Qazaq dalasınıñ bir jarım ğasır bwrınğı
Bwl – britan jazuşısı Nik Fildingtiñ Almatığa üşinşi ret kelui. Bwl jolı ol mwnda jağımdı missiya – otandastarı Tomas pen Lyusi Atkinsonnıñ qazaq dalasına 1846-1853 jıldarı jasağan sayahatı turalı jazğan kitabın tanıstıru üşin kelgen. Atkinsondar – qazaq jerin aralağan alğaşqı şeteldikter bolmağanımen, onıñ şığıs böliginde bolıp, sayahattarın kitaptarında sipattap jazğan birinşi ağılşındar.
NIK FILDINGKE QOYILĞAN BİRNEŞE SWRAQ
Al Nik Fildingtiñ özi 160 jıl bwrın otandastarı Tomas pen Lyusi Atkinson bolğan orındardıñ bärin aralap şıqqan. Olardıñ işinde Zıryan, Öskemen, Zaysan, Ayagöz, Qapal, Alaköl siyaqtı jerler bar. Nik Fildingtiñ aytuınşa, ol Ortalıq Aziyanı köp aralağan jäne bir küni Tomas pen Lyusidiñ ötken ğasırda şıqqan kitaptarın kezdeysoq wşıratqan. Ol «ekeui jaylı köpşilik nelikten eşteñe bilmeydi?» degen oyğa qalğan.
Nik Filding osılay Tomas pen Lyusi Atkinsonnıñ sayahattarına qatıstı tarihtı zertteumen aynalısıp, bes jıldan keyin kitap etip şığarğan, bwl eñbekti endi Qazaqstanda da oquğa boladı. Ras, äzirşe oqırmandar qolına ağılşın tilinde ğana şıqqan kitaptıñ sanaulı danası ğana tigen. Biraq qazir onı qazaq jäne orıs tilderine tärjimalau jwmıstarı jürip jatır.
Kitapta Reseydiñ Aziya böligi – qazirgi Qazaqstan territoriyasına jasağan sayahattarı kezinde Tomas Atkinson salğan illyustraciyalar köp. Olarda Şığıs Qazaqstannıñ tabiğatı ğana emes, sol zamandağı qazaqtardıñ twrmısı da beynelengen.
Tarihşılar ortasında Tomas Atkinson men onıñ äyeliniñ Reseydiñ aziyalıq böligine jasağan sayahatına qatıstı äli anıqtalmağan saualdar bar. Mısalı, onıñ negizgi missiyası qanday bolğan degen siyaqtı. Bwl jaylı pikirler är qilı. «Tıñşı, barlauşı bolğan degen boljamnan bastap salatın suretterine ob'ekt, natura izdegen» degen boljamğa deyingi pikirler aytıladı.
Tomas Atkinsonnıñ ömirbayanın zerttegen bes jılda bwl mäselege qatıstı öz pikiri qalıptasqan Nik Fildingke Azattıq tilşisi osı swraqtardı qoydı. Nik Fildingtiñ pikirinşe, Tomas Atkinson Reseyge birinşi äyelinen tuğan wlınıñ qazasınan (bwl jağday Germaniyada bolğan) keyin şalğay, twmsa meken izdep attanğan.
— Meniñşe, ol mwnda äldebir arnayı tapsırmamen emes, janına tınıştıq izdep kelgen siyaqtı, – deydi ol.
Atkinsondardıñ Reseydi aralağan saparı jaylı kitaptarınıñ orıs tilindegi tolıq nwsqasınıñ eşqaşan şıqpağanı da tüsiniksiz.
Nik Fildingtiñ pikirinşe, bwğan tağı bir sayahatşı – orıs ğalımı Petr Semenov-Tyan-Şanskiy ıqpal etken siyaqtı.
— Bireudiñ odan segiz jıl erte sayahat jasap qoyğanı oğan wnamağan. Meniñşe, negizgi sebebi osı, – deydi ol.
Tomas Atkinson sayahattarı turalı kitaptardı reseylik ğalımdardıñ şındap qabıldamauına Reseydiñ bedeldi sayahatşısı äri geografınıñ pikiri ıqpal etkeni anıq. Öz kitaptarınıñ birinde Petr Semenov-Tyan-Şanskiy «Atkinson jazğandarınıñ eşqaysısına senuge bolmaydı» dep jazğan.
WMITILUĞA ŞAQ QALĞAN KİTAPTAR
Tomas pen Lyusi Atkinsonnıñ jazbaları oqırmandardıñ şekteuli ortasına, köbinese 19-ğasırdıñ orta şenindegi Ortalıq Aziya men Batıs Sibir halıqtarınıñ tınıs-tirşiligin tereñ bilgisi keletin jandarğa ğana tanıs. Postsovettik kezeñde Qazaqstan men Reseyde bwl jazbalarğa degen qızığuşılıq arttı.
Almatıda «Qazaqstan tarihı XI–XX ğasırlardağı Batıs derekterinde» toptamasımen Tomas pen Lyusi Atkinson kitaptarınıñ orısşağa audarılğan kölemdi üzindileriniñ jeke tomı üş mıñ tirajben 2006 jılı jarıq kördi («Sanat» baspası). Al keyingi kezde Barnauılda Atkinsondar ömiriniñ negizinen barnauıldıq kezeñin zertteumen aynalısqan Natal'ya Volkova jasağan Lyusi Atkinsonnıñ kitabı taraularınıñ jaña audarmaları şıqtı.
Atkinsondar öz kitaptarında qazaq qoğamınıñ tınıs-tirşiligin, qazaqtardıñ minez-qwlqı men twrmısın sipattauğa köp köñil bölgen. Mısalı, Tomas Atkinson äyeli ekeuine äñgimelesudiñ säti tüsken qazaqtıñ birneşe swltanınıñ sipattamasın bergen. Bwlan swltandı ol “eñ oqımıstı äri darındı qazaq” retinde, Bek swltandı “eñ deneli äri eñ bay dala qazağı” retinde sipattağan. Al Süyik swltandı Atkinson “barımtadan 80 jasında da qalmağan dala qaraqşısı men baukespesi” retinde siptattaydı.
Tomas Atkinson tarihta qazaq swltandarınıñ portretterin de qaldırğan. Biraq Süyik swltan oğan barımta kezinde balta tiip, zaqımdanğan mwrnın tüzu etip saludı ötingen. Swltan orıs imperatorı mwrnına qarap, qaraqşılıqpen aynalısatının bilip qoyadı dep qorıqqan. Süyik swltan portrette üstine alqızıl tüsti şapan kiip, öñirine Birinşi Aleksandr jibergen altın medal'di tağıp, qılışın asınıp otırğan küyinde beynelengen.
Atkinsonnıñ qazaq qoğamın sipattağan jazbaların qazirgi tarihşılar är qilı bağalaydı. Tomas pen Lyusi Atkinsonnıñ kitaptarınan alınğan üzindilerdi qwrastırğan almatılıq Irina Erofeeva «avtorlarğa qazaq halqına degen aq peyili men tilektestik äri onıñ tarihı men mädenietine degen riyasız qızığuşılıq tän» dep jazadı.
Al reseylik tarihşı E.A.Çupahina älgi jazbalardı säl özgeşe bağalap, «Köşpendi qazaqtardıñ twrmısın, olardıñ tabiğatqa etene jaqındığın ol romantika dep sipattatauğa beyim… Ärine, Lyusi Alataudıñ äsemdigine tänti bolğan, biraq «örkeniet adamı» ömirimen salıstırğanda, köşpendilerdiñ ömiri oğan mänsiz äri tükke twrğısız körinedi» (Zapiski Lyusi atkinson o Sibiri, Novosibirsk, 2012 ) dep jazadı.
BABASINIÑ TUĞAN JERİNDE
Qazir Nik Fildingtiñ janında Tomas pen Lyusi Atkinsonnıñ 1848 jıldıñ qaraşasında Joñğar Alatauı baurayında düniege kelgen jalğız wldarınıñ 10 wrpağı erip jür. Bwl kezge qaray erli-zayıptı Atkinsondar orıstıñ Qapal äskeri bekinisine (qazirgi Almatı oblısı Aqsu audanındağı Qapal auılı) jetip alğan. Äke-şeşesi balağa europalıqtarğa tosındau estiletin nıspı – Alatau-Tamşıbwlaq degen qos at qoyğan. Onıñ alğaşqısı tau silemi qwrmetine, ekinşisi Qapaldağı Tamşıbwlaq bastauınıñ qwrmetine berilgen.
Nik Fildingtiñ boljamınşa, säbi Tamşıbwlaqqa şomıldırudıñ arqasında tiri qalğan. Merziminen erte tusa da, Alatau-Tamşıbwlaq qana tiri qalıp, sol jılğı qısta tuğan özge säbilerdiñ bäri şetinep ketken. Lyusidiñ barnauıldıq tanıstarınıñ biri balanıñ esimine qatıstı belgili maqaldı «Tışqandı tau emes, taudı tışqan tuğan» dep äzildegen. Atkinsondardıñ sayahatı kezinde erip jürgen ülken itti de «Alatau» dep atağan. Ağılşın sayahatşılarnıñ ünemi janında bolğan kazaktardıñ biri itti «Alatau», al balanı «Alatau mırza» dep atağan.
Äke-şeşisiniñ sayahatı kezinde Alatau-Tamşıbwlaq eseyip, talay qiındığın birge tartqan. Lyusi Atkinsonnıñ kitabında qazaqtardıñ balanı qalay jaqsı körgeni aytıladı.
«Onıñ barterge ayırbastalıp kete beretin qız emes, wl bala bolğanı qanday baqıt! Mağan bayğws äyelderden özge eşkim moyın bwrıp qaramaydı. Biraq wl balanıñ jöni bölek. Swltandar «bizdiñ territoriyada tuıp, bizdiñ qoyımız ben jabayı januarlardıñ etimen qorektengen, atımızğa mingen bala, esimi de bizdiki, sondıqtan wlı kösem bolu üşin elde qaldıruğa tiissiñder» dep mälimdep, onı alıp qalğısı keldi. Swltandardıñ biri balanı qaldırsa, bir üyir jılqı men nöker qosıp beruge uäde etken.
Qazaqtar Alatau-Tamşıbwlaqqa jibek mata, şapan tiguge arnalğan mata kesindileri, tolıp jatqan qozı-laq siyaqtı sıylıqtar berip, şeşesi olardı «ğajap tartular» dep atağan.
Nik Fildingtiñ aytuınşa, Alatau-Tamşıbwlaq eseygen soñ Gavaiy aralına ketip, sol jaqta joğarı bilim salasında jwmıs istep, ülken bedelge ie bolğan. Tomas pen Lyusi Atkinsonnıñ planetanıñ är tükpirinde – Florida, Gavayi, Jaña Zelandiya jäne Wlıbritaniyada twratın wrpaqtarı endi babalarınıñ biri düniege kelip, kindik qanı tamğan jerlerdi körmek. Olar Almatıdan keyin Qapalğa – jergilikti halıq qasietti bastau sanaytın Tamşıbwlaqqa barmaq.
Pikir qaldıru