قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ يسلام كاريموۆ بەيىتىنىڭ باسىندا جالعىزسىراپ تۇردى. ول ەكەۋىنىڭ 30 جىلدان استام ءتۇرلى كەزەڭدەردى بىرگە وتكەرگەنىن ايتىپ، ەموتسياسىن جاسىرمادى.

كاريموۆتىڭ و دۇنيەلىك بولعانىن تۇيسىنگەن نازارباەۆ ءوز باسىنىڭ جانە ساياسي مانسابىنىڭ اقىرى تاياعانىن سەزبەي مە، ونداي كۇنگە ازىرلەنبەي مە؟ كاريموۆ وتباسىنىڭ قايعىسى، اكەسىن جەرلەۋگە قاتىسا الماعان گۇلنارانىڭ جاعدايى نازارباەۆتى ويلاندىرماي قويا ما؟

جاڭا ۇكىمەتتىڭ مىندەتى تۋرالى بولجامدار

بيزنەستەرى اشىق جاريالانبايتىن اۆتوريتارلىق ەليتالاردىڭ ايماقتاعى ساياساتىنا بولجاۋ جاساۋعا بولار، بىراق وا ەلدەرىندەگى بيلىكتىڭ ىشكى ويىن ءتۇسىنۋ قيىن.

مۇنداي ەلدەردە بيلىكتىڭ قانداي جولمەن اۋىساتىنىن دا ەشكىم بىلمەيدى. سوندىقتان، قازاقستاندا جاقىندا بولعان وزگەرىستەر ءتۇرلى ويعا جەتەلەيدى.

وزبەكستان ەليتاسى كاريموۆتەن كەيىنگى كەزەڭگە ءوتىپ جاتىر، ال قازاقستان ۇكىمەتى ەل ەكونوميكاسىن داعدارىستان الىپ شىعۋ كەرەك دەگەن ۋاجبەن كەيىنگى كۇندەرى كادرلاردى اۋىستىردى.

باقىتجان ساعىنتاەۆ پرەمەر-مينيستر بولدى، ال بۇرىنعى پرەمەر كارىم ءماسىموۆ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (ۇقك) باسشىسى قىزمەتىنە باردى.

بيلىكتىڭ جوعارعى ساتىلارىندا ۇزاق ۋاقىت كەلە جاتقان يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى. نازارباەۆتىڭ ۇلكەن قىزى داريعا نازارباەۆا سەنات دەپۋتاتى بولىپ جوعارىلادى. بۇدان باسقا كوپتەگەن كادرلىق اۋىس-تۇيىستەر جاسالدى. كەيىنگى جىلدارى مۇنداي كادرلىق تۇراقسىزدىق ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالعان.

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلكەن قىزى داريعا نازارباەۆا.

قىركۇيەكتىڭ 8-ءى مەن 13-ءى كۇندەرى قازاقستان ۇكىمەتىندە بولعان وزگەرىستەر ۋاقىتشا دەپ ويلايمىز. الداعى بىرنەشە ايدا پرەزيدەنت ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا كەتسە، وسى جاڭا ۇكىمەت بيلىكتى قولدا ۇستاي تۇرادى.

ۇكىمەتتەگى اۋىس-تۇيىستەردى سپەكۋلياتسيا ساناۋعا دا بولار ەدى، بىراق نەگىزگى سەبەپتەردى سارالاي كەلە وسى جولعى تاعايىنداۋلار باسقالاردان وزگەرەك دەگەن وي تۋادى. سونىڭ ىشىندەگى نەگىزگى سەبەپ – ۋاقىتتى ەسەپتەۋ. يسلام كاريموۆتى جەرلەۋ مەن ساعىنتاەۆتى پرەمەر ەتىپ تاعايىنداۋ اراسىندا ەكى اپتاداي ءوتتى.

ساعىنتاەۆتى ۇكىمەتكە اكەلۋ ءۇشىن ءبىر جىلداي دايىندىق جۇمىستارى جاسالدى: بۇل كەزەڭنىڭ كاريموۆتەن كەيىن شاۆكات ميرزياەۆتىڭ وزبەكستان بيلىگىن قولىنا العان ۋاقىتىنا ساي كەلۋى بەكەر ەمەس. مۇنى جاڭا كەزەڭنىڭ باسى دەپ قاراساق بولادى.

نازارباەۆ «جاڭا ليدەرلەر ءداۋىرى» دەگەن تىركەستى بوسقا قولدانباسا كەرەك. مۇنىمەن وزبەكستاندا ميرزياەۆ رەجيمى باستالعانىن جانە قازاقستانداعى جاڭا ۇكىمەتتى مەڭزەسە كەرەك. سامارقانعا بارعاندا بيلىكتەن كەتەر ۋاقىتى تاياعانىن سەزگەن نازارباەۆ سوڭعى ءبىر نەمەسە ءبىر جارىم جىلدا ازىرلەگەن شەشىمدەرىن ىسكە اسىرا باستاعان سياقتى. داريعا نازارباەۆانى سەناتقا تاعايىنداۋ سول شەشىمنىڭ ءبىر بولىگى بولسا كەرەك.

ىزباسارى كىم؟

پوستسوۆەتتىك ورتالىق ازيانىڭ اۆتوريتارلىق تاجىريبەسىندە كەزدەيسوق جاعدايلار سيرەك كەزدەسەدى. زەرتتەۋشىلەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەۋرازيالىق ساياسات تۋرالى پىكىر تالاستىرا كەلە ايماق باسشىلارى ءبىر-ءبىرىنىڭ اۆتوريتارلىق ەرەجەسىن قايتالايدى دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى.

يمانعالي تاسماعامبەتوۆ.

دەمەك، رەجيم وكىلدەرى بيلىك جۇرگىزۋ تەحنولوگيالارىنىڭ قىسقا مەرزىمدىك نەمەسە ۋاقىتشا تاسىلدەرىن دە قولدانادى. بۇل جولى ەل بيلىگىن وتكىزىپ بەرۋ ءتارىزدى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە شەشىلەتىن سياقتى. وسىدان كەلىپ قازاقستانداعى تاعايىنداۋلاردىڭ ەكىنشى سەبەبى شىعادى. وزبەكستانداعى بيلىكتىڭ الدىن الا ۇيىمداستىرىلعان ۇلگىگە ساي بەرىلگەنىن كوردىك.

بۇل ۇلگى قازاقستاندا قانداي ناتيجە بەرەدى؟ بىرقاتار باق جازعانداي، وسى ءادىس «تۇڭعىش پرەزيدەنت» كەتكەننەن كەيىنگى جاعدايعا بوي ۇيرەتۋ ءۇشىن ءتيىمدى. الدىن الا كەلىسىم بويىنشا بيلىكتى بەرە تۇرۋ – رەجيمدى ساقتاپ قالۋدىڭ ءبىر جولى. وتپەلى ۇكىمەت تاعايىنداۋ – بولاشاقتا بولاتىن بيلىكتەگى وزگەرىستەردى ىسكە اسىرۋعا وڭتايلى ءادىس.

كاريموۆتەن كەيىنگى وزبەكستاندا ەل ىشىندە بەدەلى بار ميرزياەۆ پرەزيدەنت بولاتىنى ايتىلادى، بىراق ونىڭ ارتىندا «سۇر كاردينال» رۋستام ينوياتوۆ تۇر. سول سياقتى قازاقستاندا دا ەتنيكالىق جاعىنان ءمىنسىز ساعىنتاەۆ پرەمەر بولسا، ول ۇقك باسشىسى ءماسىموۆ ارقىلى ىقپالىن كۇشەيتە الادى.

ۇلتتىق كوڭىل-كۇيدى ەسكەرە وتىرىپ وتپەلى ۇكىمەت قۇرۋ وزبەكستانداعى بيلىك اۋىسۋى مەن قازاقستانداعى ۇكىمەت الماسۋىنان بايقالىپ وتىر. 2006-2007 جىلدارى نيازوۆتان سوڭ تۇركىمەنستان بيلىگىنە بەردىمۇحاممەدوۆ كەلەردە دە وسىنداي جاعداي بولدى.

باقىتجان ساعىنتاەۆ

حالىققا سۇيكىمدى كورىنەتىن ساياساتكەردى تاسادا جۇرەتىن، بىراق ىقپالى كۇشتى تۇلعامەن نىعايتىپ، بيلىككە تاعايىنداۋ پوستسوۆەتتىك پرەزيدەنتتەردىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنا ءتان شەشىم سياقتى. قازاقستانداعى تاعايىنداۋلاردىڭ ەرەكشەلىگى جاڭا باسشىلاردىڭ ءومىربايانى، ولاردىڭ بيلىككە كەلۋ جاعدايلارى مەن باسقا دا كوپتەگەن سەبەپتەرگە تىرەلەدى. قىركۇيەكتە بولعان وزگەرىستەردىڭ ىشىندە ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ جەتەكشىسى اۋىسقانى تاڭعالدىرادى.

باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ پرەمەر-مينيستر بولعانىنا اسا قايران قالۋدىڭ كەرەگى جوق. 2016 جىل بويى قازاقستاندىق باق ۆيتسە-پرەمەر ساعىنتاەۆ تۋرالى كوپ جازدى. ول قازاقستانداعى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى تۋرالى ۇكىمەتتە ءجيى باستاما كوتەردى.

قىتايمەن ساۋدا قاتىناستارىن جاقسارتا ءتۇسۋ، رەسەيدى اينالىپ ءوتىپ، ۋكراينامەن ساۋدانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن «ترانسكاسپي» ءدالىزىن جاڭعىرتۋ، قىرعىزستان مەن تاجىكستانعا كومەكتەسۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، جاڭا كاسپي پورتىن سالۋ جانە باسقا دا ماسەلەلەردى ايتىپ كوزگە ءتۇستى.

ساعىنتاەۆتىڭ ساياسي ومىرىنە شولۋ جاساعان باسپاسوزدەر كوپ سالادان حاباردار ەكەنىن سيپاتتايدى. ساعىنتاەۆ «لۋكويل-نەفتەگازستروي» جوباسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولدى جانە «قازاتومپروم» مەملەكەتتىك اتوم كومپانياسىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنە كىرەدى. قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى پاۆلودار وبلىسىنا اكىم بولعانى، وڭىرلىك دامۋ ءمينيسترى بولعانى جانە بار. نازارباەۆ باسقاراتىن بيلىكتەگى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى جانە پارتيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

2016 جىلدىڭ مامىرىندا جاڭا جەر كودەكسى ەل ىشىندە نارازىلىق تۋدىردى. سىرت قاراعاندا بەيبىت كورىنەتىن قازاقستان قوعامىنداعى تۇراقسىزدىق وسى كەزدە بايقالدى. وسى داۋعا قاتىستى قۇرىلعان ارنايى مەكەمە – جەر كوميسسياسىن باقىتجان ساعىنتاەۆ باسقاردى.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تاريحىنداعى ەڭ ءبىر شيەلەنىستى كەزەڭدە رەجيم اتىنان جاۋاپ بەرۋ سەنىپ تاپسىرىلعان ساعىنتاەۆتىڭ نازارباەۆ داۋىرىندەگى ەليتانىڭ نەگىزگى مۇشەسى ەكەنى كورىندى. وسىدان-اق ساعىنتاەۆتىڭ پرەمەر سايلانۋى زاڭدى قۇبىلىس سانالادى.

ونىڭ ايەلى عاليا 1980-جىلدارى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان شەنەۋنىك قاراتاي تۇرىسوۆتىڭ قىزى. سول جىلدارى تۇرىسوۆ نازارباەۆتىڭ اقىلشىسى بولدى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ نازارباەۆ تۇرىسوۆتى ماراپاتتاپ، تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى (1991-1993) جانە ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى (1993-1995) ەتىپ سايلادى.

كارىم ءماسىموۆ

كارىم ءماسىموۆ پرەمەر-مينيستر قىزمەتىنەن كەتىپ، قازاقستان ۇقك باسشىسى بولدى. ءماسىموۆ سوۆەتتىك كەزەڭدە دە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە ىستەگەن، تاۋەلسىزدىكتەن سوڭ دا قىزمەت ەتتى، سوندىقتان ونى بۇرىنعى كاسىبىنە قايتا ورالدى دەۋگە دە بولادى.

قازىرگى قازاقستان ۇقك باسشىسى كارىم ءماسىموۆ.

ءماسىموۆتىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سامات ءابىش ساتىبالدىۇلى – نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى. بىراق ۇقك كۇندەلىكتى ءىس-ارەكەتىن بۇرىنعى باسشىسى جۇماحانوۆ جۇرگىزەدى دەگەن اقپارات بار. ال نازارباەۆقا ۇزاق مەرزىم ادال قىزمەت ەتكەن ءماسىموۆ ەليتا ارالىق قاقتىعىستاردى بولدىرماۋ ءۇشىن وسى مىندەتكە تاعايىندالدى دەگەن بولجامدار ايتىلىپ جاتىر.

داريعا نازارباەۆا

قىركۇيەكتىڭ 13-ءى كۇنى داريعا نازارباەۆا سەنات دەپۋتاتى بولدى. قازىرگى كەزدە ول قازاقستانداعى 47 سەناتوردىڭ بىرەۋى، بىراق تۇبىندە سەنات سپيكەرى بولادى دەگەن جورامال بار. پرەزيدەنت لاۋازىمدىق مىندەتتەرىن ورىنداۋعا جاراماي قالسا، ونىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا اتقاراتىن ادام – سەنات سپيكەرى.

بىراق داريعا نازارباەۆا اكەسىنىڭ ورنىن باسادى دەۋشىلەر از، دەگەنمەن نازارباەۆتان كەيىنگى قازاقستان بيلىگىندە ول جوعارى مەملەكەتتىك قىزمەتتە قالا بەرۋى مۇمكىن.

بەرىك يماشەۆ

نازارباەۆ كىمنىڭ بولاشاق پرەزيدەنت بولعانىن قالايدى دەگەنگە كەلسەك، ادىلەت مينيسترىنەن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى (وسك) توراعاسىنا اينالعان بەرىك يماشەۆ – نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق تۇلعا. ادىلەت ءمينيسترىنىڭ وسك قىزمەتىنە اۋىسۋى قازاقستان ءۇشىن ءبىرىنشى رەت ەمەس. 2005 جىلى زاعيپا باليەۆا وسك-دەن ادىلەت مينيسترلىگىنە اۋىسقاندا وڭالسىن جۇمابەكوۆ وسى لاۋازىمدى يەلەنگەن بولاتىن.

يماشەۆتىڭ قىزى ايدا داريعا نازارباەۆانىڭ ۇلكەن ۇلى ءنۇرالى اليەۆكە تۇرمىسقا شىققان. دەرەكتەرگە سەنسەك، داريعا نازارباەۆا ولاردىڭ ۇيلەنۋ تويىنا بارماعان.

بۇرىن وسك جەتەكشىسىن اۋىستىرۋ ۇكىمەتتەگى ۇلكەن اۋىس-ءتۇيىستىڭ ءبىر بولىگى بولعان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستانداعى كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋى 2020 جىلى وتەدى دەپ بەلگىلەنگەن.

گەيدار اليەۆ، ساپارمۇرات نيازوۆ جانە يسلام كاريموۆ ءتارىزدى نازارباەۆ تا اجالى جەتكەنشە بيلىكتە قالادى دەيتىندەر كوپ. دەگەنمەن، نازارباەۆ قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتكەن كۇننىڭ وزىندە ايتارلىقتاي بيلىگى مەن ىقپالى بولاتىنىن ايتۋىمىز كەرەك.

2000 جانە 2010 جىلدارى قازاقستان كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلگەن «تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ» قۇقىقتارى تۋرالى وزگەرىستەر نازارباەۆقا وتستاۆكاعا كەتسە دە بيلىككە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى.

نازارباەۆ ءوز ەركىمەن بيلىكتەن كەتسە…

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ۇلت كوشباسشىسى» زاڭىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا ساي، نازارباەۆ قازاقستان حالقىنا، پارلامەنتىنە، ۇكىمەتتىك مەكەمەلەر مەن لاۋازىمدى تۇلعالارعا «مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ىشكى جانە سىرتقى ساياسات پەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» تۋرالى ۇندەۋ جاساي الادى جانە ەلدەگى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس پەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مۇشەسى بولادى.

بۇعان قوسا، ءتىل تيگىزۋ مەن تەكسەرۋدەن، قىلمىستىق قۋدالاۋدان قورعايتىن كوپتەگەن كەپىلدىكتەرى بار. نازارباەۆ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى وكىلەتتىگىن اتقارعان كەزدە جانە ودان كەيىنگى ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلمايدى».

ودان بولەك، «ۇلت باسشىسى مەن ونىمەن بىرگە تۇراتىن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بانك قۇپياسىن ساقتاۋ جانە بانك شوتتارىنا تيىسپەۋگە كەپىلدىك بەرىلگەن».

پرەزيدەنتتىڭ ايتەۋىر ءبىر كۇنى ورنىنان كەتەتىنىن بەلگىلى، ءوز ەركىمەن قىزمەتىنەن باس تارتا قالعان جاعدايدا بىردەن، ولاي كەتپەگەن جاعدايدا بولجالدى تۇردە ونىڭ ورنىنا كەلەتىن مۇراگەرى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلەدى. نازارباەۆ وزىنەن كەيىن كىمنىڭ كەلەتىنىنە الاڭدايتىنىن بايقاتتى.

نازارباەۆ قازاقستاندى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعىنان دامىعان 30 ەلدىڭ ساناتىنا ەنگىزەتىن اسقاق ماقساتتار قويدى. 2020, 2030, كەيىن ءتىپتى 2050 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالار قابىلداندى.

نازارباەۆ تۇسىندا قازاقستان ەنەرگەتيكالىق ىقپالىن ەداۋىر كۇشەيتتى، استىق تاسىمالداۋدان نەگىزگى ەكسپورتتاۋشى جانە ۋران وندىرۋدەن الەم بويىنشا جەتەكشى ەلگە اينالدى. مۇنداعى جۇرتتىڭ ءومىر ساپاسى مەن ورتاشا تابىسى ورتالىق ازياداعى باسقا كورشىلەرىنە قاراعاندا ايتارلىقتاي جاقساردى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىن ۇلت اكەسى سانايدى; «ول تابىستى مەملەكەت قۇرا ءبىلدى» دەيتىندەر دە جەتەرلىك.

بىراق جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن نازارباەۆتىڭ ەلدى ءساتتى باسقارىپ كەلە جاتقانىنا كۇمان تۋدى. قازاقستان بيلىگى وكتەمشىل بولا ءتۇستى، داعدارىس ەل ەكونوميكاسىن ناشارلاتىپ كەتتى، مۇناي ءوندىرۋ ازايىپ، ەنەرگيا تابىسى كۇرت كەمىدى. ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى تومەندەدى، قازاقستاننىڭ ورتالىق قالالارى مەن اۋىلدارىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ايىرماشىلىق ۇلعايىپ بارادى. ەندى ونىڭ ساياسي مۇراسىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانداي.

كاريموۆتىڭ قازاسىنان كەيىنگى ەموتسيونالدىق تولقۋ كەزەڭىندە نازارباەۆ ءوز ەركىمەن بيلىكتەن كەتسە، ونىڭ ەلدە دە، حالىقارالىق دەڭگەيدە دە بەدەلى ارتىپ، تاريحتا جاقسى اتى قالار ەدى. قازاقستان زاڭدارى بويىنشا، ول بيلىكتى ءوز قولىمەن بەرگەن كۇندە دە ىقپالىن ساقتايدى.

قازاقستانداعى وزگەرىستەرگە وسى تۇرعىدان قاراساق جانە جاس ەليتانىڭ دا ىقپالى كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسەك، قىركۇيەكتەگى كادرلەر الماسۋى كۇندەلىكتى اۋىس-تۇيىسكە اسا كوپ ۇقسامايدى.

بريۋس پاننيەردىڭ بلوگى اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان – دينارا ءالىمجان.

ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى