ۇرەيلى ءۇش سوراڭ
تۇرسىنحان زاكەنۇلى
(1)
–ەرتەدە، كوك تۇرىكتىڭ زامانىندا ايگىلى ءۇش سوراڭنىڭ ەتەگىندە، حۋانحە قىراتىندا بولعان اقسۇيەك قىرعىننىڭ حيكاياسى
سولتۇستىككە اتتانعان قول كۇن-ءتۇن جورتا ءجۇرىپ، سارىوزەننىڭ ءبورىلى تاۋ تۇسىنداعى جايىلمادان ءوتىپ، ءۇرجاردىڭ ارعى بەتىندەگى سارگەرگە ءورىپ شىعا كەلدى. وزەننىڭ بۇل تۇسى ءبورىلى تاۋعا ءتيىپ تۇراتىن. كۇن سالقىن كۇزگە اينالعان. ون وقتارعا، تيبەتتەرگە قارسى شاڭدى جورىقتاردا قول باستاپ، تالاي شايقاستى باسىنان كەشكەن سياو سى-يە الىستان قاراۋىتقان تاۋدى كورگەندە جۇرەگى شايلىعىپ قالدى. باسىن اپپاق قار باسقان، ەتەگى قارا بارقىن، تۇنجىر تىنىشتىقتا مۇلگىگەن وسىناۋ يەننىڭ ءبىر سۇمدىقتى ىشىنە بۇگىپ تۇرعانىنا كوز جەتكىزدى.
قالاي دەگەنمەن دە ەندى ۇرىستا تۇرىس جوق ەكەنىن سەزگەن ول اسكەرىنىڭ كوپتىگىنە ارقالاندى.
ول يۋان داچجەن مەن لي ءتسزينتسزياندى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، اسكەردى ءۇش باعىتقا ءبولىپ، ورتا باعىتقا ءوزى قولباسشىلىق ەتىپ، ءبورىلى تاۋدىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن ءسۇزىپ شىعۋدى، ال ءوزى ءبىر جەردەن جىلجىماي، قاي جاققا قاجەت بولسا سولاي قاراي لاپ بەرۋگە بەكىندى.
ءبورىلى تاۋ – سارىوزەننىڭ تەرىسكەيىندەگى شۇعاي قۇزىنىڭ باتىسىندا ءوز الدىنا وقشاۋ، دارا تۇرعان تاۋ ەدى. سارىوزەننەن بولىنگەن ۇرجار وزەنى وسى تاۋدىڭ بوكتەرىن سوعا، قارا نارىندى كەنەرەلەي قۇمىعا اعىپ، سارىوزەنگە قايتا كەلىپ قۇيىلاتىن.
ءبورىلى تاۋ مەن شۇعاي قۇزىنىڭ باسىنان قاراعاندا سارىوزەننەن ءوتىپ، قارا نارىننىڭ قاباعىنا قاراي قايقايعان قالىڭ قول الاقانداعىداي اپ-انىق كورىنەتىن.
اشىنا نيزەك تابعاشتىڭ جازالاۋشى قولىنىڭ كەلە جاتقانىنان حاباردار بولاتىن. سول سەبەپتى قالىڭ قول وزەننەن وتكەنشە وزدەرى ازعانا ادامىن ءبورىلى تاۋعا قالدىرىپ، نەگىزگى قولدى شۇعاي قۇزىنا جاسىرعان بولاتىن.
سياو سى-يەنىڭ تاۋعا جاقىنداي بەرە ءىشىن تارتىپ ويلانۋىندا دا ءمان بار ەدى. ول تۇرىكتەردىڭ الىستان شىرعالايتىن ءادىسىن بۇرىننان بىلەتىن. سول ءۇشىن ادەيى بايىرقالاپ، جان-جاعىن بايقاستاپ كوردى. اڭىراعان باتىس جەلىنىڭ اسەرىمەن ىزىڭداعان بۇتا-قاراعاننان، قولدى-اياققا توقتاماي، اندا-ساندا جەر يىسكەپ كوشىپ جاتقان قاڭباقتان باسقا ەشتەڭە كورىنبەدى. دالا ءتوسى سۇركەيلى. ونىڭ ۇستىنە كۇزگى قارا سۋىق سۇيەكتى قارىپ، كەشەدەن بەرى اش قۇرساق، ۇدەرىپ ارەڭ كەلە جاتقان قالىڭ قول قالجىراڭقى بولاتىن. اي بويى ءجوندى ۇيقى-كۇلكى كورمەگەن ولار قارا جەردى بولسا دا جاستانىپ جاتا كەتىپ ءبىر ساتكە كوز شىرىمىن العىسى كەلەر ەدى.
بىراق ۇرەي مەن ءۇمىت قوسا قاباتتاسىپ، تىنىم تاپتىرار ەمەس. سارىوزەننىڭ بويىندا، ءبورىلى تاۋدىڭ باۋىرىندا بىردە-ءبىر تۇرىك كورىنبەيدى. ءىزىم-عايىم جوق بولعان. قايدا كەتكەندەرى بەلگىسىز. ءبارى دە قاراسىن جاسىرىپ ۇلگەرىپتى. سياو سى-يە ەندى ولاردى قايدان تابارى بەلگىسىز. وسىناۋ ۇشى-قيىرى جوق ماڭ دالا، سارقۋاڭ، كوڭىلسىز كۇز، ازىناي سوققان تەرىستىك جەلى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەردەي ەدى.
–الدىمەن قوسىندى تىنىقتىرۋ كەرەك! – دەدى يۋان داچجەن سياو سى-يەگە جاقىنداپ.
–قايدا تىنىقتىرامىز؟
–جەر سىرىن بىلەتىن ۆان ليبەنننەن سۇرايىق.
ۆان ليبەن قوسىندى ءبورىلى تاۋدىڭ كۇنگەيىندەگى اتام زامانعى بورىقتى باستاۋعا باستادى. ول باستاۋ باس-اياعى قوزى كوش جەرگە اعاتىن شولاق، شىرعاناق سۋ ەدى. اينالاسى بوز شي مەن قىزىل شىلىك، قارا توراڭعى ەدى. تابعاش قولى سول سۋدى جاعالاي اتتان ءتۇسىپ، شاتىرلارىن تىكتى. قازان-وشاقتارىن سايلاپ، وتىن تەرىپ، اس-سۋ ىشۋگە قامداندى.
باتىس جەلى ودان سايىن ۇدەدى. اسپاندى قارا بۇلت تورلاپ، ىزىڭداعان جەلمەن قوسا، تاۋ جاقتان ۇزدىك-سوزدىق ۇلىعان شيەبورىلەردىڭ ءۇنى ەستىلگەندەي بولدى. وتتار جالپىلداپ جانىپ، الاڭ-قۋاڭ ارەدىكتە الدەقانداي ءبىر قاتەرلى كۇشتەر ىرگەدەن ءتونىپ تۇرعانداي اسەر ەتتى. اسكەردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە ۇرەيلەنە قاراپ، سارقىلداپ قايناعان قارا قازانعا ءيتيىپ، نە بولسا دا اۋزىمىزعا اس تيسە ەكەن دەپ بوزارىپ، بودەنەدەي ءبۇرىسىپ، توڭىپ وتىردى.
ءبورىلى تاۋ ەجەلدەن سولتۇستىكتىڭ تابيعي قاقپاسى سانالاتىن. ونىمەن شۇعاي قۇزىنىڭ اراسىنداعى تابيعي وتكەك قانشاما اقسۇيەك قىرعىننىڭ كۋاسى بولعان. ەرتە كۇندە حان پاتشاسىنىڭ سايىپقىراندارى ۆەي تسين مەن حۋو تسۋيبيڭ وسى ارادان عۇنداردى قالىڭ قولمەن تۇرە قۋىپ، ماڭعار شولدەن كوكتەي ءوتىپ، سوناۋداعى ورقىن سۋىنىڭ بويىنا دەيىن جەتىپ قايتقان ەدى. عۇندار ول جولى سارىوزەننىڭ سىرتىنداعى بەس تاۋدىڭ بەسەۋىنەن دە ادا-كۇدە ايىرىلىپ، كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ، شالعاي تەرىستىككە – حانعاي مەن قاراقۇرىم تاۋىنىڭ ارالىعىنداعى ەن ولكەگە قونىس اۋدارعان-دى.
سارىوزەننىڭ سىرتىنداعى سول بەس تاۋ – باتىستان شىعىسقا قاراي اتالاي، الاتاۋ، قۇلان تاۋ، ءبورىلى تاۋ جانە شۇعاي قۇزى دەپ اتالاتىن. الاتاۋ دەمەكشى، ول سارىوزەنگە جاقىن، اتالاي مەن قۇلان تاۋدىڭ اراسىنداعى ءبىر تاۋ ەدى. ول عۇندار تسين شيحۋاڭ تاراپىنان سارىوزەننىڭ تۇستىگىنەن قۋىلعان سوڭ باۋىر باسقان ۇيىق جۇرتى بولاتىن. كەيىن جەر كەنەدەي كەۋلەگەن حان اسكەرى بۇل جەردى دە مەكەندەپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ءجۇز مىڭداعان قالىڭ قول ءيىن تىرەسىپ، ۇلكەن شەپ بولىپ العا جىلجىپ كەلىپ، كوك سۇڭگى نايزالارىن سەرت ۇستاعان بويدا ولاردى الاۋتاۋدان قۋىپ شىقتى. ولاردىڭ اتتى جاساقتارى عۇنداردان دا كوپ ەدى. تالاي جىلدار بويى ۇيسىندەردەن العان، وزدەرى وسىرگەن قان جيرەن جىلقى ولاردىڭ تاقىمىندا ەدى. ءۇيسىن كۇنبيى حان سارايىمەن بىرىگىپ، عۇندارعا ءبىر بۇيىردەن تيىسۋدەن باس تارتسا دا، وزدەرىنىڭ اسىل تەكتى جىلقىلارىن چان-انعا كوپتەپ ايداتىپ، ەسەسىنە ماڭلىق جىبەك ماتاعا قارىق بولعان بولاتىن. سول جىلدارى عۇنداردى قۋعان تابعاشتار بۇتتارىنا شالبار كيىپ كەلگەن-ءدى. شالبار كيگەن تابعاشتاردى كورىپ قاريالار:
–ە، ءتاڭىر، جالعان! تابعاشتار بۇرىن تەگىس جاياۋ جۇرەتىن ەدى، اتقا مىنەتىن بولدى. ۇزىن مەشپەت كيىپ، جالاڭبۇت جۇرەتىن ەدى، ەندى شالبار كيەتىن بولدى. ولارعا ءبارىن بەردىك. ويتكەنى ءوزىمىز ولارعا ۇيىرسەك بولدىق. ولارعا جاقىن جۇرگەندىكتەن ولار ءبىزدىڭ شالبارىمىزدى كيدى، شالبارىمىزدى كيىپ، ءوز اتتارىمىزبەن ءوزىمىزدى اتا مەكەنىمىزدەن قۋدى. دۇنيەدە وسى قورلىقتى ۇمىتپاڭدار! – دەدى.
ايتىپ-ايتپاي، بۇعان دەيىن تابعاشتاردىڭ شالبار كيگەنىنە التى ءجۇز جىلداي عانا ۋاقىت بولعان ەدى. ولار اتقا مىنگەندى ۇيرەنگەننەن باستاپ شالبار دا كيدى. بىراق سول شالبارى قۇرعىر، مىناۋ تۇركىلەردىكىنە بىردە-ءبىر ۇقساماي-اق قويدى. ۇقساتسا دا ءبىر جەرى جەتىسپەيتىن. تۇرىكتەردىڭ شالبارى جازدا تاقىر، قىستا ءجۇندى بولاتىن. قىستاعى شالبارلار كوبىندە قوي تەرىسىنەن ءجۇنىن ىشىنە قاراتىپ، ال جازعى شالبارلار ەشكى نە ارقار تەرىسىنەن ءجۇنىن قىرىپ، تاقىرلاپ ىستەلەتىن. قوي تەرىسى قىستا جىلى، ەشكى مەن ارقار تەرىسى جازدا سالقىن بولاتىن. تابعاشتاردا ونداي شالبار تىگۋ ءۇشىن سونشاما كوپ ەشكى مەن قوي قايدان بولسىن. كيگەن تورقالارى، ءبوز ماتالارى وڭاي سەتىنەپ، جىرتىلىپ قالاتىن. سۋىققا ونداي قوڭىلتاق كيىممەن شىداس بەرۋ مۇمكىن ەمەس. قىستىگۇنى سۋىقتان قورعايتىن ءبىر قابات كيىم جاساتۋ ءۇشىن كەمىندە بەس قويدىڭ تەرىسى كەرەك ەدى. ونداي كوپ تەرى تۇرىكتەردە بولسا دا، تابعاشتاردا تابىلا بەرمەيتىن. ايتپاقشى، ولاردىڭ سۋىققا ءتوزىمدى ۇزىن قونىشتى ساپتاما ەتىكتەرى دە بار. ەتىك جىلى، ۇلتاندى بولماسا ءولدىم دەي بەرىڭىز. ول دا تەرىسىز جاسالمايدى. وعان ءىرى قارانىڭ تەرىسى كەرەك، جاقسى ي كەرەك، مىقتى تارامىس، قاتتى ۇلتان، جىلى ۇلتاراق، كيىز شۇلىق كەرەك. اياز اقىرعان كەزدە سول ەتىك ەكەش ەتىكتىڭ وزىنەن دە ءبۇرىپ جىبەرەتىنى بار. وندا كۇنىنە ءبىر ءسات ىشەتىن ىستىق ەت-سورپا، قويۋ قاتىق جانىڭدى امان الىپ قالادى. ايتپەسە، سولتۇستىكپەن ويناۋعا كەلمەيدى. سولتۇستىك، ءيا سولتۇستىك ءوز دەگەنىن ىستەيدى. سولتۇستىكتە تەك بورىلەر مەن ولاردى كيە تۇتقان تۇرىكتەر عانا جاسايدى. قانداي قاتال بولسا دا ولار ونىمەن ءتىل تابىسۋعا جارالعان. قاتتى اياز، اق تۇتەك بۇرقاسىندا دا، الاي-دۇلەي قارلى بوراندا دا ولار امان قالادى. مۇندايدا ەشكىم دە بۇل مەكەنگە اياق باسپاق ەمەس. اياق باسسا دا ارتىنا قايتۋلارى مۇڭ بولار ەدى.
– اۆتوردىڭ “ماڭگىتاس” كىتابىنان
پىكىر قالدىرۋ