ساياسات تاريح قازاق شەجىرەسى

قازاق  جەرىنىڭ العاش كارتاعا ءتۇسىرىلۋ تاريحى

kerey.kz

 |  Oct 29, 2016

جۇمات انەسۇلى

قازاق جەرىنىڭ، ورتا ازيانىڭ العاشقى كارتالارى قاي كەزدە جاسالعانى، ونى كىمدەر جاساعانى  ءالى تىڭ، تولىق زەرتتەلمەي جاتقان تاقىرىپ. بۇرىنعى التىن وردانىڭ ورتالىعى سارايشىق قالاسىنىڭ ماڭىن (استراحان), كاسپي تەڭىزىن زەرتتەۋدى رەسەيدىڭ العاشقى يمپەراتورى I-پەتر قولعا العان. ول اسىرەسە، قازاق جەرىنىڭ كارتاسىن تۇسىرۋگە اسا ىنتالى بولعان. ول اۋەلگى كەزدە كاسپي ارقىلى ورتا ازيانىڭ وڭتۇستىگى مەن ۇندىستانعا ساۋدا قاتىناسىن ورناتۋدى كوزدەگەن. پەتر پاتشا ول كەزدە امۋداريا كاسپيگە قوسىلعان با، قوسىلماعان با، سونى ناقتى بىلمەگەن ەكەن. ەگەر وزەن تەڭىزگە قوسىلماسا، ونى قوسۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەۋدى ءوزىنىڭ بارلاۋشىلارىنا تاپسىرادى. بىراق، ول كەزدە بىلىكتى كارتوگرافتار سيرەك بولعاندىقتان، 1691- جىلى ورتا ازيانى، قازاق جەرىن زەرتتەۋگە ا. نەپريپاسوۆ دەگەندى جىبەرەدى.  ول توبىل، ەسىل، تورعاي،سارىسۋ  وزەندەرىنىڭ سالاسى ارقىلى حيۋاعا جەتەدى. ونى تاۋكە حان تۇتقىنداپ، زىنداندا ولەدى. ودان كەيىن 1693-  پاتشانىڭ تاپسىرماسىمەن ف.سكيبين دەگەن كازاك  «ساياحاتشى» دەگەن جەلەۋمەن قازاق جەرىنە تابان تىرەيدى. ول ا.نەپريپاسوۆتىڭ جۇرگەن جولىمەن ياعني،  توبىل، شالقار،تورعاي، ۇلىتاۋ ارقىلى، قاراتاۋدىڭ جوندارىن باسىپ، حيۋاعا جەتكەن. مۇنى دا تاۋكە حان ۇستاتىپ، تۇتقىنداعان. ول تۇتقىندا ون بەس اي جاتىپ، رەتىن تاۋىپ، قاشىپ قۇتىلادى. سودان ءتۇرلى ايلامەن توبىلعا جەتكەن. توبىل  مەن حيۋا اراسىنىڭ جولى وسى ف.سكيبيننىڭ ايتۋىمەن س.رەمەز دەگەن كىسى  ول كارتانىڭ جوباسىن ءتۇسىرىپتى. ء(بىر قىزىعى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر وسى العاشقى كارتانى تۇسىرگەن س.رەمەزوۆ» دەپ جازىپ ءجۇر). بىراق، بۇل كارتانىڭ كەيىن كوپ جىلداردان كەيىن تۇسىرىلگەن كارتادان كوپ ايىرماشىلىعى بولعان جانە دالدىگى بولماعان. وسى سەبەپتەن I-پەتر استراحان ماڭى مەن كاسپي تەڭىزىنىڭ، ورتا ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاق جەرىنىڭ كارتاسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەمە شتۋرماندارىن پايدالانعان. سونىمەن I پەرت پاتشا  1715-جىلى استراحان(  اشتارحان) ماڭىن، كاسپي تەڭىزىنىڭ كارتاسىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ا. چەركاسسكيدى بريگانتينامەن جولعا اتتاندىرادى. ول سول جىلى  استراحان جەرىن، جايىق وزەنىنىڭ تەڭىزگە قۇياتىن سالاسىن، كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن كارتاعا تۇسىرەدى. (وسى كۇندەرى «انگليادان، اقشتان تابىلدى» دەپ جۇرگەنى وسى ا.چەركاسسكي 1715-جىلى تۇسىرىلگەن كارتا. (بۇرىن سوڭدى نە شەتەلدىك، نە ورىس كارتوگرافتارمەن اتالمىش جەرلەر مەن كاسپي تەڭىزى كارتاعا تۇسىرىلمەگەن)

I-پەتر ا.چەركاسسكيدىڭ سىزعان كارتاسىنا سەنىڭكىرەمەي، شتۋرمان ۆەردەن مەن ف.سايمونوۆتى  سول جاققا قايتا جىبەرگەن. دەگەنمەن، ا.چەركاسسكيدىڭ  العاشقى كارتاسى دۇرىس تۇسىرىلگەنى انىقتالادى. سوندىقتان، كاسپي تەڭىزىنىڭ كارتاسىن العاش تۇسىرگەن ا.چەركاسسكي دەپ تانىلعان. 1719-جىلى پەتر پاتشانىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن ا.چەركاسسكي  3 مىڭ قارۋلى ادامدارىمەن كاسپي جاعالاۋى ارقىلى امۋداريا قۇيىلىسىن، ارالدى كارتاعا تۇسىرمەك بولىپ حيۋاعا كەلەدى. پەتر وعان « امۋداريا كاسپيگە قۇيا ما، قۇيماي ما، قۇيماسا، ونى كاسپيمەن جالعاستىرۋعا بولا ما، سونى انىقتا» دەگەن. وسى ماقساتپەن كەلگەن ا.چەركاسسكي حيۋالىقتاردىڭ قولىنان قازا تابادى.

I-پەتر پاتشا قازاق جەرىنىڭ سولتۇستىك- شىعىسىن كارتاعا ءتۇسىرتۋ ءۇشىن 1722-جىلى س.ۋنكوۆسكيدى جابدىقتاپ، سول جاققا اتتاندىرادى.. ول توبىل، ەرتىس، شار وزەندەرىنىڭ سالالارىن ارالاپ، تارباعاتاي، الاكولدە بولىپ، ودان سوڭ التىن ەمەلدە، شارىندا،ەسىك كولىندە، سوسىن ىلە وزەنىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ، بالقاش ماڭىن تۇگەلدەي كارتاعا تۇسىرگەن. 1722-1723-جىلدارى سولتۇستىك شىعىس قازاق جەرىن العاش كارتاعا تۇسىرگەن س.ۋنكوۆسكي ەكەنى كارتوگرافيا تاريحىنان بەلگىلى. ودان كەيىن دە قازاق جەرىنىڭ ويلى، قىرلى جەرلەرىن، وزەندى جولدى جەرلەرىن كارتاعا تۇسىرگەن كارتوگرافتار بولدى. سونىڭ ءبىرى ي.مۋراۆين  دەگەن كارتوگراف، ول 1740-جىلعا دەيىن ارال تەڭىزىنىڭ شىعىc  بەتىن، ءامۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرىن، ونىڭ ارالعا قۇياتىن ساعالارىن كارتاعا تۇسىرگەن. رەسەيدىڭ بارلاۋشىلارى مەن كارتوگرافتارى جىلدارعا دەيىن كاسپي تەڭىزىنەن باستاپ، ارال تەڭىزىنىڭ ماڭىن، ورسكىدەن باستاپ، شىعىستاعى توبىل، ەرتىس، تارباعاتاي اسۋى ارقىلى قورعاسقا دەيىن باراتىن جولداردى، وڭىرلەردى، وزەندەردى، كولدەردى جولداردىڭ ءبارىن كارتاعا ءتۇسىرىپ العان. ال، ورسكىدەن توبىل، تورعاي، بەتپاقدالا ارقىلى تۇركىستان،حيۋاعا قاراي وتەتىن جولداردىڭ سكيبين، رەمەزوۆ تۇسىرگەن شالا كارتا عانا بارتىن. رەسەي وسى ولقىلىقتى تولتىرۋدى 1742-جىلى باستادى. وعان سول كەزدە قازاق حاندىقتارىندا بولعان ناقتى وقيعالار سەبەپ بولدى.

ورتالىق قازاق جەرىنىڭ العاش كارتاعا تۇسە باستاۋى

كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز حاندىقتارى 1731-جىلى رەسەيدىڭ قول استىنا كىرگەنىمەن، ءالى دە جوڭعار قالماقتارىنىڭ ىقپالىندا بولاتىن. 1741-جىلى گالدان تسەرەن سىرداريانىڭ بويىندا قىستاپ وتىرعان ءابىلحايىر حانعا «ءار ءۇي باسىنا تولەنەتىن الىم مەن ءابىلحايىر حاننان، المەمبەت حاننان، باراق سۇلتاننان، شاقشاق جانىبەك باتىردان امانات تاپسىرۋدى تالاپ ەتىپ، ايتپەسە سوعىس باستايتىنىن ايتىپ، قورقىتقان» حات جەتكىزگەن. 1742-جىلى وسى ماسەلەگە بايلانىستى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتاندارى، بيلەرى (1500ادام) جينالىپ قۇرىلتاي وتكىزگەن. وندا قالماقپەن سوعىسۋدى قالاماعان كوپشىلىك  گ.تسەرەنگە الىم مەن امانات بەرۋدى قولدايدى. تەك، ءابىلحايىر حان مەن شاقشاق جانىبەك باتىر وعان كەلىسپەگەن. سودان كەيىن، ءابىلحايىر حان ورسكىدەگى نەپليۋەۆكە جوڭعار حانىنىڭ تالابى تۋرالى ايتىپ، رەسەيدەن قولداۋ سۇراعان. وسى وقيعاعا دەيىن كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز رەسەيدىڭ قول استىنا رەسمي ەنگەنىمەن، رەسەي پاتشالىعى قازاق پەن جوڭعارلاردىڭ اراسىنا تۇسپەي،تەك سىرتتارىنان باقىلاپ  وتىرعان ەدى («ءبىرىن- ءبىرى قىرىپ جويا بەرسىن»دەگەن ساياسات قوي).

رەسەيدىڭ پاتشالىق سىرتقى ىستەر ۆەدومستۆوسى (ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ كەزى) ءابىلحايىر حاننىڭ نەپليۋەۆقا جىبەرگەن حاتىنان كەيىن، ورتا ازيادا، قازاق جەرىندە قالىپتاسىپ وتىرعان ساياسي جاعدايعا نازار اۋدارا باستايدى. بۇل كەزدە اعىلشىندار ورتا ازياعا رەسەيدىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنەن قورقىپ، ءۇندىستان ارقىلى حيۋا حانىنا رەسەيدەن قورعانۋ ءۇشىن قارۋ جاراق بەرە باستاعان كەز. جانە گالدان تسەرەننىڭ  ءالى كۇنگە كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزگە ىقپال جۇرگىزىپ وتىرعانىن ەسەپكە الىپ، ورسكىدە وتىرعان وكىلى نەپليۋەۆكە ەلشى ارقىلى گالدان تسەرەنگە «كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز رەسەيگە باعىنىشتى ەكەنىن ايتۋدى، سوندىقتان وسى ەكى ءجۇزدىڭ حاندارىنان الىم جانە امانات سۇراۋعا بولمايتىنىن جەتكىزۋدى» تاپسىرادى.  وسى نۇسقاۋ بويىنشا ي.نەپليۋەۆتىڭ گ.تسەرەنگە جازعان تالاپ حاتىندا رەسمي ەكى تالاپ بولعان:

ءبىرى- «كىشى جۇزبەن ورتا ءجۇزدىڭ  جىلعى كەلىسىمگە سايكەس، ولاردىڭ رەسەيگە قاراستى ەكەندىگى، سوندىقتان ەكى جۇزگە جوڭعار قالماق تاراپىنان قويىلاتىن تالاپتار تەك رەسەي ارقىلى جۇزەگە اسۋى ءتيىس» دەلىنگەن. ەكىنشىسىندە -«ءابىلحايىر حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى، سۇلتان ابىلايدى بوساتۋ (1741-جىلى ابىلاي سۇلتان بىرنەشە ادامىمەن جوڭعار قالماقتارىنىڭ قورشاۋىنا ءتۇسىپ، تۇتقىندالعان) تۋرالى تالاپ قويىلعان. ي.نەپليۋەۆ جوڭعار قالماق ەلىنىڭ باسشىسىنا جازىلعان رەسمي تالاپ حاتتان باسقا، ەلشىلىك باسشىسى ك.ميللەرگە، ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى، ءارى باتىرى تارحان شاشاق جانىبەك باتىرعا سودان ءبىر جىل بۇرىن ورىس كەرۋەنىن توناعان ۇلى ءجۇزدىڭ قويكەلدى اتتى باتىرىنان كەرۋەننىڭ تولەمىن قايتارۋدى تاپسىرعان. نەپليۋەۆ گ.تسەرەنگە ەلشى بولىپ بارا جاتقان ك.ميللەرگە ەڭ باستى قۇپيا تاپسىرماسىن اۋىزشا ايتادى. ول- «جۇرگەن جەرلەرىنىڭ بارلىعىن كارتاعا ءتۇسىرۋ» تۋرالى ەرەكشە تاپسىرما بولاتىن. سوندىقتان ي.نەپليۋەۆ  ورىس اسكەرىنىڭ مايورى ك.ميللەرگە تۇركىستانعا، حيۋاعا، قىرعىز الاتاۋىنا تىكەلەي اپاراتىن (بۇرىن جۇرىلمەگەن) بەتپاقدالامەن بارۋدى ۇسىنادى.  سونىمەن  1742-جىلدىڭ  (قىركۇيەكتە) كۇزىندە  نەپليۋەۆتىڭ بۇيرىعىمەن ( شاقشاق جانىبەك تارحاننىڭ كەلىسىمىمەن) قاسىندا ون ءبىر ادامى ( ىشىندە ەرالى سۇلتان بولعان) بار، ەلشى كارل ميللەر جوڭعار قالماق بيلەۋشىسى گالدان تسەرەنگە رەسەي پاتشالىعى اتىنان حات تاپسىرۋ ءۇشىن جولعا شىعادى.  سونىمەن ك.ميللەردىڭ باستاعان ەلشىلىك توبى توبىل، قارا تورعاي، ۇلىتاۋ، بەتپاقدالا، قاراتاۋ،شۋ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ،  قورعاسقا ەكى جارىم اي شاماسىندا جەتەدى. قىرعىز الاتاۋىنىڭ بەر جاعىندا بۇلاردى جوڭعار قالماق اسكەرىنىڭ باشىسى شارا مانجي توسىپ الىپ، ىلە بويىنىڭ باسىندا تۇرعان قوڭتايشى گ.تسەرەننىڭ ۇرگەسىنە جىبەرمەي ۇستايدى. ك.ميللەر ەلشىلىگى مەن گ.تسەرەننىڭ اراسىنداعى ش.مانجي ارقىلى جۇرگەن كەلىسسوز ەكى ايدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان. وسى ۋاقىت ىشىندە گ.تسەرەن ي.نەپليۋەۆتىڭ حات ارقىلى قويعان ەكى تالابىنا ناقتى جاۋاپ بەرمەگەن. سوسىن تامىز ايىندا تۇركىستانعا قايتىس بولعان بايبىشەسىن جەرلەۋگە كەلگەن تارحان شاقشاق جانىبەك باتىر  قويكەلدى باتىرمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ەلشى ميللەردى تۇركىستانعا شاقىرادى.

ءبىرىنشى شەگىنىس

(قويگەلدى باتىردىڭ ءىسى بويىنشا تۇركىستاندا بولعان وقيعا تۋرالى)

رەسەيدىڭ ورداعى وكىلى ي.نەپليۋەۆ ەلشىسى ك.ميللەردى وڭتۇستىككە اتتاندىرار الدىندا  تارحان

شاقشاق جانىبەكتەندە ورىس كەرۋەنىن توناعان قويكەلدى باتىردان كەرۋەننىڭ وتەلىمىن قايتارۋعا كومەكتەسكەنىن قالاعان ەدى. 1743-جىلى 31-قاڭتاردا  شاقشاق جانىبەك باتىر تۇركىستانعا كەلگەندە قويكەلدى باتىردىڭ ءىس اىرەكەتىنە بيلىك ايتۋى ءۇشىن وسىندا كىشى ءجۇزدىڭ، ورتا ءجۇزدىڭ، ۇلى ءجۇزدىڭ بيلەرى، سۇلتاندارى دا جينالعان ەكەن. ول تۋرالى 1993-جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان «قازاقتىڭ بي شەشەندەرى»  اتتى كىتاپتا ( بەت) مىناداي جولدار بار:

«بۇل جيىنعا ورىس تاراپىنان ك.ميللەر، ورتا جۇزدەن قاز داۋىستى قازىبەك بي، تاشكەنت قالاسىنىڭ ءبيى قوقىم بي، قاراقالپاق ءبيى ساسىق بي، شاقشاق جانىبەك باتىر،تۇركىستان قالاسىنىڭ بيلەپ تۇرعان سەيىتحان بي، باراق سۇلتان قاتىستى. …سوندا ءبارى كەلىسىپ، بيلىك ايتۋدى تۇركىستان ولكەسىنىڭ ءبيى تولە بيگە بەرىپتى. سوندا تولە بي:

«مەن ەل قامى ءۇشىن ءوز قولىمدى ءوزىم كەسكەلى وتىرمىن. قويكەلدى بارىڭنەن بۇرىن ماعان جاقىن.بىراق، ەلدىڭ بىرلىگى، اماندىعى ودان قىمبات. قويكەلدى  ورىس كەرۋەنىنىڭ شىعىنىن ەكى مىڭ جىلقى بەرىپ وتەسىن» دەگەن بيلىك ايتىپتى.  («قازاقتىڭ بي شەشەندەرى» 74- بەت).

وسى وقيعادان كەيىن ك.ميللەر ورعا بەت الىپ جولعا شىعادى.  شاقشاق جانىبەك باتىر ونىمەن تورعاي جەرىنە دەيىن ساپارلاس بولعان. جول ۇستىندە  1743-جىلى  ءساۋىر كۇنى بۇلاردى ورتا ءجۇز ىشىندەگى قوڭىرات رۋىنان شىققان مامبەتباي دەگەن كىسى قۋىپ جەتىپ، گالدان تسەرەننىڭ «مەن ابىلاي سۇلتاندى بوساتىپ ءوزىنىڭ قونىسىنا قايتاردىم،سونىمەن بىرگە ابىلمامبەت حاننىڭ اماناتى ۇلىن، باسقا ادامدارىن دا بوساتتىم» دەگەن سالەمىن ارنايى جەتكىزىپتى (ي.ەروفەەۆا. «مەجدۋ ۆسەمي ستارشينامي زناتنەيشي» اتتى كىتابىنان. 137-بەت.)

ەكىنشى شەگىنىس

(ابىلايدىڭ تۇتقىننان قالاي بوساعانى جونىندە)

ابىلاي جاس كەزىندەگى وقيعالار تۋرالى اڭگىمەلەر، اڭىزدار بارشىلىق. سونىڭ ءبىرى «ابىلاي جەكپە جە ايقاستا قالماقتىڭ شارىش دەگەن باتىرىن ولتىرگەن ەكەن، ول جوڭعار حانى گالدان تسەرەننىڭ تۋىسى ەكەن، ابىلاي سول شايقاستا قالماقتاردىڭ قولىنا جولداستارىمەن ءتۇسىپتى» دەپ باستالادى.  تاريحي دەرەك بويىنشا، ابىلايدىڭ قالماق باتىرى شارىشتى   ولتىرگەن ايقاسى 1732-1733- جىلدارى بولعان.ال، ورداعى رەسەي وكىلى ي.نەپليۋەۆتىڭ گ.تسەرەننەن «ابىلايدى بوساتۋ تۋرالى» حاتى  1742-جىلى جازىلعان. ياعني، ابىلاي دەرەكتەر بويىنشا قالماقتاردىڭ تۇتقىنىنا 1741-جىلى تۇسكەن. ابىلايدى قالماقتاردىڭ قولىنان بوساتۋ ءۇشىن نەپليۋەۆتەن بۇرىن ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارى، سۇلتاندارى، بيلەرى ءوزارا اقىلداسقان. سودان كوپتىڭ شەشىمىمەن قازىبەك بي قالماق قوڭتايشىسى گالدان تسەرەننىڭ الدىنا بارىپ، ابىلايدى بوساتۋىن سۇرايدى. قازىبەكتىڭ شەشەندىگىمەن بۇرىننان تانىس قوڭتايشى ونى تىڭداماي «بىرىنشىدەن، ابىلاي مەن ونىڭ سەرىكتەرىن ءابىلحايىر حان، ابىلمامبەت حان، باراق سۇلتان، شاقشاق جانىبەك باتىر اماناتتارىن ماعان تاپسىرعاندا، ەكىنشىدەن قازاقتار رەسەيدەن باس تارتىپ، ماعان قوسىلعاندا عانا بوساتامىن» دەپ بەت باقتىرمايدى. سودان قازىبەك بي ەلگە ورالىپ، ابىلمامبەت پەن باراق سۇلتاندى گ.تسەرەنگە امانات بەرۋگە كوندىرىپتى. جوڭعار قوڭتايشىسى دا قازىبەك بيمەن كەزدەسۋدەن كەيىن ويلانىپ، قازاقتاردىڭ ورىستارعا ءبىرجولا قوسىلىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنىپ، ابىلايدى قاسىنداعى ادامدارىمەن بوساتىپتى. قوڭتايشى ونىمەن بىرگە وتىز ەكى قالانى تۇركىستانعا بىرگە قايتارىپتى. ابىلمامبەت سوعان حان سايلانىپ، ابىلاي ارقاعا سۇلتان بولىپتى» دەگەن  («قازاقتىڭ بي شەشەندەرى» كىتابىنان.108- بەت) جولدار بار.

ياعني، اڭىزدار بويىنشادا ابىلايدىڭ قالماقتاردىڭ تۇتقىنىنان بوساعان جىلى -1743- جىلعا كەلىپ تۇر. دەمەك، ابىلاي قالماقتاردىڭ قولىنان قازىبەك ءبيدىڭ ارقاسىندا قۇتىلدى دەپ تە ايتۋعا بولادى. ال، ورىس تاريحىنىڭ دەرەكتەرى «نەپليۋەۆتىڭ حاتىنىڭ ارقاسىندا ابىلاي قالماقتاردىڭ تۇتقىنىنان بوسادى» دەگەندى دالەلدەيدى.

ميللەردىڭ كارتاسى

قايتار جولىندا دا ميللەر سول كەلگەن جولىمەن تالاس، شۋ،ىلە، بەتپاقدالا، ۇلىتاۋ، قارا تورعاي ارقىلى ورعا كەلەدى. ميللەر وردان قىرعىز الاتاۋىنا، تۇركىستانعا بارىپ كەلۋى بار، بارلىعى ءتورت مىڭ شاقىرىمداي جەردى ءجۇرىپ وتكەن ەكەن. ول ورعا كەلىسىمەن جۇرگەن، بارلاعان ياعني، سول قورعاستان بالقاشقا دەيىنگى ارالىقتى، تۇركىستان، قاراتاۋ، تالاس، شۋ، ىلە، بەتپاقدالا،ۇلى تاۋداعى بەدەرلەرىن، جولداردىڭ ءبارىن كارتاعا تۇسىرگەن.

ي.نەپليۋەۆ وسى ساپاردان كەيىن، ونىڭ قورىتىندىسىنا، وراي ك.ميللەرگە،تارحان شاقشاق جانىبەك باتىرعا «رەسەي يمپەرياسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» دەپ  رەسمي العىس جاريالاعان. (ي.ەروفەەۆا، جوعارىداعى اتالمىش كىتابىنان).

ك.ميللەر ءجۇرىپ وتكەن جولمەن، ياعني بەتپاقدالا ارقىلى قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگىنە وتكەن بۇرىن سوڭدى ورىس، نە شەتەل ساياحاتشىلارى بولماعانىن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ايتقان. (حانىكوۆ، ماگيدوۆيچ، ي.ەروفەەۆا). رەسەي وتارشىلارى ءۇشىن بۇرىن بەتپاقدالا ارقىلى قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگىنە (تۇركىستانعا جانە ت.ب.) ءوتۋ « وتە قيىن» دەپ سانالعان.

ك.ميللەردىڭ گ.تسەرەنگە ەلشى بولىپ بارعان جولى تۇسىرگەن ورتالىق قازاق جەرىنىڭ كارتاسى كوپ جەرلەردى كارتوگرافيانىڭ زاڭدىلىقتارىنا وراي ءدال تۇسىرىلگەنى كەيىن دالەلدەندى. ورتالىق قازاقستاننىڭ ميللەر تۇسىرگەن العاشقى كارتاسى اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ شەتەلدە جاريالاعان ماتەريالدارى ارقىلى، رەسەيدىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ جاڭالىقتارى رەتىندە شەتەلدەردە كەزىندە بەلگىلى بولعان. ولاردىڭ سول كەزدەگى ەسكى نۇسقاسى انگليانىڭ، امەريكانىڭ كىتاپحانالارىندا  وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. قازاق جەرىنىڭ العاشقى كارتالارىنىڭ «ەسكى نۇسقاسى امەريكادان، انگليادان تابىلدى» دەپ جۋرناليستەردىڭ سەنساتسيا جاساۋى سودان.

قورىتىندى ءسوز

ك.ميللەردىڭ قىرعىز الاتاۋىن مەكەن ەرتكەن قالماق جوڭعار باسشىسى گالدان تسەرەنگە ەلشىلىك جولى رەسەي يمپەرياسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولدى. بىرىنشىدەن، ميللەر ءالى رەسەي قاراماعىنا وتپەگەن ۇلى ءجۇز حاندىعىنىڭ جاعدايى تۋرالى، حيۋا حاندىعى مەن جوڭعار قالماق حاندىعىنىڭ ءال قۋاتى، ادامدارى، ورنالاسقان جەرلەرى، قارۋ جاراقتارى تۋرالى جان جاقتى  مالىمەتتەر الىپ كەلدى، كارتالارىن ءتۇسىردى.

جوعارىدا XVIII-عاسىردان باستاپ، قازاق جەرىنىڭ كارتالارى تۇسىرىلە باستاعانىن ايتقان ەدىم. قازاق جەرىنىڭ شىعىسىن، باتىسىن، ورتالىعىن، وڭتۇستىگىن كارتاعا ءتۇسىرۋ كەزەڭدەرى جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلدى. ورتالىق قازاق جەرىنىڭ جولدارىن ەلشى بولىپ وڭتۇستىككە بارعان ك.ميللەر 1743-جىلى كارتاعا ءتۇسىردى.

مىنە، وسى ۋاقىتتان باستاپ،ياعني، قىتايعا دەيىنگى قازاق جەرىنىڭ گەوگرافياسىن، جولدارىن انىقتاعاننان كەيىن،، ونداعى مەكەن ەتكەن حاندىقتاردىڭ، اسىرەسە، جوڭعار قالماق قوڭتايشىسى مەن حيۋا،قوقان حاندىقتارىنىڭ ءال قۋاتىن زەرتتەپ بىلگەننەن كەيىن، رەسەي يمپەرياسى ورتا ازيانى تولىق وتارلاۋ ساياساتىنا مىقتاپ كىرىسە باستادى دەسە دە بولادى.

گ.تسەرەنگە ەلشى بولىپ بارعان ميللەر تۋرالى ءالى ءبىراز تاريحي دەرەكتەر ايتۋعا بولادى، بىراق ول باسقا تاقىرىپ، باسقا اڭگىمە.

جۇمات انەسۇلى،جازۋشى، تاريحشى

kerey.kz