ÜREYLİ ÜŞ SORAÑ
Twrsınhan Zäkenwlı
(1)
–Ertede, kök türiktiñ zamanında äygili Üş sorañnıñ eteginde, Huanhe qıratında bolğan aqsüyek qırğınnıñ hikayası
Soltüstikke attanğan qol kün-tün jorta jürip, Sarıözenniñ Börili tau twsındağı jayılmadan ötip, Ürjardıñ arğı betindegi sargerge örip şığa keldi. Özenniñ bwl twsı Börili tauğa tiip twratın. Kün salqın küzge aynalğan. On oqtarğa, tibetterge qarsı şañdı jorıqtarda qol bastap, talay şayqastı basınan keşken Syao Sı-ie alıstan qarauıtqan taudı körgende jüregi şaylığıp qaldı. Basın appaq qar basqan, etegi qara barqın, twnjır tınıştıqta mülgigen osınau ienniñ bir swmdıqtı işine bügip twrğanına köz jetkizdi.
Qalay degenmen de endi wrısta twrıs joq ekenin sezgen ol äskeriniñ köptigine arqalandı.
Ol YUan' Daçjen' men Li Czinczyan'di qasına şaqırıp alıp, äskerdi üş bağıtqa bölip, orta bağıtqa özi qolbasşılıq etip, Börili taudıñ küngeyi men teriskeyin süzip şığudı, al özi bir jerden jıljımay, qay jaqqa qajet bolsa solay qaray lap beruge bekindi.
Börili tau – Sarıözenniñ teriskeyindegi Şwğay qwzınıñ batısında öz aldına oqşau, dara twrğan tau edi. Sarıözennen bölingen Wrjar özeni osı taudıñ bökterin soğa, Qara Narındı kenereley qwmığa ağıp, Sarıözenge qayta kelip qwyılatın.
Börili tau men Şwğay qwzınıñ basınan qarağanda Sarıözennen ötip, Qara Narınnıñ qabağına qaray qayqayğan qalıñ qol alaqandağıday ap-anıq körinetin.
Aşına Nizek Tabğaştıñ jazalauşı qolınıñ kele jatqanınan habardar bolatın. Sol sebepti qalıñ qol özennen ötkenşe özderi azğana adamın Börili tauğa qaldırıp, negizgi qoldı Şwğay qwzına jasırğan bolatın.
Syao Sı-ieniñ tauğa jaqınday bere işin tartıp oylanuında da män bar edi. Ol türikterdiñ alıstan şırğalaytın ädisin bwrınnan biletin. Sol üşin ädeyi bayırqalap, jan-jağın bayqastap kördi. Añırağan batıs jeliniñ äserimen ızıñdağan bwta-qarağannan, qoldı-ayaqqa toqtamay, anda-sanda jer iiskep köşip jatqan qañbaqtan basqa eşteñe körinbedi. Dala tösi sürkeyli. Onıñ üstine küzgi qara suıq süyekti qarıp, keşeden beri aş qwrsaq, üderip äreñ kele jatqan qalıñ qol qaljırañqı bolatın. Ay boyı jöndi wyqı-külki körmegen olar qara jerdi bolsa da jastanıp jata ketip bir sätke köz şırımın alğısı keler edi.
Biraq ürey men ümit qosa qabattasıp, tınım taptırar emes. Sarıözenniñ boyında, Börili taudıñ bauırında birde-bir türik körinbeydi. İzim-ğayım joq bolğan. Qayda ketkenderi belgisiz. Bäri de qarasın jasırıp ülgeripti. Syao Sı-ie endi olardı qaydan tabarı belgisiz. Osınau wşı-qiırı joq mañ dala, sarquañ, köñilsiz küz, azınay soqqan teristik jeli köñilge qayau tüsirerdey edi.
–Aldımen qosındı tınıqtıru kerek! – dedi YUan' Daçjen Syao Sı-iege jaqındap.
–Qayda tınıqtıramız?
–Jer sırın biletin Van Liben'nnen swrayıq.
Van Liben' qosındı Börili taudıñ küngeyindegi atam zamanğı borıqtı bastauğa bastadı. Ol bastau bas-ayağı qozı köş jerge ağatın şolaq, şırğanaq su edi. Aynalası boz şi men qızıl şilik, qara torañğı edi. Tabğaş qolı sol sudı jağalay attan tüsip, şatırların tikti. Qazan-oşaqtarın saylap, otın terip, as-su işuge qamdandı.
Batıs jeli odan sayın üdedi. Aspandı qara bwlt torlap, ızıñdağan jelmen qosa, tau jaqtan üzdik-sozdıq wlığan şiebörilerdiñ üni estilgendey boldı. Ottar jalpıldap janıp, alañ-quañ äredikte äldeqanday bir qaterli küşter irgeden tönip twrğanday äser etti. Äskerdiñ bäri bir-birine üreylene qarap, sarqıldap qaynağan qara qazanğa itiip, ne bolsa da auzımızğa as tise eken dep bozarıp, bödenedey bürisip, toñıp otırdı.
Börili tau ejelden soltüstiktiñ tabiği qaqpası sanalatın. Onımen Şwğay qwzınıñ arasındağı tabiği ötkek qanşama aqsüyek qırğınnıñ kuäsi bolğan. Erte künde Han patşasınıñ sayıpqırandarı Vey Cin men Huo Cuybiñ osı aradan ğwndardı qalıñ qolmen türe quıp, mañğar şölden köktey ötip, sonaudağı Orqın suınıñ boyına deyin jetip qaytqan edi. Ğwndar ol jolı Sarıözenniñ sırtındağı bes taudıñ beseuinen de ada-küde ayırılıp, köziniñ jasın köl qılıp, şalğay teristikke – Hanğay men Qaraqwrım tauınıñ aralığındağı en ölkege qonıs audarğan-dı.
Sarıözenniñ sırtındağı sol bes tau – batıstan şığısqa qaray Atalay, Alatau, Qwlan tau, Börili tau jäne Şwğay qwzı dep atalatın. Alatau demekşi, ol Sarıözenge jaqın, Atalay men Qwlan taudıñ arasındağı bir tau edi. Ol ğwndar Cin Şihuañ tarapınan Sarıözenniñ tüstiginen quılğan soñ bauır basqan wyıq jwrtı bolatın. Keyin jer kenedey keulegen Han äskeri bwl jerdi de mekendep twruğa mümkindik bermedi. Jüz mıñdağan qalıñ qol iin tiresip, ülken şep bolıp alğa jıljıp kelip, kök süñgi nayzaların sert wstağan boyda olardı Alautaudan quıp şıqtı. Olardıñ attı jasaqtarı ğwndardan da köp edi. Talay jıldar boyı üysinderden alğan, özderi ösirgen qan jiren jılqı olardıñ taqımında edi. Üysin Künbii Han' sarayımen birigip, ğwndarğa bir büyirden tiisuden bas tartsa da, özderiniñ asıl tekti jılqıların Çan-an'ğa köptep aydatıp, esesine mañlıq jibek matağa qarıq bolğan bolatın. Sol jıldarı ğwndardı quğan tabğaştar bwttarına şalbar kiip kelgen-di. Şalbar kigen tabğaştardı körip qariyalar:
–E, Täñir, jalğan! Tabğaştar bwrın tegis jayau jüretin edi, atqa minetin boldı. Wzın meşpet kiip, jalañbwt jüretin edi, endi şalbar kietin boldı. Olarğa bärin berdik. Öytkeni özimiz olarğa üyirsek boldıq. Olarğa jaqın jürgendikten olar bizdiñ şalbarımızdı kidi, şalbarımızdı kiip, öz attarımızben özimizdi ata mekenimizden qudı. Düniede osı qorlıqtı wmıtpañdar! – dedi.
Aytıp-aytpay, bwğan deyin tabğaştardıñ şalbar kigenine altı jüz jılday ğana uaqıt bolğan edi. Olar atqa mingendi üyrengennen bastap şalbar da kidi. Biraq sol şalbarı qwrğır, mınau türkilerdikine birde-bir wqsamay-aq qoydı. Wqsatsa da bir jeri jetispeytin. Türikterdiñ şalbarı jazda taqır, qısta jündi bolatın. Qıstağı şalbarlar köbinde qoy terisinen jünin işine qaratıp, al jazğı şalbarlar eşki ne arqar terisinen jünin qırıp, taqırlap isteletin. Qoy terisi qısta jılı, eşki men arqar terisi jazda salqın bolatın. Tabğaştarda onday şalbar tigu üşin sonşama köp eşki men qoy qaydan bolsın. Kigen torqaları, böz mataları oñay setinep, jırtılıp qalatın. Suıqqa onday qoñıltaq kiimmen şıdas beru mümkin emes. Qıstıgüni suıqtan qorğaytın bir qabat kiim jasatu üşin keminde bes qoydıñ terisi kerek edi. Onday köp teri türikterde bolsa da, tabğaştarda tabıla bermeytin. Aytpaqşı, olardıñ suıqqa tözimdi wzın qonıştı saptama etikteri de bar. Etik jılı, wltandı bolmasa öldim dey beriñiz. Ol da terisiz jasalmaydı. Oğan iri qaranıñ terisi kerek, jaqsı i kerek, mıqtı taramıs, qattı wltan, jılı wltaraq, kiiz şwlıq kerek. Ayaz aqırğan kezde sol etik ekeş etiktiñ özinen de bürip jiberetini bar. Onda künine bir sät işetin ıstıq et-sorpa, qoyu qatıq janıñdı aman alıp qaladı. Äytpese, soltüstikpen oynauğa kelmeydi. Soltüstik, iä soltüstik öz degenin isteydi. Soltüstikte tek böriler men olardı kie twtqan türikter ğana jasaydı. Qanday qatal bolsa da olar onımen til tabısuğa jaralğan. Qattı ayaz, aq tütek bwrqasında da, alay-düley qarlı boranda da olar aman qaladı. Mwndayda eşkim de bwl mekenge ayaq baspaq emes. Ayaq bassa da artına qaytuları mwñ bolar edi.
– Avtordıñ “Mäñgitas” kitabınan
Pikir qaldıru