ، وڭىرىنە ءبىرىنشى الەكساندر جىبەرگەن التىن مەدالدى تاعىپ، قىلىشىن اسىنىپ وتىرعان كۇيىندە بەينەلەنگەن.
اتكينسوننىڭ قازاق قوعامىن سيپاتتاعان جازبالارىن قازىرگى تاريحشىلار ءار قيلى باعالايدى. توماس پەن ليۋسي اتكينسوننىڭ كىتاپتارىنان الىنعان ۇزىندىلەردى قۇراستىرعان الماتىلىق يرينا ەروفەەۆا «اۆتورلارعا قازاق حالقىنا دەگەن اق پەيىلى مەن تىلەكتەستىك ءارى ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە دەگەن رياسىز قىزىعۋشىلىق ءتان» دەپ جازادى.
ال رەسەيلىك تاريحشى ە.ا.چۋپاحينا الگى جازبالاردى ءسال وزگەشە باعالاپ، «كوشپەندى قازاقتاردىڭ تۇرمىسىن، ولاردىڭ تابيعاتقا ەتەنە جاقىندىعىن ول رومانتيكا دەپ سيپاتتاتاۋعا بەيىم… ارينە، ليۋسي الاتاۋدىڭ اسەمدىگىنە ءتانتى بولعان، بىراق «وركەنيەت ادامى» ومىرىمەن سالىستىرعاندا، كوشپەندىلەردىڭ ءومىرى وعان ءمانسىز ءارى تۇككە تۇرعىسىز كورىنەدى» (زاپيسكي ليۋسي اتكينسون و سيبيري، نوۆوسيبيرسك، 2012 ) دەپ جازادى.
باباسىنىڭ تۋعان جەرىندە
قازىر نيك فيلدينگتىڭ جانىندا توماس پەن ليۋسي اتكينسوننىڭ 1848 جىلدىڭ قاراشاسىندا جوڭعار الاتاۋى باۋرايىندا دۇنيەگە كەلگەن جالعىز ۇلدارىنىڭ 10 ۇرپاعى ەرىپ ءجۇر. بۇل كەزگە قاراي ەرلى-زايىپتى اتكينسوندار ورىستىڭ قاپال اسكەري بەكىنىسىنە (قازىرگى الماتى وبلىسى اقسۋ اۋدانىنداعى قاپال اۋىلى) جەتىپ العان. اكە-شەشەسى بالاعا ەۋروپالىقتارعا توسىنداۋ ەستىلەتىن نىسپى – الاتاۋ-تامشىبۇلاق دەگەن قوس ات قويعان. ونىڭ العاشقىسى تاۋ سىلەمى قۇرمەتىنە، ەكىنشىسى قاپالداعى تامشىبۇلاق باستاۋىنىڭ قۇرمەتىنە بەرىلگەن.
نيك فيلدينگتىڭ بولجامىنشا، ءسابي تامشىبۇلاققا شومىلدىرۋدىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالعان. مەرزىمىنەن ەرتە تۋسا دا، الاتاۋ-تامشىبۇلاق قانا ءتىرى قالىپ، سول جىلعى قىستا تۋعان وزگە سابيلەردىڭ ءبارى شەتىنەپ كەتكەن. ءليۋسيدىڭ بارناۋىلدىق تانىستارىنىڭ ءبىرى بالانىڭ ەسىمىنە قاتىستى بەلگىلى ماقالدى «تىشقاندى تاۋ ەمەس، تاۋدى تىشقان تۋعان» دەپ ازىلدەگەن. اتكينسونداردىڭ ساياحاتى كەزىندە ەرىپ جۇرگەن ۇلكەن ءيتتى دە «الاتاۋ» دەپ اتاعان. اعىلشىن ساياحاتشىلارنىڭ ۇنەمى جانىندا بولعان كازاكتاردىڭ ءبىرى ءيتتى «الاتاۋ»، ال بالانى «الاتاۋ مىرزا» دەپ اتاعان.
اكە-شەشىسىنىڭ ساياحاتى كەزىندە الاتاۋ-تامشىبۇلاق ەسەيىپ، تالاي قيىندىعىن بىرگە تارتقان. ليۋسي اتكينسوننىڭ كىتابىندا قازاقتاردىڭ بالانى قالاي جاقسى كورگەنى ايتىلادى.
«ونىڭ بارتەرگە ايىرباستالىپ كەتە بەرەتىن قىز ەمەس، ۇل بالا بولعانى قانداي باقىت! ماعان بايعۇس ايەلدەردەن وزگە ەشكىم مويىن بۇرىپ قارامايدى. بىراق ۇل بالانىڭ ءجونى بولەك. سۇلتاندار «ءبىزدىڭ تەرريتوريادا تۋىپ، ءبىزدىڭ قويىمىز بەن جابايى جانۋارلاردىڭ ەتىمەن قورەكتەنگەن، اتىمىزعا مىنگەن بالا، ەسىمى دە بىزدىكى، سوندىقتان ۇلى كوسەم بولۋ ءۇشىن ەلدە قالدىرۋعا تيىسسىڭدەر» دەپ مالىمدەپ، ونى الىپ قالعىسى كەلدى. سۇلتانداردىڭ ءبىرى بالانى قالدىرسا، ءبىر ءۇيىر جىلقى مەن نوكەر قوسىپ بەرۋگە ۋادە ەتكەن.
قازاقتار الاتاۋ-تامشىبۇلاققا جىبەك ماتا، شاپان تىگۋگە ارنالعان ماتا كەسىندىلەرى، تولىپ جاتقان قوزى-لاق سياقتى سىيلىقتار بەرىپ، شەشەسى ولاردى «عاجاپ تارتۋلار» دەپ اتاعان.
نيك فيلدينگتىڭ ايتۋىنشا، الاتاۋ-تامشىبۇلاق ەسەيگەن سوڭ گاۆاي ارالىنا كەتىپ، سول جاقتا جوعارى ءبىلىم سالاسىندا جۇمىس ىستەپ، ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان. توماس پەن ليۋسي اتكينسوننىڭ پلانەتانىڭ ءار تۇكپىرىندە – فلوريدا، گاۆاي، جاڭا زەلانديا جانە ۇلىبريتانيادا تۇراتىن ۇرپاقتارى ەندى بابالارىنىڭ ءبىرى دۇنيەگە كەلىپ، كىندىك قانى تامعان جەرلەردى كورمەك. ولار الماتىدان كەيىن قاپالعا – جەرگىلىكتى حالىق قاسيەتتى باستاۋ سانايتىن تامشىبۇلاققا بارماق.
پىكىر قالدىرۋ