Soñğı jıldarı älem oqırmandarınıñ Şıñğıs hanğa degen qızığuşılıqtarı arta tüsti. Onıñ ölimi, jerlengen orını, tuğan jeri turalı köp aytıla bastadı. Basqalardı aytpağanda özimizdiñ qazaq oqırmandarı Şıñğıs handı qazaq etip jasauğa at salısıp jatır.

Endi bir deletanttar: «Moñğoliyada Burhan-haldun, Turgen dep atalatın jer-su joq. Onday atau Qazaqstannıñ Narınqol audanında» – dep säuegeylik tanıtuda.

Bwl jalğan aqparattar qazaq oqırmandarınıñ tanım tüysigin adastırıp otır. Osı birjaqtı qatelikti tüzetip, oqırmanğa dwrıs tüsinik beru maqsatında atalmış maqalanı wsınıp otırmız.

 ***

Moñğoliyada ekspediciyalarda bolğanımda   Burhan-Haldun tauınıñ etegine deyin eki-üş ret barıp qaytqanım bolmasa taudıñ basına deyin şığıp körmegen edim. Biılğı jılı (2015 jıldıñ 1-qırküyek) sol taudıñ basına deyin şığıp  Şıñğıs hannıñ mürdesi jerlengen dep  aytılıp jürgen taudıñ üstindegi taqtadağı «Täñir obası» dep atalatın keşendi köruge bel baylap barıp keldim.

Bizdiñ toptıñ qwramında Bayan-Ölgeyde  «Peş Mwrat» degen laqap atpen atı şıqqan belgili biznesmen Mwrat Noğay Däkeywlı, Bauırjan Bayarwlı, Jan-Tegin Qarjaubaywlı (arheolog) jäne D. Narangerel, Bat-oçir degen azamattar boldı (suret №1).

Burhan-Haldunğa baratın eki jol bar eken. Biri, Kentay aymağı arqılı baratın  500 km-lik jol. Ekinşisi, Möngön-Mor't (Kümis külik) swmın arqılı baratın 250 km-lik töte jol. Biz töte joldı tañdadıq. Ulanbatırdan Baganuur  kömir şahtasınan ötip, soltüstikti betke alıp Möngön-Mor't swmının basıp, Üş-bürki (bayırğı türik Moyun-çor wstınında Üş-Bürkü dep jazılğan) dep atalğan şağın üş özennen öttik. Bwl şağın üş özen Kerulen dariyasınıñ bastau basınıñ sala özenderi. Odan soñ «Täñir bosağası» dep atalatın biik taudı asıp, Onon dariyasınıñ bastau basınıñ biri  Türgen özeninen öttik. Bwl özen Burhan-Haldun tauınıñ oñtüstik betinen bas aladı eken. Türgen özeninen keyin 20 km jürip Burhan-Haldun tauınıñ etegine barıp tireldik. Kün qızarıp batıp baradı. Jan-jaqtağı taulardan qwstardıñ sayrağan dauısı estiledi. Mwnartqan taulardı qara orman bürkep alğan. It twmsığı ötpeytin orman. Burhan –Haldun tauı Şıñğıs hannıñ däl özindey tüksiip töbemizden qaraydı. Däl osı kezde biz toqtağan jerdegi däu ağaştıñ bwtağı sıbdır ete tüsti. Köz toqtatıp qarasaq birneşe tiındar birine-birin quıp däu ağaştıñ bwtaqtarınıñ üstinde oynap jür eken. Tiındar bizge tesile qaraydı. Beykünä, mölt-mölt etken künädän päk säbi janarı sezimdi dir etkizedi. Tazalıq, möldirlik, päktik degendi qolmen wstap, közben körip, jürekpen sezinesiz. Tabiğat-ana qanday ğajap edi! Eger Siz tabiğılıqpen şöldep jürgen bolsañız däl osı sätti kişkentay tiınnıñ möldir közinen jüregiñizge siñirip alıp, mäñgilik ayalap ötken bolar ediñiz.  Oy, şirkin-ay, deseñizşi! Biz şatırlarımızdı twrğızıp wyqığa kettik. Täñerteñ ertelep twrıp, jalğız ayaq jım jolmen taudı betke aldıq. Taudıñ etegine wzın sırğauıl ağaştardıñ basın biriktirip qos ispetti etip biiktigi 5-6 metrge juıq ağaştan oba twrğızıptı. Sırğauıl ağaştan jasalğan obağa aqtıq retinde jüzdegen aspan tüstes qadaq (şarıp) ilingen. Burhan-Haldun tauına täuete kelgen ärbir pende minäjat etip, siınıp, osı ağaş Obağa qadaqtarın ilip obanı künniñ aynalım bağıtımen 9 märte aynalıp, iştey dwğa oqıp, tilek tileydi eken. Burhan-Haldundı qasietti tau dep köretin moñğoldar Şıñğıs han däuirinen büginge deyin tauğa täuetip, siınu dästür-saltın qwdaysız ötken socializm zamanında da bir sät toqtatpağan.

Taudıñ qorğauşısı ekolog-miliciya Bayarsayhannıñ  aytuınşa bwl tauğa jat wlttıñ adamdarı, odan soñ äyelder şığuğa tiım salınğan. Qazaqtardı moñğol tekti halıq dep esepteytindikten bizge qarsılıq bildirmedi.

Taudıñ eteginen basına deyin 6 km eken. Ekolog-miliciya Bayarsayhan  mağan, – Siz basına deyin bara almaytın şığarsız. Mümkin bolsa orta obağa deyin barıp qaytasız! – dep janaşırlıq bildirdi. Taudıñ jolı küdir. Kökke şınşıla tik ornalasqan. Tau tört taqtadan twradı. Orta oba birinşi taqtada. Odan soñ ekinşi, üşinşi, törtinşi taqtaları bar. Ekinşi taqtadan soñ orman bolmaydı. Taudıñ örgi jağı jalañaştanıp ketedi. Ormanda işinde qarağay, samırsın, qayıñ, wşqat, tal, jasıl şırşa aralas ösipti. Jalğız ayaq jım joldan şığıp ketseñiz ağaş arasınan ayaq alıp jüru mümkin emes. Samırsın ağaşına «Samır» şekeldeuik dep atalatın dändi daqıl ösedi. Tiındar sonıñ dänimen qorektenedi. Onıñ sırtında siır büldirgen, qoy büldirgen, moyıl qızıl qaraqat, qara qaraqat, şie, jemisteri möldirep jerge tögilip jatır.

Biz birinşi taqtadağı orta obağa da jettik. Onıñ alañın jaqsılap jasap wstın ornatıp, aynalasına adamdar demalıp otıratın orındıqtar qoyıptı. Eskertkiştiñ artqı jağına qarağay sırğauıldan biiktigi 5-6m ağaş oba ornatqan eken. Moñğol dästüri boyınşa tağıda  aqtıq retinde ondağan aspan tüstes kök şarıptar (qadaq) ilingen. Däl osı Orta oba  qaqında Raşid-ad-din Qwbılay hannıñ nemeresi Qamal turalı jazbasında: «…Burhan-Haldun alqabı köneden kele jatqan wlı jwrt, ata-baba kindik kesken qasietti jer. Ol jer Qamaldıñ qorğauına berilgen. Osınday qorğaytın orın toğız. Tört wlı jwrt – jeri, jäne bes orın bar. Ol jerlerge eşkim ayaq baspaydı. Qorğauğa alınğan bwl jer – Wlı orınğa (ömirden ötken wlı babalarınıñ) beynesi (müsinin) jasap ornatıp, añqıma iisti arşa twtatıp tazalap otıratın bolğan. Qamal (Gamal) sol jerge barıq (täuetetin orın) ornatqan» (Perlee.H.1963 tal.72) Mwndağı «wlı jwrt» dep otırğanı  Şıñğıs han, Töle, Möñke, Küyik, al qalğan bes orın dep otırğanı Arıqböki  jäne handardıñ qatındarı boluı mümkin.

Bwl qasietti orınğa barıq (täuetetin orın) twrğızu 1294 jılı Qwbılay ölgennen keyin bolğan oqiğa retinde Raşid-ad-dinde körsetken. Demek oğan deyin de bwl jerge oba twrğızıp täuetip kelgen salt qalıptasqan edi.

«Barıq» Täñirlik dinniñ täuetetin ornı. Moñğol üstirtinde ömir sürgen bayırğı türikter Islam dinin qabıldağanğa deyin Täñir dinin wstanğan. Olar Mwhan qağan zamanınan (552-572 jj) bastap handar men wlı adamdarına arnap täuetetin orın (barıq) twrğızıp sol jerge barıp minajat etetin salt qalıptasqan. Kültegin, Bilge qağan, Twy-wqıq, Işbara tarhan eskertkiş wstındarın twrğızğan keşender osınday täuetetin orındar. Bwl orındarda wlılardıñ mürdesi bolmaydı, olardıñ mürdesin adam ayağı jete qoymaytın, qasietti dep atalatın taulardıñ üstine kömip, onıñ üstine ülkendi, kişili obalar twrğızatın bolğan. Sonday bir oba Kültegin, Bilge qağan keşenderiniñ şığıs  jağında 10 km qaşıqtıqta ornalasqan. Şiveti Hayrhan  tauında  Kök türik däuiriniñ däl osınday wlılılardıñ mürdesin jerlegen orındar ondap sanaladı.

Bizdiñ top söz ötken  Orta obadan örley, ilbi basıp, köterilip, üşinşi taqtağa şıqtıq. Däl osı jerge kelgende  tömendegi jınıs  ormandar pışaqpen keskendey ayaqtaladı. Bwdan örge qaray sıldırama qiırşıq tas, qwm aralasqan tazğır tau jınısı jalğasadı.

Üş pen törtinşi taqta arasına on märte toqtap, demalıp otırıp jürip öttik. Törtinşi taqtanıñ üsti tep-tegis. Däl osı taqtanıñ ortasına alıp Keşen-oba twrğızılğan. Twrğın halıq bwl keşendi «Täñir obası» dep ataydı eken (suret №2).

Törtinşi taqtağa şığıp kelgen soñ, Täñir obasına tayap barıp biraz demalıp kökmaysa şöptiñ üstine şalqalap jata qaldıq. Aspan şayday aşıq. Üp etken jel joq. Janğa jaylı altın küzdiñ maujırağan mayda küni. Aspandağı künniñ nwrı anañnıñ ayalağan köz-qarasınday ayalı. Ğajap!  Bir erekşe jağımdı iis añqidı. Boydı balqıtıp jan-jüregiñdi tınıştandırğanday ma qalay?! Bwrın soñdı talay tauğa şığıp jürgende mwnday sezimde bolmağan edim. İştey janğa jaylı, ğajayıp iiske tañqalıp jattım. Bir kezde Bauırjan

-Bwl ne qılğan ğajayıp iis! Siz sezindiñiz be? dedi.

- Iä özim de tañqalıp jatırmın! – dedim. Jigitterdiñ barlığı  da tañ-tamaşa bolıstı. Şöpti sipalap, är talın wstap iiskep körip jatırmız. Wzındığı 8-10 sm şamasında ösken. Özen boyındağı jwmsaq öleñ şöp emes. Qıltanaq ärbir talınıñ diñi qattılau, äri tığız wyısa ösken. Añqıma iis osı şöpten bolar dep tüydik. Osınday ğajayıp sezimde otırğanımızda qasımızğa ekolog-miliciya Bayarsayhan keldi. Maldasın qwrıp, mol pişilgen moñğol deliniñ (şapanınıñ) qoyınınan, ädeyilep otırıp äşekeylep oyulağan sırma qalta şığarıp keldi. Auzın qayıra aşıp işinen, alqızıl marjan (korall) tığını bar qızıl küreñ lağıl şaqşasın alıp şığıp, etiginiñ qonışına bir-eki märte wrıp, sonan soñ alqızıl marjan tığının bosatıp suırdı. Qızıl marjan tığınındağı  kümis kindikti jiñişke qalaqşasıman lağıl şaqşa işindegi jwmsaq nasıbayın ilip alıp, qos tanauğa qosarlata tarttı. Odan soñ lağıl jaqşanıñ marjan tığının şala jauıp mağan wsındı. Bwl sıylastıqtıñ işarası. Moñğol saltı boyınşa qonağına şaqşanıñ tığının bosatıp şala jauıp wsınadı. Eger tığındı basbarmaqpen basıp tolıq jauıp wsınatın bolsa «senen alatın kegim bar»  degen işaranı bildiredi. Men şaqşadan nasıbayın alıp iiskep, moñğol saltımen özine qaytardım.

Bayarsayhan otırğan adamdardıñ bärine lağıl şaqşasınıñ tığının bosatıp wsınıp şıqtı. Eñ soñında D. Mwrat pen Q. Jan-teginge berdi:

Olar nasıbaydı iiskegen işara ğana bildirip şaqşasın qaytardı. Onı körip otırğan Bayarsayhan köñili tolmadı:

- Qor bolğan qayran mwrın!-dep bir qoydı sonansoñ:

-Şirkin, ana mol jaratılğan mwrındı Qwday mağan bergen bolsa, nasıbaydı  alaqanğa salıp twrıp atar edim, – dedi.  Biz külkiden qwlap tüstik. Ol külgende joq. Kerisinşe :

- Qazaqtar tanaulı keledi ä?!- dep tañdana swraq qoydı.

Sol kezde « Peş Mwrat»:

- At erindi, er mwrındı keledi,- dep  jauap berdi. Ol bwl sözdi köñiline jaqın alğan joq.

Äñgimeni arı qaray jalğastırıp:

- Han-baba sizderge bügin iip twrğoy – dedi.

- Ol ne degeniñiz? Tüsinbedim ğoy-dedim

- Men osı taudıñ qarauılı retinde mwnda täuetip keletin adamdardı eritip, jılında 10-15 märte kelemin. Köbinde taudıñ eteginen nemese  Orta obağa deyin erip kelemin de, qalıp qoyamın. Bügin kün jaqsı bolğan soñ Täñir obağa deyin kelip aynalıp şıqtım. Taudıñ basında kün bügingidey ünemi jaylı bola bermeydi. Osınşama jayma şuaq maujırğan kün az boladı. Jazda taudıñ üsti bwlttap, jañbırdan, jelden ayıqpaydı. Al qısta ünemi qarlı boran soğıp twradı. Bügin kerisinşe jaylı bop twr. Sizderge tañqalıp otırmın, kimsizder özi?!-dep barıp bir toqtadı.

-Men tarihşı-ğalımmın. Köşpelilerdiñ köne tarihın zertteuşi mamanmın! – dedim.

-Nietiñiz dwrıs eken. Sondıqtan bolar kün tım jaylı boluı. Han-baba sizderdi aruağımen qalap-jölep qabıldadı. Joldarıñız bolıp isteriñiz sätti ayaqtaladı eken –dep rizaşılığın bildirdi. Odan soñ biraz ünsiz otırdı da:

-Tarihşı ğalım ekensiz Täñir babanıñ (Şıñğıs hannıñ) mürdesi saqtalğan osı qasietti orınğa keybireuler küdikpen qaraydı. Aqparattıq qwraldardan keyde Han-babanıñ mürdesi saqtalğan keşen bwl emes-degen söz de estip qalamız. Osı turalı ne bilesiz äñgemeley otırıñız-dedi.

Men oğan: – Siz osı jerdiñ tumasısız ba? –dep swraq qoydım.

- Men osıdan 100 km-dey qaşıqtıqta tuğan adammın. Al ömirimniñ 30 jılı osı jerde ötip baradı.

-Osı aumaqtı jaqsı bilesiz ğoy?

-Ärine, jaqsı bilemin. Añ qualap say-saydıñ bärin aqtardıq-qoy. Onıñ sırtında osı jerdi qorğauşı-ekolog-miliciyasımın-ğoy,-dedi;

-Onda eñ äueli siz mağan mına swraqtarğa jauap beriñizşi. Osı Burhan-Haldun tauın Üş  dariyanıñ bastau bası dep ataydı. Sondıqtanda mwndağı halıqtardı ejelden «Üş özen moñğoldarı»-dep atap keledi. Burhan-Haldunnan bas alğan Üş dariyanıñ bastau bası bolğan özenderdi körsetip atap beriñizşi-dedim. Ol şaqşasın ädemi dorbasına salıp, qoynını tığıp alıp äñgimesin bastap ketti.

-Özimiz otırğan Burhan-Haldunnıñ batıs, şığıs, soltüstik, oñtüstik jağındağı düñkiip jatqan mına adır taulardı jalpılama  Kentay jotası dep ataytının öziñiz jaqsı bilesiz-dedi. Qolımen siltey körsetip: Anau şoqı taudıñ arğı soltüstik şığıs  jağınan  ataqtı Onon dariyasınıñ bir salası  bas aladı. Endi bir salası  keşe öziñiz ötip kelgen ağını küşti anau özendi Türgen deydi (Turgen – jıldam-şıpşañ degen mağınada). Al, mına Burhan-Haldunnıñ aldınğı jağınan ötip bara jatqan özendi bügingi küni biz Boğda dep ataymız. Anau, oñtüstik jaqtağı adır taudıñ baurayınan Hurah özeni bastaladı. Osı atalmış  Boğda, Türgen, Hurah özenderi Onon dariyasına qwyadı da, şığısqa qaray betaladı.

Batıs jağımızdağı mına özen ülken Bürki, onıñ ar jağında orta jäne kişi Bürki özenderi ataqtı Kerulen dariyasınıñ bastau bası. Kerulen tura oñtüstikke betalıp barıp kilt bwrılıp şığısqa qaray barıp Kölön köline qwyadı. Osı Kentey jotasınıñ batıs betinen  Qara, Boro özenderi  bastalıp Tul dariyasına qwyadı. Soltüstik jağınan Hirgut, Çike özenderi Moñğol şekarasın asıp Resey jerine barğan soñ Seleñgi dariyasına qwyadı – dep jiliktey aytıp barıp bögeldi. Men oğan:

-Kentey jotasınan, sonıñ işinde Burhan-Haldun tauınan bas alatın ataqtı üş ülken Onon, Kerulen, Tul dariyasınıñ, oğan qwyatın şağın sala özenderi turalı körsetip otırıp jaqsı tanıstırıp berdiñiz. Endi men sizdi osı özenderdiñ ornalasuın 1295-1307 jıldar aralığında jazılğan tüpnwsqada qalay saqtalğannan habardar eteyin,-dedim.

Moñğoldıñ qwpiya şejiresi (MQŞ) Raşid-ad-dinniñ «Älem tarihı», Luvsandanzannıñ  «Altın tobşasında» Şıñğıs handı Burhan-Haldun tauınıñ üstine jerlegenin ayta otırıp, ülkendi, kişili dariyalar men özenderdiñ atın atap, tüsin tüstep körsetken. Raşid-ad-dinde: «Burhan-Haldun tauınıñ oñ jaq betindegi saydan Keluren (Kerulen), şığıs jaq betinen Onon, şığıs tüstiginen Qırqaçu (bügingi Hurah özeni) onıñ säl soltüstik jağınan Çikü, batıs soltüstik jağınan Qalaqu (Hilgo), batıs oñtüstik jağınan Qara (büginde Qara), Bwraçitu, onıñ däl batıs oñtüstiginen Tula özeni bastaladı» (Raşid-ad-din İ, İİ-tom. 234-bet) dep jazıp qaldırğan. Körip otırsız, Raşid-ad-dinde jazılğan özenderdiñ atauları bügingi künge deyin özgermey jaqsı saqtalğan. Mına Kentey jotasın bayırğı türikter (Vİİ-Vİİİ.ğğ) «kejre taγ» (keyre tauı) dep atağan. Kentey jotasınıñ Burhan-Haldun tauınan bas alğan bir ülken dariyasın «Keyre ügizi » (Keyre özeni) dep atağan. Ol bügingi Kerulen özeni. Osı Kentey jotasınıñ batıs oñtüstiginen  bas  alğan üş özendi «Üş bürkü» dep tas wstınğa jazıp qaldırğan. Bwl üş şağın özen büginge deyin bayırğı atauların joğaltpay bizge jetipti.

Bügingi jergilikti moñğoldar «Üş-bürki» özenin aldıñğı, orta, kişi Bürki dep ataytının joğarıda siz aytıp kettiñiz.

Burhan-Haldunnıñ şığıs jaq betinen bastau alğan. Onon özeniniñ bastau bası, äne, jayqalıp ağıp baradı. Burhan-Haldunnıñ barlıq suı Onon qwyadı ma?  Arnası keñ, ağını qattı. äri küşti eken. Betiniñ ärbir jeri tolqındatıp aq köbik şaşıp baradı ğoy. Jañağı siz söz etken Hurah özeni Raşid-ad-dinde «qyrγaγ» degen söz. Mağnası «qayırma». Kentey jotasınıñ oñtüstik qayırmasınan bastau alatındıqtan solay atalğan bolar. Al Çike özeni köne şekti taypasınıñ atımen atalıptı. Jer-su atauı taza twnğan tarih qoy. Mıñ jıl bwrıñğı oqiğanı  eske salıp sayrap twrğanın bayqaysız ba? Batıs oñtüstik jağınan bastalğan jañağı siz körsetken anau Qara özeni Raşid-ad-dinde «Qara», VIII ğasırda jazılıp saqtalğan, bayırğı türik mätinde Qara (Terkin III.19) dep jazılğan. Bizdiñ jıl sanauımızdıñ (b.j.s) VIII ğasırındağı atau büginge deyin (XXI. ğ) wmıtılmay bılayşa saqtalğanına ne aytar ediñiz?

Ol säl oylanıp oyğa batıp ketti. Men osı sätti paydalanıp:

- Sonau VIII ğasırda osı jerde ömir sürgen türikterdiñ birazı osında qalğan. Solar jerdiñ atın saqtap bügingi mına sizderge jetkizgen. Keyin olar  moñğoldanıp  Sizderge siñisip ketken. Sol  däuirdegi adamdardıñ wrpaqtarı äli de sizderdiñ ortalarıñızda jürui ıqtimal.

Jañağı sizdiñ «Boro» dep atağan  Burhan-Haldunnıñ batıs oñtüstigindegi mına saydan bastalğan özeniñizdi Raşid-ad-dinde «Bwraçitu»    dep atağan. Bügingi küni onıñ atauı köp özgeriske tüspey saqtalıptı. Qara, Boro ekeui eki saydan bastalıp Tul dariyasına qwyadı eken.

Jañağı söz etken mına Boro (Buraçitu) –nıñ batıs jağındağı öziñiz körsetken anau qarağaylı saydan bastalğan Tul dariyasınıñ bası, VIII ğasırda jazılğan Kültegin, Bilge, El-etmiş Bilge, Terkin eskerkişteriniñ mätininde «toγaly (toğalı)» (Twy.25;Terk.17.) dep jazıp qaldırğan. Mağınası «doğalanu».  Osı Tul dariyası Moñğol üstirtiniñ soltüstik şığısı  Kentey jotasınıñ Burhan-Haldun tauınan bastalıp, Wlanbatır qalasın basıp ötip, odan oñtüstik batısqa qaray kölbey ötip Kereydiñ-Oñ-hannıñ (Twğrul) ordasın janay  ötip barıp Orhon, Selengi özenderine qosılıp Bayqalğa qwyadı. Körip otırğanımızday soltüstik Moñğoliyadan, ortalıq Moñğoliyağa deyin barıp, odañ soñ qayta soltüstikke bwrılıp Bayqalğa barıp tınıstağan. Sodan bolıp «Doğalı» dariya atalğan. Ol meniñ sözime qanağattanğanday boldı. Sodan keyin säl tolqıp twrıp:

- Sizdi renjitip alsam keşiriñiz! Soñğı kezde bizdiñ moñğoldıñ aqparat qwraldarında qazaqtar Şıñğıs handı qazaq etip jasap jatır,-degen qaueset tarap ketti. Osığan qalay qaraysız?

- Qazaqstannıñ sarı gazeterinde, internet sayttarında onday pikirler qaptap jür. «Onı kim aytadı?» deysiz ğoy.  Deletanttar, sensaciya jasauşılar. Olar ğılımi saraptama jasamay-aq, tise tüyege, timese bwtaqqa dep oyına ne kelse sonı jaza beredi. Bala kezimde bizdiñ auılda Jekey degen aqsaqal bolğan.  Şeşen, şejire, el estimegen oylamağan dünielerdi oydan şığarıp jüretin sudır adam edi. Sol kisi: «Iosif Visaranoviç Stalin dep jürgenimiz qazaq eken ğoy, Ol: «Jüsip Bessarıwlı Bolat» degen kisi eken. Orıstar onıñ atın audarıp alıp orıs jasap jiberipti» degeni äli esimde.

Al Qazaqstannıñ ğılımmen şwğıldanatın maman tarihşılarınıñ birde bireui onday jelökpelikke barmaydı, jazbaydı. Şıñğıs hannıñ şejiresin qauzasañız sonau Börte-çinodan beri taza moñğol. Ol tu basta meñgü taypasınıñ basın qosıp el etudi armandadı. Armanına 1196 jetti. 1196-1206 jıl aralığında Şıñğıs han kerey, nayman, şürşit, kidan, wyğurlardı qol astına qaratıp alğannan keyin elin «Mäñgi el (soñında moñğol bolıp  özgerdi)» dep atap bwl bükil kiiz tuırlıqtılardıñ (köşpelilerdiñ) imperiyası dep jariyaladı. Körip otırsız, tekqana bügingi moñğol atañğan halıqtardıñ ğana emes türki, moñğol, mänjü tüngüs, şığıs Türkistandağı Arslan wyğurlardıñ ortaq imperiyası dep jariyalap otır. Biz Şıñğıs hannıñ däl osı jarlığın wstap alıp «Mäñgi el» (moñğol) imperiyası türkilerge de tän dep köruimiz kerek. Öytkeni, bwl imperiyanıñ memlekettik qwrılımı (el, tör (vlast'), qağan, han, bwyrwq, twrğaq (tüngi küzet), keşiktin ( han ordanıñ twraqtı  armiyası)  ondıq jüyesi, şerik, küren', wlı jasa, soyırqıl, tatvar (salıq) t.t.s.s) Kök türikterden jalğasqan. Kök türikterdiñ memleket qwrğan dayın ülgisin sol qalpımen qaytalap, damıtıp qoldanğan. Şıñğıs hannıñ memhatşısı Çıñğay Çinsan degen kerey adam edi. Al, Şıñğıs hannıñ  tegine keletin bolsaq, onıñ arğı tegi qiyat. Hunnu (Ğwn) imperiyası qwlağannan keyin  qiyattar ekige ayrıldı. Bir böligi türik qiyat atansa (bizde Qorqıt-Ata t.t.), endi bir böligi moñğol qiyat atandı. Şıñğıs han osı moñğol qiyattardıñ keyingi wrpaqtarınıñ biri borjığın ( «böri-tegin» degen mağına beredi) taypasınıñ äuletinen. Qazaq (türki) pen moñğoldıñ arğı tegi osınday kindiktes. Mwnı älemniñ barlıq türkolog ğalımdarı dälildegen. Sondıqtan bolar bügingi qazaq, moñğol  til qorındağı tübir sözdiñ 40%, jalğaulıqtıñ 60% birdey degen twjırımdı ataqtı altaytanuşı türkolog ağamız B. Bazılhan däleldep bergen edi. 1224 jıl Joşı-Qıpşaq imperiyası qwrılğannan keyingi, jäne  1455-1846 jıl aralığındağı qazaq handığınıñ handarı men töreleri (çinovnik) Şıñğıs wrpağınan. Bauırlas qandas  osı eki wlt  Şıñğıs han meniki, seniki dep talaspay birin biri ağalap-jağalap işke tartıp jürse, tarihi tağılımımızğa da, mädeni mwramızğa da, ruhani baylığımızğa da olja salar edi. Ol meniñ äñgememe razı bolğanı sonşa:

- Osı  Burhan–Haldun tauınıñ mına «Täñir obasınıñ» astında Han babanıñ mürdesi saqtalğanı turalı qanday tarihi aqparattar bar? – dep jelpine swraq qoydı.

- Siz Moñğoldıñ qwpiya şejiresin jaqsı oqığan bolarsız, sondağı oqiğalar esiñizdeme?-dep swradım.

- Qwpiya şejireni jatqa bilem desem ötirik aytqan bolarmın.  Biraqta ondağı aytılğan bükil oqiğa tügelimen esimde, -dedi.

Onda tıñdañız dep men tağı  söz bastadım.

Şıñğıs hannıñ wlı babası-Börte-Çono, onıñ hanumı Qwba-Maral (Moñğolşa Gua-Maral- S.Q) Teñizdermen kölderdi keşip ötip, taudan tau asıp osı jerge kelip Bataçi  attı torsıq şekeli wldı bolğannan bastap biz otırğan osı Kentey-jotası Moñğoldardıñ twraqtı twrğılıqtı mekenine aynalğanı esiñizde bolar. Bataçi (Bataşı-batalı) keyin han boldı. Sondıqtan da mwndağı moñğoldar «Üş özen Moñğoldarı» dep ataldı. Şıñğıs han Kentay-jotasınıñ  şığıs eteginde tuıp, mına Burhan-Haldun mañında jastıq şağı ötkenin Qwpiya şejiremen  Raşid-ad-dinde  jazıp qaldırğan. Bwl tau Şıñğıstıñ wlı babasınan bermen qaray qıstau, küzeui bolğanın köne jedigerlerde  jazıp qaldırğan. Sondıqtan onıñ o dünielik bolğandağı mäñgilik mekeni osı Burhan-Haldun. Ol turalı eñ köne derek Raşid-ad-dinniñ basşılığımen jazılğan «Jami at Tabarikh»  (Älem tarihı) attı köne tüpnwsqada: «624-jılı ramadan ayında (1227-jıldıñ tamız, qırküyek  ayı)  doñız jılınıñ küz ayınıñ ortasında on besi küni päni dünieden ötip, han tağın, Qağanat wlısın altın wrpaqtarına tastap ketti  (Raşid-ad-din  M.1952, t.İ. kn.İİ-237-bet.) (Suret №3) dep jazsa, Qıtaydıñ orta ğasırdağı derekterinde: «Älemdi jaulauşı  wlı adam 1277 jılı  25-tamız küni 66 jasında Leo Pan' Şan' tauınıñ mañındağı Cin Şuy Syaniy  Si Czyan' qalasında  auır nauqastan  qaytıs boldı»-dep jazıp qaldırğan.

Joğarıdağı Raşid-ad-dinniñ «Älem Tarihı» eñbegine «Bwl sırqattan ayığa almay köz jwmatının bilgen Şıñğıs han noyandarına    jarlıq etip: «Meniñ ölgenimdi eşkim bilmeytin bolsın. Jılap-sıqtap, baqıruşı bolmañdar. Jau ne bolğanın bilmesin. Tanğuttar qala bekinisinen belgilengen küni şıqqan  kezde barlığın joyıñdar!» dedi.

«…Noyandar onıñ jarlığı boyınşa tanğuttar qala bekinisine şığıp kelgenşe bolğan oqiğanı jauıp, sıbıs bildirmey qwpiya wstadı. Olar şığıp kelgende barlığın joydı. Söytip, onıñ mürdesin alıp qaytqan.        Kez bolğan jan-januardıñ bärin qırıp Ordasqa jetti. Barlıq han wldarı-hanzadalar, birge jürgen noyandar jılap-sıqtap joqtadı» (Raşid-ad-din  M.1952, T.İ kn.İİ .s.234)

Şıñğıs hannıñ mürdesi ayaldağan osı jerdi Moñğoldar «Qasietti jer» dep tanıp  «Ezen horoo» (Ejen qara-han ie ornı) dep atap täuetetin orınğa aynaldırğan. 1227-jıldan bastap büginge deyin bwl jerge Moñğol tekti halıqtar, wlttıq jora josının jasap, täuetip keldi. Keyingi kezde Qıtay ökimeti bwl jerge ülken orda twrğızıp älem turisterin tartatın orınğa aynaldırıp tastağan.

Ordastağı osı jerge bir neşe kün ayaldağannan keyin Şıñğıs hannıñ twrğılıqtı mekeni Kentey jotasına jol tartqan. Ordostan Kentey jotasına deyin 1200-den astan kilometr qaşıqtıqta. Osı qaşıqtıqtı at arbamen qanşa kün jürip ötkenin eseptey beriñiz. Kündiz tüni at arbamen   toqtamay jürgende bir jarım ay, nemese eki ay jürgen boluı mümkin. Osı uaqıt boyı mürdeni qanday jol men saqtap apardı degen swraq tuadı. Ol turalı arnayı toqtalamız.

Kentey jotasındağı Burhan-Haldun tauınıñ mañındağı Hürleh attı özen boyındağı Şıñğıs hannıñ kişi ordasına jetkennen keyin Wlı Qağannıñ mürdesin qayda jerleu twralı söz boladı (suret №4). Ol twralı Raşid-ad-dinde; «Künderdiñ birküni Şıñğıs han  Burhan-Haldun tauında añ aulap jürip, bir qasietti ağaşqa (jeken ağaş –köp salalı , erekşe bitimdi ağaş), közi tüsedi. Ağaştıñ bitimi hanğa erekşe körindi. Ol sonda biraz demalıp otıradı. Hannıñ köñili tolqıp; mına jer meni soñğı ret qwşağına alatın jer eken, esteriñe saqtañdar» depti.

Osı habardı estigen joqtau aytıp otırğan adamdar ünemi qaytalay beripti. Han wrpaqtarı jäne ämirler onıñ (Şıñğıstıñ) jarlığı boyınşa sonda jerlepti» (Raşid-ad-din. M.1952. İ.İ kk-İİ s. 234) (suret №5).

Köşpeliler dästüri boyınşa ataq-abıroyına, ömirde ielengen orın-tağına say qaytıs bolğan adamnıñ mürdesin qoyatın jerdi tañdaydı. Qarapayım adam bolsa jazıq jerge, şen-şekpendi bedeldi adam bolğan bolsa, taudıñ bökterine wlı qağandar men handardı taudıñ üstine jerleytin bolğan. Sol salt-dästür boyınşa Şıñğıs hannıñ mürdesi taudıñ üstine jerlengen. Söytip bwl taudı «Qasietti tau» dep atap 800 jıl boyı adamdar täuetip kelgen. Taudıñ üstine jatjwrttıqtar men äyelder şığuına rwqsat etilmeydi; Sol Raşid-ad-din eñbeginiñ Kentey jotasındağı iıq taularğa Şıñğıs han wrpağınan  Töle, Möñke, Qwbılay, Arıqbekter jerlengeni turalı söz jazılğan (tağı sonda. 234-bet).

Raşid-ad-diniñ aqparatın rastap bekemdetip Luvsandanzannıñ «Altın tobşa», «Kök sudır», «Bolor tol'», «Erdeniyn erh» siyaqtı moñğol tarihişılarınıñ 1400-1800  jıldar aralığında jazıp qaldırğan ondağan eñbekter bar. Bwl tarihi derekterde Şıñğıs handı Burhan–Haldun tauına jerlegenin jazıp qaldırğan. Solardıñ birli jarım aqparatımen tanısalıq. «Kök sudır» (Kök şejire) attı eñbektiñ avtorı D. Injinnaş Şıñğıs hannıñ tikeley wrpağı. Qıtay, Mänjü tilin jaqsı meñgergen oqımıstı adam bolğan. Ol özine deyin köptegen tüpnwsqalardı aqtara otırıp osı eñbegin jazıp qaldırğan. Sonda: «……..hannıñ altın tabıtınıñ sırtın kümistelgen qappen tıstap, onı temir kebejege qwndaqtağan. (Kök sudar U.b 2005 -378- bet) Al halıq auzında jürgen añızda «…. osı mürdeni aynaldırıp  twratın mehanizmge ornalastırğan. Mürde 60-jılda (alpıs jıl şığıs halıqtarında  bir ğasır dep eseptelinedi) öz ösin özi bir ret aynaladı. Sonda bası şığısqa qarağan kezde aşsa eş qanday qauip bolmaydı. Al,  mürdeniñ bası basqa jaqqa qarağan kezde aşsa emi tabılmaytın indet taraydı, nemese alapat soğıs örti şığadı» (Sampil Dendev. 1992-57- bet)

Ağılşın Korol'digi Geografiyalıq Qoğam jurnalınıñ 1903 jılğı qaraşa ayındağı  nömirine K. U. Kempell degen dipplomattıñ «Moñğoliyağa sayahat» attı jolbelgileui jarıq köripti. K.U.Kempell Qıtaydağı ağılşın elşiliginiñ diplomatı bolğan adam. Ol  Beyjinnen 1902 jılı Moñğoliyağa keledi. Moñğoliyağa kelip eski tanısı Fon Grotpen kezdesip Burhan-haldun tauına barğan. Fon Grot 1900-jılı  kelip «Moñğol jerinde altın barlau koncess» degen wjım qwrıp jwmıs jasap jürgen. Ol jergilikti twrğındarmen tığız baylanıs jasap, Moñğoliya turalı köptegen aqparattardı jinağan ülken  inteligent  adam  eken. Fon Grot bwğan deyin de  Burhan-Haldun tauına bir neşe märte barıp ketken. K.U. Kempell dosı Fon Grotpen birge, janına bir moñğol  lama (taqua), bir qıtay soldatın ertip, Kentay jotasındağı Burhan-Haldun tauına 1902-jılı 21-qırküyek küni şıqqan. Taudıñ üstindegi tastan üyip jasağan alıp obanıñ üstine Qıtaydıñ Mänjü Çin patşalığınıñ Moñğoliyadağı gubernatorı kelip täuetetin ritualdıq orındı köredi. Onda qarağay stol ornatıp, jip tartıp ärtürli tüsti matadan jasalğan tu, aqtıq baylağan. Keramika ıdıstar, tamaq qaldığı jäne qıtay ieroglifi tañbalanğan mıs şırağdan bolğan. Şırağdandağı jazu «Çin-Lunnıñ 12-jılı (1748j)» dep jazılğan eken. Al, qorğannıñ  (tumulus) wzındığı 228,6m, eni  188,8m ekenin ölşep anıqtağan. (Kempell 1903-513 bet) Burhan-Haldundağı osı tas obanı K.U.Kempell Şıñğıs hannıñ jerlengen ornı degen twjırım jasağan. (Kempell K.U. 1903-514 bet)

K.U.Kempelldiñ joljazbasındağı aqparattan biz bwl jerge tekqana moñğoldar ğana emes, Qıtay patşalığınıñ Moñğoliyadağı twraqtı gubernatorlarına deyin kelip täuetetinine kuä bop otırmız.

1920-jıldarı Moñğoliya avtonomiya alğannan keyin Moñğoldıñ ükimettik biligi men dini basşılığın qatar wstağan Boğda hannıñ «Älemde jan-januar payda bolıp, bilik ornauı» attı jazbasında: «Täñir tekti wlı Şıñğıs han 22 jıl han tağında otırıp ömirden ötken. Onıñ asıl altın mürdesi Kentey han tauına qoyılğan. Büginge deyin bwl qasietti tauğa wlı Boğdalardı da şığuğa rwqsat etilmegen degen aqparat saqtalğan. Ärine Boğda hannıñ qolında köne tarihi aqparattar bolğandıqtan osılayşa jazıp qaldırğan bolar. Öykeni din adamı betaldı derek-däyeksiz söz aytpaydı.

1921- jılı Tarihi jazbalar ğılımi zertteu institutınıñ direktorı O.Jam'yan, Moñğoliyanıñ sol kezdegi asa bedeldi L.Dendev, Bat-Oçir siyaqtı tarihşılar qwramında bolğan. «Şıñğıs hannıñ tuğan jılı men jerlengen ornın anıqtau memlekettik komissiya» qwrılıp jwmıs jasağan. Osı komissiyanıñ 1926 jılğı aldın ala jasağan boljamdarı boyınşa Şıñğıs hannıñ mürdesi Burhan-Haldun tauına jerlengen degen qorıtındığa jügingen (suret №3).

Orta ğasırda ömir sürgen Ortalıq jäne orta Aziya köşpeli handıqtarınıñ tarihın zerttegen älemge äygili ğalımdar V.Bartol'd (1966j),  D.Osson (1956), B.YA.Vladimircev, Qıtay tarihşıları  R.Sayşaal (1991), Rinçin (1987), Moñğol tarihşıları Amar (1940) , H.Perlee (1963), Ş.Nacagdorj (1991) ,S.Badamhatan (1997) Z. Batsayhan (2008) siyaqtı ğalımdar Şıñğıs han  mürdesi Kentey jotasınıñ Burhan-Haldun tauına jerlengen degen twjırım jasağan. (Z. Batsayhan N. Davaa ,J. Bor .2008 MUAAE.vol.4 №1(312) ss37-52) .

Osı joğarıda biz aytqan tarihi aqparattardı ekşep, saraptap, zerttep zerttep zerdeleumen soñğı 1989 jıldan beri bankir N.Davaa, arheolog Z.Batsayhan tarihşı J. Bor  degen azamattar aynalıstı. Mına biz otırğan Burhan-Haldun tauındağı, Täñir obası atalğan keşende Şıñğıs hannıñ mürdesi jatqanın ğılımdağı jetilgen tehnika-tehnologiyanı paydalana otırıp anıqtağanın öziñiz jaqsı bilesiz (Batsayhan 3.2008-99 bet).

Olar Japonnıñ  geologiyalıq barlau jwmısına paydalanıp jürgen jerastındağı rudalar men minaraldardı anıqtaytın tehnologiyasınıñ  giofizikalıq  qwralı  arqılı Täñir obasınıñ 108 nüktesine magnittik jäne radiometrlik zertteuler jürgizilgen.  Nätijesinde jerastında 20-30m tereñdikte adam mürdesi kömilgen tabıt bar ekenin anıqtağan. Bwl zertteudiñ nätijesi osıdan toğız jıl bwrın internetpen jariyalandı. Osığan baylanıstı Moñğoliyanıñ sol kezdegi prezidenti H.Enhbayar Burhan-Haldundağı Şıñğıs han mürdesi kömilgen Täñir obasın qazuğa bolmaydı degen jarlıq qabıldağan. Bwl taudı memlekettik ziyarat ötkizetin qasietti orın dep belgilegenin öziñiz jaqsı bilip otırsız.

Burhan-Haldun teñiz deñgeyinen 2340m biiktikte, mwz däuirinde payda bolğan tau. Auır oydıñ üstinde otırğan ekolog qorğauşı säl kürsinip:

- Meniñ bir tañğalatınım anau alıstağı Gimalay tauınan Ordosqa deyin 700-800km bolar, Ordostan Kentey jotasına deyin beri aytqanda 1500km. Sonda osı aralıqtı orta eseppen 2500km jolda mürdeni qalay saqtap alıp kelip mına Burhan-haldunğa jetkizgen?

- Öte orındı swraq. Osı swraqtı qaşan qoyar eken dep otır edim. Şıñğıs han tivetterdiñ Lyu Pan' Şan' tauınıñ etegindegi eldi mekende  qaytıs bolğan soñ onıñ mürdesin Kentey jotasınıñ aldınğı jağındağı Qalutay attı sarayına äkelgenge deyin üş ay uaqıt ötkenin tarihi derekterde jazıp qaldırğan.

Jazdıñ soñı, küzdiñ bası. Lyu Pan' Şan' tauın artqa tastap Siyanğa  deyin odan Mon tauın basıp Ordosqa deyingi aymaqtıñ klimatı jılı bolatın mezgil. Mürdeni alıp jüru ärine auır. Olar Tivetten asığıs qozğalıp Ordosqa kelip ayaldadı.(Tivetke bara jatqan jolda qamşısı tüsip ketip ayaldağan jer). Nege Ordosqa ayaldadı. Nege ol jerge Şıñğıs hanğa arnap saray twrğızıp, ziyarat etetin   qasietti orın boldırdı? Bäri de belgisiz. Köp swraq.

«Erdenan-erh» degen moñğoldıñ tarihi şejiresine zertteu jürgizgen Ş.Şmidt degen europalıq zertteuşi «Şıñğıs hannıñ mürdesi tolığımen Moñğoliyağa jetpegen. Onıñ denesin bir kişkentay bölşegin äkep jerlegen» degen twjırım jasağan (Raçnevskiy.2006.s.99-100). Osı siyaqtı äñgime köp.

Ortalıq jäne Orta Aziyada ömir sürgen ejelgi saqtar (skifter) kidandıqtar mumiya jasap kelgen. Köşpeliler mumiyalau ädisin tım oñay jasağan. Qıtaydıñ «Bes patşalıq tarihı» attı eñbekte «Qidannıñ Deguan hanı Luan'çen qalasında qaytıs bolğan soñ onıñ mürdesin Kidandardıñ ataların jerlegen Mueşan' tauına jetkizu kerek boldı. Sonda olar Deguannıñ işki ağzasın alıp tastap, ornın twzben toltırıp mumiya jasap wlı Korımğa jetkizgeni turalı jazıp qaldırğan ( Taskin  1984. S,205,508). Kidandar moñğol tekti halıq. Osı ädisti moñğoldar da jaqsı meñgergen boluı bek mümkin. Däl osılayşa Şıñğıs hannıñ mürdesin Ordosqa jetkizgen  soñ işki ağzasın alıp sol jerge kömgen. İşki ağza kömilgen jerge saray ornatıp bügingi turizm ortalığı bolğan «Ezen horoo (Han ie ornı)» twrğızılğan boluı  mümkin. Öytpegen jağdayda jay bir bos jerge Şıñğıs hannıñ añırın (müsinin) ornatıp, onıñ müsinine  siınbas edi. Täuetpes edi.

Osı äñgimeni tıñdağan kezde ekolog-korğauşınıñ eki közi şıraday janıp ketti:

- Babalarımız twzdı qasietti jeti tağamnıñ birine beker qospağan eken-ğoy!-dep tañ boldı. Odan soñ: -Bizdiñ moñğoldıñ auız ädebietinde Şıñğıs hannıñ mürdesi Han Altaydıñ artqı beline, Han tauınıñ keude twsına jerlengen degen eki wştı äñgimeler aytıladı. Bwl ne degen söz?-dep swradı.

- Şıñğıs han ispetti wlı adamnıñ mürdesin,ol jatqan qasietti orındı tım qwpiya wstağan. Onıñ jauı da dwşpanı da dosı da köp boldı. Aruaqtıñ mürdesin qorlatpau üşin asa qwpiya wstap, jalğan aqparattar taratqan. Sonıñ bireuin ğana aytayın. 1232 jılı Moñğol jerine sayahat jasağan Qıtaydıñ Sün patşalığınıñ elşisi Pen Da-ya degen adamnıñ «Qara tatarlar turalı joljazba» attı eñbegi bizge jetken. Sonda: moñğoldarda adam jerlegen mola üygen topıraq joq. Olar mürde kömilgen jerdi topıraqpen jauıp üstinen jılqı tabının ötkizip, tabiği jer siyaqtı etip tastaydı» dep jazğan. Osı äñgime keyin Şıñğıs handı jerlegen jerdiñ üstinen jılqı tabının jürgizip, belgisiz etip tastağan degen aqparat bolıp taralğan.

Şıñğıs handı jerlegen jerdi qanday qwpiya wstağanın bir ğana «Kök sudır (Kök şejire)» attı tarihi eñbektegi aqparatta jaqsı jazıp qaldırğan. Onda «Hannıñ altın qwndağınıñ sırtın kümis qappen qaptap, onı  temir tabıtqa  ornatıp, däl osınday tört tabıt dayındağan …. üşinşi tabıttı han Altay tauınıñ artına, Han  tauınıñ töbesine, jartastı ağaştı taudıñ üstine söytip mıñ jıldıq or qazıp soğan jerlegen. Betin topıraqpen jauıp, tegistep, onıñ üstine tas üyip ornatıp belgi qoyıldı. Törtinşi belgi Burhan-Haldunnıñ qoynauına, Onon dariyası jağına, tağı da mıñjıldıq orda jasap, jerlep onıñ betin tegistep üstine  tastan üy twrğızıp (oba) aruaqqa ziyarat etetin orın jasağan» (Kök sudar 2005.-378 bet) degen aqparat qaldırğan.

Mine osılayşa, Moñğoliyanıñ tört alıp jotasınıñ taularına tört danası birdey tabıt jasap kömip, tas oba ornatıp iz jasırğan. Sol däuirde.

Ekolog-qarauıl Bayarsayhan tañğalıp biraz oylanıp otırıp qaldı. Sodan soñ:

- Şıñğıs hannan soñ, äri odan  bwrın taudıñ üstine  wlılardı jerleu dästüri bolğanı turalı  derek bar ma?-dedi.

- Öte mol. Erteorta ğasırdağı kök türikterdiñ wlılarınıñ mürdesi taudıñ üstine jerlengen. Kültegin, Bilge qağannıñ mürdesi Kültegin keşeniniñ aldıñğı jağındağı Şiveti tauına, El-etmiş Bilge Twrayın qağan  Şibeti –Qızıl (Şiveet Ulaan) tauına jerlengeni anıqtalıp otır.

Ögedey handı Altaydıñ Mwztauına (Raşid-ad-din.tom.İİ.) Sorhağtın qatınnıñ mürdesi, Selengi dariyasınıñ boyındağı Büri-biigine (Raşid-ad-din.İ İİ s.228) Ögedeydiñ wlı Qaydu handı qazaq jerindegi İle özeni men Şudıñ aralığındağı Swñqarlı tauına (Raşid-ad-din.İ İİ.s.12) jerlegen.

Qıtaydıñ Tan patşasın ornatuşı Goa Czu, onıñ wlı Tay Czun, qatın han Ucze-Tyan', kidannıñ Abozczi, Şulyuypin handarınıñ mürdeleri tauğa jerlengen.  Şıñğıs hannıñ wldarı Möñke, Töle, Ögedeydiñ wlı Küyikterdiñ mürdesi Kentay jotasınıñ Burhan-Haldun mañındağı iıq taularğa jerlengenin joğarıda ayttıq, – dep äñgimemdi  ayaqtadım.

***

Biz azdap demalğannan keyin alıp Keşenniñ oñtüstik jağınan bastap, köşpelilerge tän salt boyınşa künniñ aynalasınıñ bağıtı men qozğaldıq. 10-15m qaşıqtıqta Keşenniñ sırtın aynaldıra tastan qoralap qorşau (kort) twrğızğan.

Qorşaudıñ sırtındağı taqtada ondağan şwñqırlar bar eken. Osı şwñqırlardıñ erneuinen säl tömen tüsken oyıqta tas kesekteri saqtalıptı. Tas kesekterin alıp qarağanımızda tas däuiriniñ qınalarına tap boldıq. Osıdan keyin biz Keşen-obanıñ üstine üygen tastardı qarastıra bastadıq. Mine qızıq! Jañağı taqta üstindegi şwñqırdağı qınalı tastar Keşen üstinen tabıldı.

Iä, Keşen-obanı twrğızuşılır taudıñ üstindegi taqtadağı bos tastardı da paydalanğanı osılayşa anıqtaldı.

Keşendi aynalıp jürip otırıp, soltüstik şığıs jağına bardıq. Mañayına stragrafiyalıq baqılau jürgizdik.

Tömende tau twmsığınıñ tastarı qirap bwzılğandığı közge tüsti. Jügire tüsip sonda bardıq. Twmsıqtağı tastardıñ tabiği jaratılısı bwzılğan. Arnayı qoparıp, tas kesekterin dayındağan.

Tauğa şığıp, alıp Keşendi körgen kezde osınşama mol tastardı qaydan äkelgen eken dep iştey tañqalısıp edik. Mine sonıñ jauabı osı jerden tabılğanday boldı.

Keşen obanı ornatuşılar Burhan-Haldun tauınıñ soltüstik şığıs jağındağı taudıñ twmsığınan tas dayındap, wzındığı 290m, eni 180m, biiktigi 22m  tas oba twrğızğan degen qortındığa keldik.

Osı eki ülken derektiñ özi «Täñir obası» atalğan alıp Keşen adamdardıñ qolımen twrğızılğan qasietti oñğın ekenin däleldeydi.

Bwl surette Han tağınıñ üstine Şıñğıs hannıñ mürdesin qoyıp, jibek matamen orap japqan. Han tağınıñ üstindegi mürdeni  aynala ah wrıp, jüregi jarıla qayğırğan erkekter men äyelder tikesinen tik twr. Olardıñ barlığı qayğınıñ qara kiimin kigen. Erkekterdiñ keybireui keudesin aşıp wrğılasa, keybiri basın wstap eñireydi. Keybireui qolın sermep ah wrsa, endi biri ünsiz tığıla jılağan. Köşpeliler dästüri boyınşa erkek, äyel demey barlığı şaşın jayıp, qan jwtıp qayğırğan. Äyelderi jüregi küşti Täñirge jelbarına zarlap ökiniş bildirse, endi bireui bet oramalımen betin basıp eñirep twrğan beynede sızılğan.

Suret №4.  Şıñğıs handı tabıtqa salu räsimi. Taşkent Wlttıq mwrajayında jäne Raşid-ad-din kitabiniñ 117-betinde saqtalğan. (Franciyanıñ Parij kitaphanası)

Fonda: Taudıñ  üsti, arğı jağında bir ğana (qıltandı) älem ağaş. Hannıñ tört bwrış tabıt jäşigin altındağan äşekeyli japsırmalarmen ärlegen. Tabıt jäşiktiñ bas jağında erkekter, ayaq jağında  äyelder. Aza twtuşı erkekterdiñ işki qayğısın körsetu üşin sırt kiiminiñ alqımın ayıra, ayqıra aşıp, eki qolımen jağasınan wstatıp beynelegen. Dästür boyınşa barlığı da  qayğınıñ qara şapanın kigen. Bir jarım kök tüsti kiim kigen. Erkekter köz jasın körsetpey tığılıp jılasa, äyelder işki qayğısın bwğaulay almay qos qolın köterip eñirep twrğan beynede beynelengen.  Tabıt jäşiktiñ bas jağındağı  erkek  adam tabıt işindegi mürdege oñ qolın jiberip älde bir närseni jönge keltirip jatqanday surettegen.

Suret №5.  Şıñğıs hannıñ mürdesin mäñgilikke apara jatqan sät. Tebriz (Iran).1330 jıl. Kölemi 22h29sm. «Şah name». Jozef Pulitcerdiñ qorı N'yu-York, Metrpolitan.

Raşid-ad-dinniñ wlı G'yaas-ad-din 1330-jıldarı sızıp, «Şah-name» dastanın körkemdegen suretterdiñ işine engizgen. Meñsiz, şımqay qara tüsti  at mingen er adam nöpir halıqtıñ legin bastap baradı.  Qara arğımaqtıñ kekili men qwyrığın  şort kesken. Mürdeni kilem japqan zembilge ornatıp tört qwlağın, attı tört er adam wstap ketip baradı. Zembildiñ üstine Hunnu (Ğwn) däuirinen jalğasqan büktemeli «esir» dep atalatın  han tağın qoyıp, üstine mürde, mürdeniñ üstine ükili börik ornalastırğan. Qara nöpir halıq erkek, äyel demey barlığı şaşın jayıp zarlap erip, jayau-jalpı jügirip baradı.

Surette adamdardıñ qayğısın sonşama şeber beynelegen. Qara nöpir halqınıñ bireui, eki qolın köterip zarlasa, endi bireuleri keudesin basıp qayğırsa, basqa bireuleri qayğıdan bolıp talıp qwlap bara jatqanın, onı ekinşis bireui suyep qalğanın surettegen. «Han ieniñ şıbın janı mäñgilikke ketti» degendi meñzep, surettiñ joğarğı jağına wşıp bara jatqan üş qazdı beynelegen.

“Şın aqparat”