Qazaqstan ükimetindegi auıs-tüyis bilik auısuınıñ bası ma?
Ortalıq Aziya (OA) elderiniñ biligi ädette köp närseni jasıradı. Jaqında Nwrswltan Nazarbaev Samarqanğa barıp, dünie salğan özbek äriptesi Islam Karimovtiñ ruhına tağzım etkende de sol jağday bayqaldı.
Qazaqstan prezidenti Nwrswltan Nazarbaev Islam Karimov beyitiniñ basında jalğızsırap twrdı. Ol ekeuiniñ 30 jıldan astam türli kezeñderdi birge ötkergenin aytıp, emociyasın jasırmadı.
Karimovtiñ o dünielik bolğanın tüysingen Nazarbaev öz basınıñ jäne sayasi mansabınıñ aqırı tayağanın sezbey me, onday künge äzirlenbey me? Karimov otbasınıñ qayğısı, äkesin jerleuge qatısa almağan Gülnaranıñ jağdayı Nazarbaevtı oylandırmay qoya ma?
JAÑA ÜKİMETTİÑ MİNDETİ TURALI BOLJAMDAR
Biznesteri aşıq jariyalanbaytın avtoritarlıq elitalardıñ aymaqtağı sayasatına boljau jasauğa bolar, biraq OA elderindegi biliktiñ işki oyın tüsinu qiın.
Mwnday elderde biliktiñ qanday jolmen auısatının da eşkim bilmeydi. Sondıqtan, Qazaqstanda jaqında bolğan özgerister türli oyğa jeteleydi.
Özbekstan elitası Karimovten keyingi kezeñge ötip jatır, al Qazaqstan ükimeti el ekonomikasın dağdarıstan alıp şığu kerek degen uäjben keyingi künderi kadrlardı auıstırdı.
Baqıtjan Sağıntaev prem'er-ministr boldı, al bwrınğı prem'er Kärim Mäsimov Wlttıq qauipsizdik komitetiniñ (WQK) basşısı qızmetine bardı.
Biliktiñ joğarğı satılarında wzaq uaqıt kele jatqan Imanğali Tasmağambetov prem'er-ministrdiñ orınbasarı bolıp tağayındaldı. Nazarbaevtıñ ülken qızı Dariğa Nazarbaeva Senat deputatı bolıp joğarıladı. Bwdan basqa köptegen kadrlıq auıs-tüyister jasaldı. Keyingi jıldarı mwnday kadrlıq twraqsızdıq üyrenşikti jağdayğa aynalğan.
Qırküyektiñ 8-i men 13-i künderi Qazaqstan ükimetinde bolğan özgerister uaqıtşa dep oylaymız. Aldağı birneşe ayda prezident öz erkimen otstavkağa ketse, osı jaña ükimet bilikti qolda wstay twradı.
Ükimettegi auıs-tüyisterdi spekulyaciya sanauğa da bolar edi, biraq negizgi sebepterdi saralay kele osı jolğı tağayındaular basqalardan özgerek degen oy tuadı. Sonıñ işindegi negizgi sebep – uaqıttı esepteu. Islam Karimovti jerleu men Sağıntaevtı prem'er etip tağayındau arasında eki aptaday ötti.
Sağıntaevtı ükimetke äkelu üşin bir jılday dayındıq jwmıstarı jasaldı: bwl kezeñniñ Karimovten keyin Şavkat Mirziyaevtiñ Özbekstan biligin qolına alğan uaqıtına say kelui beker emes. Mwnı jaña kezeñniñ bası dep qarasaq boladı.
Nazarbaev «jaña liderler däuiri» degen tirkesti bosqa qoldanbasa kerek. Mwnımen Özbekstanda Mirziyaev rejimi bastalğanın jäne Qazaqstandağı jaña ükimetti meñzese kerek. Samarqanğa barğanda bilikten keter uaqıtı tayağanın sezgen Nazarbaev soñğı bir nemese bir jarım jılda äzirlegen şeşimderin iske asıra bastağan siyaqtı. Dariğa Nazarbaevanı senatqa tağayındau sol şeşimniñ bir böligi bolsa kerek.
İZBASARI KİM?
Postsovettik Ortalıq Aziyanıñ avtoritarlıq täjiribesinde kezdeysoq jağdaylar sirek kezdesedi. Zertteuşiler men bwqaralıq aqparat qwraldarı euraziyalıq sayasat turalı pikir talastıra kele aymaq basşıları bir-biriniñ avtoritarlıq erejesin qaytalaydı degen twjırımğa keldi.
Demek, rejim ökilderi bilik jürgizu tehnologiyalarınıñ qısqa merzimdik nemese uaqıtşa täsilderin de qoldanadı. Bwl jolı el biligin ötkizip beru tärizdi eñ mañızdı mäsele şeşiletin siyaqtı. Osıdan kelip Qazaqstandağı tağayındaulardıñ ekinşi sebebi şığadı. Özbekstandağı biliktiñ aldın ala wyımdastırılğan ülgige say berilgenin kördik.
Bwl ülgi Qazaqstanda qanday nätije beredi? Birqatar BAQ jazğanday, osı ädis «twñğış prezident» ketkennen keyingi jağdayğa boy üyretu üşin tiimdi. Aldın ala kelisim boyınşa bilikti bere twru – rejimdi saqtap qaludıñ bir jolı. Ötpeli ükimet tağayındau – bolaşaqta bolatın biliktegi özgeristerdi iske asıruğa oñtaylı ädis.
Karimovten keyingi Özbekstanda el işinde bedeli bar Mirziyaev prezident bolatını aytıladı, biraq onıñ artında «swr kardinal» Rustam Inoyatov twr. Sol siyaqtı Qazaqstanda da etnikalıq jağınan minsiz Sağıntaev prem'er bolsa, ol WQK basşısı Mäsimov arqılı ıqpalın küşeyte aladı.
Wlttıq köñil-küydi eskere otırıp ötpeli ükimet qwru Özbekstandağı bilik auısuı men Qazaqstandağı ükimet almasuınan bayqalıp otır. 2006-2007 jıldarı Niyazovtan soñ Türkimenstan biligine Berdimwhammedov kelerde de osınday jağday boldı.
BAQITJAN SAĞINTAEV
Halıqqa süykimdi körinetin sayasatkerdi tasada jüretin, biraq ıqpalı küşti twlğamen nığaytıp, bilikke tağayındau postsovettik prezidentterdiñ birinşi buınına tän şeşim siyaqtı. Qazaqstandağı tağayındaulardıñ erekşeligi jaña basşılardıñ ömirbayanı, olardıñ bilikke kelu jağdayları men basqa da köptegen sebepterge tireledi. Qırküyekte bolğan özgeristerdiñ işinde Ortalıq saylau komissiyasınıñ jetekşisi auısqanı tañğaldıradı.
Baqıtjan Sağıntaevtıñ prem'er-ministr bolğanına asa qayran qaludıñ keregi joq. 2016 jıl boyı qazaqstandıq BAQ vice-prem'er Sağıntaev turalı köp jazdı. Ol Qazaqstandağı ekonomikalıq jağdaydıñ naşarlauı turalı ükimette jii bastama köterdi.
Qıtaymen sauda qatınastarın jaqsarta tüsu, Reseydi aynalıp ötip, Ukrainamen saudanı qalpına keltiru üşin «Transkaspiy» dälizin jañğırtu, Qırğızstan men Täjikstanğa kömektesu, auıl şaruaşılığın damıtu, jaña Kaspiy portın salu jäne basqa da mäselelerdi aytıp közge tüsti.
Sağıntaevtıñ sayasi ömirine şolu jasağan baspasözder köp saladan habardar ekenin sipattaydı. Sağıntaev «Lukoyl-Neftegazstroy» jobası direktorınıñ orınbasarı boldı jäne «Qazatomprom» memlekettik atom kompaniyasınıñ direktorlar keñesine kiredi. Qazaqstannıñ soltüstigindegi Pavlodar oblısına äkim bolğanı, öñirlik damu ministri bolğanı jäne bar. Nazarbaev basqaratın biliktegi «Nwr Otan» partiyasınıñ müşesi jäne partiya törağasınıñ orınbasarı.
2016 jıldıñ mamırında jaña jer kodeksi el işinde narazılıq tudırdı. Sırt qarağanda beybit körinetin Qazaqstan qoğamındağı twraqsızdıq osı kezde bayqaldı. Osı dauğa qatıstı qwrılğan arnayı mekeme – Jer komissiyasın Baqıtjan Sağıntaev basqardı.
Qazaqstannıñ täuelsiz tarihındağı eñ bir şielenisti kezeñde rejim atınan jauap beru senip tapsırılğan Sağıntaevtıñ Nazarbaev däuirindegi elitanıñ negizgi müşesi ekeni körindi. Osıdan-aq Sağıntaevtıñ prem'er saylanuı zañdı qwbılıs sanaladı.
Onıñ äyeli Ğaliya 1980-jıldarı joğarı lauazımdı qızmet atqarğan şeneunik Qaratay Twrısovtıñ qızı. Sol jıldarı Twrısov Nazarbaevtıñ aqılşısı boldı. Täuelsizdik alğan soñ Nazarbaev Twrısovtı marapattap, turizm jäne sport ministri (1991-1993) jäne Ortalıq saylau komissiyasınıñ törağası (1993-1995) etip sayladı.
KÄRİM MÄSİMOV
Kärim Mäsimov prem'er-ministr qızmetinen ketip, Qazaqstan WQK basşısı boldı. Mäsimov sovettik kezeñde de qauipsizdik komitetinde istegen, täuelsizdikten soñ da qızmet etti, sondıqtan onı bwrınğı käsibine qayta oraldı deuge de boladı.
Mäsimovtiñ birinşi orınbasarı Samat Äbiş Satıbaldıwlı – Nazarbaevtıñ nemere inisi. Biraq WQK kündelikti is-äreketin bwrınğı basşısı Jwmahanov jürgizedi degen aqparat bar. Al Nazarbaevqa wzaq merzim adal qızmet etken Mäsimov elita aralıq qaqtığıstardı boldırmau üşin osı mindetke tağayındaldı degen boljamdar aytılıp jatır.
DARIĞA NAZARBAEVA
Qırküyektiñ 13-i küni Dariğa Nazarbaeva senat deputatı boldı. Qazirgi kezde ol Qazaqstandağı 47 senatordıñ bireui, biraq tübinde Senat spikeri boladı degen joramal bar. Prezident lauazımdıq mindetterin orındauğa jaramay qalsa, onıñ qızmetin uaqıtşa atqaratın adam – senat spikeri.
Biraq Dariğa Nazarbaeva äkesiniñ ornın basadı deuşiler az, degenmen Nazarbaevtan keyingi Qazaqstan biliginde ol joğarı memlekettik qızmette qala berui mümkin.
BERİK IMAŞEV
Nazarbaev kimniñ bolaşaq prezident bolğanın qalaydı degenge kelsek, Ädilet ministrinen Ortalıq saylau komissiyası (OSK) törağasına aynalğan Berik Imaşev – nazar audaruğa twrarlıq twlğa. Ädilet ministriniñ OSK qızmetine auısuı Qazaqstan üşin birinşi ret emes. 2005 jılı Zağipa Balieva OSK-den Ädilet ministrligine auısqanda Oñalsın Jwmabekov osı lauazımdı ielengen bolatın.
Imaşevtiñ qızı Aida Dariğa Nazarbaevanıñ ülken wlı Nwräli Älievke twrmısqa şıqqan. Derekterge sensek, Dariğa Nazarbaeva olardıñ üylenu toyına barmağan.
Bwrın OSK jetekşisin auıstıru ükimettegi ülken auıs-tüyistiñ bir böligi bolğan emes. Onıñ üstine, Qazaqstandağı kelesi prezident saylauı 2020 jılı ötedi dep belgilengen.
Geydar Äliev, Saparmwrat Niyazov jäne Islam Karimov tärizdi Nazarbaev ta ajalı jetkenşe bilikte qaladı deytinder köp. Degenmen, Nazarbaev qızmetinen öz erkimen ketken künniñ özinde aytarlıqtay biligi men ıqpalı bolatının aytuımız kerek.
2000 jäne 2010 jıldarı Qazaqstan konstituciyasına engizilgen «Twñğış prezidenttiñ» qwqıqtarı turalı özgerister Nazarbaevqa otstavkağa ketse de bilikke ıqpal etu mümkindigin beredi.
NAZARBAEV ÖZ ERKİMEN BILİKTEN KETSE…
«Qazaqstan Respublikasınıñ twñğış prezidenti – wlt köşbasşısı» zañına engizilgen özgerister men tolıqtırularğa say, Nazarbaev Qazaqstan halqına, parlamentine, ükimettik mekemeler men lauazımdı twlğalarğa «memlekettik qwrılım, işki jäne sırtqı sayasat pen wlttıq qauipsizdik» turalı ündeu jasay aladı jäne eldegi konstituciyalıq keñes pen qauipsizdik keñesi müşesi boladı.
Bwğan qosa, til tigizu men tekseruden, qılmıstıq qudalaudan qorğaytın köptegen kepildikteri bar. Nazarbaev «Qazaqstan Respublikası prezidenti ökilettigin atqarğan kezde jäne odan keyingi is-äreketteri üşin jauapqa tartılmaydı».
Odan bölek, «wlt basşısı men onımen birge twratın otbası müşeleriniñ bank qwpiyasın saqtau jäne bank şottarına tiispeuge kepildik berilgen».
Prezidenttiñ äyteuir bir küni ornınan ketetinin belgili, öz erkimen qızmetinen bas tarta qalğan jağdayda birden, olay ketpegen jağdayda boljaldı türde onıñ ornına keletin mwrageri turalı mäsele köteriledi. Nazarbaev özinen keyin kimniñ keletinine alañdaytının bayqattı.
Nazarbaev Qazaqstandı ekonomikalıq, äleumettik jağınan damığan 30 eldiñ sanatına engizetin asqaq maqsattar qoydı. 2020, 2030, keyin tipti 2050 jılğa deyingi strategiyalar qabıldandı.
Nazarbaev twsında Qazaqstan energetikalıq ıqpalın edäuir küşeytti, astıq tasımaldaudan negizgi eksporttauşı jäne uran öndiruden älem boyınşa jetekşi elge aynaldı. Mwndağı jwrttıñ ömir sapası men ortaşa tabısı Ortalıq Aziyadağı basqa körşilerine qarağanda aytarlıqtay jaqsardı. Nwrswltan Nazarbaev özin wlt äkesi sanaydı; «ol tabıstı memleket qwra bildi» deytinder de jeterlik.
Biraq Jañaözen oqiğasınan keyin Nazarbaevtıñ eldi sätti basqarıp kele jatqanına kümän tudı. Qazaqstan biligi öktemşil bola tüsti, dağdarıs el ekonomikasın naşarlatıp ketti, mwnay öndiru azayıp, energiya tabısı kürt kemidi. Ömir süru deñgeyi tömendedi, Qazaqstannıñ ortalıq qalaları men auıldarındağı äleumettik-ekonomikalıq ayırmaşılıq wlğayıp baradı. Endi onıñ sayasi mwrasına qauip tönip twrğanday.
Karimovtiñ qazasınan keyingi emocionaldıq tolqu kezeñinde Nazarbaev öz erkimen bilikten ketse, onıñ elde de, halıqaralıq deñgeyde de bedeli artıp, tarihta jaqsı atı qalar edi. Qazaqstan zañdarı boyınşa, ol bilikti öz qolımen bergen künde de ıqpalın saqtaydı.
Qazaqstandağı özgeristerge osı twrğıdan qarasaq jäne jas elitanıñ da ıqpalı kün sanap artıp kele jatqanın eskersek, qırküyektegi kadrler almasuı kündelikti auıs-tüyiske asa köp wqsamaydı.
Bryus Pannierdiñ blogı ağılşın tilinen audarğan – Dinara Älimjan.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru