QAZAQ JERİNİÑ ALĞAŞ KARTAĞA TÜSİRİLU TARIHI
Qazaq jeriniñ, Orta Aziyanıñ alğaşqı kartaları qay kezde jasalğanı, onı kimder jasağanı äli tıñ, tolıq zerttelmey jatqan taqırıp. Bwrınğı Altın Ordanıñ ortalığı Sarayşıq qalasınıñ mañın (Astrahan'), Kaspiy teñizin zertteudi Reseydiñ alğaşqı imperatorı I-Petr qolğa alğan. Ol äsirese, Qazaq jeriniñ kartasın tüsiruge asa ıntalı bolğan. Ol äuelgi kezde Kaspiy arqılı Orta Aziyanıñ oñtüstigi men Ündistanğa sauda qatınasın ornatudı közdegen. Petr patşa ol kezde Amudariya Kaspiyge qosılğan ba, qosılmağan ba, sonı naqtı bilmegen eken. Eger özen teñizge qosılmasa, onı qosu mümkindigin zertteudi öziniñ barlauşılarına tapsıradı. Biraq, ol kezde bilikti kartograftar sirek bolğandıqtan, 1691- jılı Orta Aziyanı, Qazaq jerin zertteuge A. Nepripasov degendi jiberedi. Ol Tobıl, Esil, Torğay,Sarısu özenderiniñ salası arqılı Hiuağa jetedi. Onı Täuke han twtqındap, zındanda öledi. Odan keyin 1693- patşanıñ tapsırmasımen F.Skibin degen kazak «sayahatşı» degen jeleumen qazaq jerine taban tireydi. Ol A.Nepripasovtıñ jürgen jolımen yağni, Tobıl, Şalqar,Torğay, Wlıtau arqılı, Qarataudıñ jondarın basıp, Hiuağa jetken. Mwnı da Täuke han wstatıp, twtqındağan. Ol twtqında on bes ay jatıp, retin tauıp, qaşıp qwtıladı. Sodan türli aylamen Tobılğa jetken. Tobıl men Hiua arasınıñ jolı osı F.Skibinniñ aytuımen S.Remez degen kisi ol kartanıñ jobasın tüsiripti. (Bir qızığı keyingi zertteuşiler osı alğaşqı kartanı tüsirgen S.Remezov» dep jazıp jür). Biraq, bwl kartanıñ keyin köp jıldardan keyin tüsirilgen kartadan köp ayırmaşılığı bolğan jäne däldigi bolmağan. Osı sebepten I-Petr Astrahan' mañı men Kaspiy teñiziniñ, Orta Aziya, onıñ işinde qazaq jeriniñ kartasın tüsiru üşin keme şturmandarın paydalanğan. Sonımen I Pert patşa 1715-jılı Astrahan'( Aştarhan) mañın, Kaspiy teñiziniñ kartasın tüsiru wşin A. Çerkasskiydi brigantinamen jolğa attandıradı. Ol sol jılı Astrahan' jerin, Jayıq özeniniñ teñizge qwyatın salasın, Kaspiy teñiziniñ oñtüstigi men soltüstigin kartağa tüsiredi. (Osı künderi «Angliyadan, AQŞtan tabıldı» dep jürgeni osı A.Çerkasskiy 1715-jılı tüsirilgen karta. (Bwrın soñdı ne şeteldik, ne orıs kartograftarmen atalmış jerler men Kaspiy teñizi kartağa tüsirilmegen)
I-Petr A.Çerkasskiydiñ sızğan kartasına seniñkiremey, şturman Verden men F.Saymonovtı sol jaqqa qayta jibergen. Degenmen, A.Çerkasskiydiñ alğaşqı kartası dwrıs tüsirilgeni anıqtaladı. Sondıqtan, Kaspiy teñiziniñ kartasın alğaş tüsirgen A.Çerkasskiy dep tanılğan. 1719-jılı Petr patşanıñ arnayı tapsırmasımen A.Çerkasskiy 3 mıñ qarulı adamdarımen Kaspiy jağalauı arqılı Amudariya qwyılısın, Araldı kartağa tüsirmek bolıp Hiuağa keledi. Petr oğan « Amudariya Kaspiyge qwya ma, qwymay ma, qwymasa, onı Kaspiymen jalğastıruğa bola ma, sonı anıqta» degen. Osı maqsatpen kelgen A.Çerkasskiy hiualıqtardıñ qolınan qaza tabadı.
I-Petr patşa qazaq jeriniñ soltüstik- şığısın kartağa tüsirtu üşin 1722-jılı S.Unkovskiydi jabdıqtap, sol jaqqa attandıradı.. Ol Tobıl, Ertis, Şar özenderiniñ salaların aralap, Tarbağatay, Alakölde bolıp, odan soñ Altın emelde, Şarında,Esik kölinde, sosın İle özeniniñ boyımen jürip, Balqaş mañın tügeldey kartağa tüsirgen. 1722-1723-jıldarı soltüstik şığıs qazaq jerin alğaş kartağa tüsirgen S.Unkovskiy ekeni kartografiya tarihınan belgili. Odan keyin de qazaq jeriniñ oylı, qırlı jerlerin, özendi joldı jerlerin kartağa tüsirgen kartograftar boldı. Sonıñ biri I.Muravin degen kartograf, ol 1740-jılğa deyin Aral teñiziniñ şığıc betin, Ämudariya men Sırdariya özenderin, onıñ Aralğa qwyatın sağaların kartağa tüsirgen. Reseydiñ barlauşıları men kartograftarı jıldarğa deyin Kaspiy teñizinen bastap, Aral teñiziniñ mañın, Orskiden bastap, Şığıstağı Tobıl, Ertis, Tarbağatay asuı arqılı Qorğasqa deyin baratın joldardı, öñirlerdi, özenderdi, kölderdi joldardıñ bärin kartağa tüsirip alğan. Al, Orskiden Tobıl, Torğay, Betpaqdala arqılı Türkistan,Hiuağa qaray ötetin joldardıñ Skibin, Remezov tüsirgen şala karta ğana bartın. Resey osı olqılıqtı toltırudı 1742-jılı bastadı. Oğan sol kezde Qazaq handıqtarında bolğan naqtı oqiğalar sebep boldı.
Ortalıq Qazaq jeriniñ alğaş kartağa tüse bastauı
Kişi jüz ben Orta jüz handıqtarı 1731-jılı Reseydiñ qol astına kirgenimen, äli de Joñğar qalmaqtarınıñ ıqpalında bolatın. 1741-jılı Galdan Ceren Sırdariyanıñ boyında qıstap otırğan Äbilhayır hanğa «är üy basına tölenetin alım men Äbilhayır hannan, Älmembet hannan, Baraq swltannan, Şaqşaq Jänibek batırdan amanat tapsırudı talap etip, äytpese soğıs bastaytının aytıp, qorqıtqan» hat jetkizgen. 1742-jılı osı mäselege baylanıstı Kişi jüz ben orta jüzdiñ swltandarı, bileri (1500adam) jinalıp qwrıltay ötkizgen. Onda qalmaqpen soğısudı qalamağan köpşilik G.Cerenge alım men amanat berudi qoldaydı. Tek, Äbilhayır han men Şaqşaq Jänibek batır oğan kelispegen. Sodan keyin, Äbilhayır han Orskidegi Neplyuevke Joñğar hanınıñ talabı turalı aytıp, Reseyden qoldau swrağan. Osı oqiğağa deyin Kişi jüz ben orta jüz Reseydiñ qol astına resmi engenimen, Resey patşalığı qazaq pen joñğarlardıñ arasına tüspey,tek sırttarınan baqılap otırğan edi («birin- biri qırıp joya bersin»degen sayasat qoy).
Reseydiñ patşalıq sırtqı ister vedomstvosı (Elizaveta patşayımnıñ kezi) Äbilhayır hannıñ Neplyuevqa jibergen hatınan keyin, Orta Aziyada, Qazaq jerinde qalıptasıp otırğan sayasi jağdayğa nazar audara bastaydı. Bwl kezde ağılşındar Orta Aziyağa Reseydiñ ıqpalınıñ küşeyuinen qorqıp, Ündistan arqılı Hiua hanına Reseyden qorğanu üşin qaru jaraq bere bastağan kez. Jäne Galdan Cerenniñ äli künge kişi jüz ben orta jüzge ıqpal jürgizip otırğanın esepke alıp, Orskide otırğan ökili Neplyuevke elşi arqılı Galdan Cerenge «Kişi jüz ben orta jüz Reseyge bağınıştı ekenin aytudı, sondıqtan osı eki jüzdiñ handarınan alım jäne amanat swrauğa bolmaytının jetkizudi» tapsıradı. Osı nwsqau boyınşa I.Neplyuevtiñ G.Cerenge jazğan talap hatında resmi eki talap bolğan:
Biri- «Kişi jüzben Orta jüzdiñ jılğı kelisimge säykes, olardıñ Reseyge qarastı ekendigi, sondıqtan eki jüzge joñğar qalmaq tarapınan qoyılatın talaptar tek Resey arqılı jüzege asuı tiis» delingen. Ekinşisinde -«Äbilhayır hannıñ küyeu balası, swltan Abılaydı bosatu (1741-jılı Abılay swltan birneşe adamımen joñğar qalmaqtarınıñ qorşauına tüsip, twtqındalğan) turalı talap qoyılğan. I.Neplyuev joñğar qalmaq eliniñ basşısına jazılğan resmi talap hattan basqa, elşilik basşısı K.Millerge, orta jüzdiñ bii, äri batırı tarhan Şaşaq Jänibek batırğa sodan bir jıl bwrın orıs keruenin tonağan wlı jüzdiñ Qoykeldi attı batırınan keruenniñ tölemin qaytarudı tapsırğan. Neplyuev G.Cerenge elşi bolıp bara jatqan K.Millerge eñ bastı qwpiya tapsırmasın auızşa aytadı. Ol- «jürgen jerleriniñ barlığın kartağa tüsiru» turalı erekşe tapsırma bolatın. Sondıqtan I.Neplyuev orıs äskeriniñ mayorı K.Millerge Türkistanğa, Hiuağa, Qırğız Alatauına tikeley aparatın (bwrın jürilmegen) Betpaqdalamen barudı wsınadı. Sonımen 1742-jıldıñ (qırküyekte) küzinde Neplyuevtiñ bwyrığımen ( Şaqşaq Jänibek tarhannıñ kelisimimen) qasında on bir adamı ( işinde Eralı swltan bolğan) bar, elşi Karl Miller joñğar qalmaq bileuşisi Galdan Cerenge Resey patşalığı atınan hat tapsıru üşin jolğa şığadı. Sonımen K.Millerdiñ bastağan elşilik tobı Tobıl, Qara Torğay, Wlıtau, Betpaqdala, Qaratau,Şu boyımen jürip otırıp, Qorğasqa eki jarım ay şamasında jetedi. Qırğız Alatauınıñ ber jağında bwlardı joñğar qalmaq äskeriniñ başısı Şara Manji tosıp alıp, İle boyınıñ basında twrğan qoñtayşı G.Cerenniñ ürgesine jibermey wstaydı. K.Miller elşiligi men G.Cerenniñ arasındağı Ş.Manji arqılı jürgen kelissöz eki aydan astam uaqıtqa sozılğan. Osı uaqıt işinde G.Ceren I.Neplyuevtiñ hat arqılı qoyğan eki talabına naqtı jauap bermegen. Sosın tamız ayında Türkistanğa qaytıs bolğan bäybişesin jerleuge kelgen Tarhan Şaqşaq Jänibek batır Qoykeldi batırmen kelissöz jürgizu üşin elşi Millerdi Türkistanğa şaqıradı.
Birinşi şeginis
(Qoygeldi batırdıñ isi boyınşa Türkistanda bolğan oqiğa turalı)
Reseydiñ Ordağı ökili I.Neplyuev elşisi K.Millerdi oñtüstikke attandırar aldında tarhan
Şaqşaq Jänibektende orıs keruenin tonağan Qoykeldi batırdan keruenniñ ötelimin qaytaruğa kömekteskenin qalağan edi. 1743-jılı 31-qañtarda Şaqşaq Jänibek batır Türkistanğa kelgende Qoykeldi batırdıñ is äireketine bilik aytuı üşin osında kişi jüzdiñ, orta jüzdiñ, wlı jüzdiñ bileri, swltandarı da jinalğan eken. Ol turalı 1993-jılı «Jalın» baspasınan şıqqan «Qazaqtıñ bi şeşenderi» attı kitapta ( bet) mınaday joldar bar:
«Bwl jiınğa orıs tarapınan K.Miller, orta jüzden Qaz dauıstı Qazıbek bi, Taşkent qalasınıñ bii Qoqım bi, qaraqalpaq bii Sasıq bi, Şaqşaq Jänibek batır,Türkistan qalasınıñ bilep twrğan Seyithan bi, Baraq swltan qatıstı. …Sonda bäri kelisip, bilik aytudı Türkistan ölkesiniñ bii Töle bige beripti. Sonda Töle bi:
«Men el qamı üşin öz qolımdı özim keskeli otırmın. Qoykeldi bäriñnen bwrın mağan jaqın.Biraq, eldiñ birligi, amandığı odan qımbat. Qoykeldi orıs kerueniniñ şığının eki mıñ jılqı berip ötesin» degen bilik aytıptı. («Qazaqtıñ bi şeşenderi» 74- bet).
Osı oqiğadan keyin K.Miller Orğa bet alıp jolğa şığadı. Şaqşaq Jänibek batır onımen Torğay jerine deyin saparlas bolğan. Jol üstinde 1743-jılı säuir küni bwlardı orta jüz işindegi qoñırat ruınan şıqqan Mämbetbay degen kisi quıp jetip, Galdan Cerenniñ «Men Abılay swltandı bosatıp öziniñ qonısına qaytardım,sonımen birge Äbilmämbet hannıñ amanatı wlın, basqa adamdarın da bosattım» degen sälemin arnayı jetkizipti (I.Erofeeva. «Mejdu vsemi starşinami znatneyşiy» attı kitabınan. 137-bet.)
Ekinşi şeginis
(Abılaydıñ twtqınnan qalay bosağanı jöninde)
Abılay jas kezindegi oqiğalar turalı äñgimeler, añızdar barşılıq. Sonıñ biri «Abılay jekpe je ayqasta qalmaqtıñ Şarış degen batırın öltirgen eken, Ol joñğar hanı Galdan Cerenniñ tuısı eken, Abılay sol şayqasta qalmaqtardıñ qolına joldastarımen tüsipti» dep bastaladı. Tarihi derek boyınşa, Abılaydıñ qalmaq batırı Şarıştı öltirgen ayqası 1732-1733- jıldarı bolğan.Al, Ordağı Resey ökili I.Neplyuevtiñ G.Cerennen «Abılaydı bosatu turalı» hatı 1742-jılı jazılğan. YAğni, Abılay derekter boyınşa qalmaqtardıñ twtqınına 1741-jılı tüsken. Abılaydı qalmaqtardıñ qolınan bosatu üşin Neplyuevten bwrın üş jüzdiñ handarı, swltandarı, bileri özara aqıldasqan. Sodan köptiñ şeşimimen Qazıbek bi qalmaq qoñtayşısı Galdan Cerenniñ aldına barıp, Abılaydı bosatuın swraydı. Qazıbektiñ şeşendigimen bwrınnan tanıs qoñtayşı onı tıñdamay «Birinşiden, Abılay men onıñ serikterin Äbilhayır han, Äbilmämbet han, Baraq swltan, Şaqşaq Jänibek batır amanattarın mağan tapsırğanda, ekinşiden qazaqtar Reseyden bas tartıp, mağan qosılğanda ğana bosatamın» dep bet baqtırmaydı. Sodan Qazıbek bi elge oralıp, Äbilmämbet pen Baraq swltandı G.Cerenge amanat beruge köndiripti. Joñğar qoñtayşısı da Qazıbek bimen kezdesuden keyin oylanıp, qazaqtardıñ orıstarğa birjola qosılıp ketuinen qauiptenip, Abılaydı qasındağı adamdarımen bosatıptı. Qoñtayşı onımen birge otız eki qalanı Türkistanğa birge qaytarıptı. Äbilmämbet soğan han saylanıp, Abılay Arqağa swltan bolıptı» degen («Qazaqtıñ bi şeşenderi» kitabınan.108- bet) joldar bar.
YAğni, añızdar boyınşada Abılaydıñ qalmaqtardıñ twtqınınan bosağan jılı -1743- jılğa kelip twr. Demek, Abılay qalmaqtardıñ qolınan Qazıbek bidiñ arqasında qwtıldı dep te aytuğa boladı. Al, orıs tarihınıñ derekteri «Neplyuevtiñ hatınıñ arqasında Abılay qalmaqtardıñ twtqınınan bosadı» degendi däleldeydi.
Millerdiñ kartası
Qaytar jolında da Miller sol kelgen jolımen Talas, Şu,İle, Betpaqdala, Wlıtau, Qara Torğay arqılı Orğa keledi. Miller Ordan Qırğız Alatauına, Türkistanğa barıp kelui bar, barlığı tört mıñ şaqırımday jerdi jürip ötken eken. Ol Orğa kelisimen jürgen, barlağan yağni, sol Qorğastan Balqaşqa deyingi aralıqtı, Türkistan, Qaratau, Talas, Şu, İle, Betpaqdala,Wlı taudağı bederlerin, joldardıñ bärin kartağa tüsirgen.
I.Neplyuev osı sapardan keyin, onıñ qorıtındısına, oray K.Millerge,tarhan Şaqşaq Jänibek batırğa «Resey imperiyasına siñirgen eñbegi üşin» dep resmi alğıs jariyalağan. (I.Erofeeva, joğarıdağı atalmış kitabınan).
K.Miller jürip ötken jolmen, yağni Betpaqdala arqılı Qazaq jeriniñ oñtüstigine ötken bwrın soñdı orıs, ne şetel sayahatşıları bolmağanın keyingi zertteuşiler aytqan. (Hanıkov, Magidoviç', I.Erofeeva). Resey otarşıları üşin bwrın Betpaqdala arqılı Qazaq jeriniñ oñtüstigine (Türkistanğa jäne t.b.) ötu « öte qiın» dep sanalğan.
K.Millerdiñ G.Cerenge elşi bolıp barğan jolı tüsirgen Ortalıq Qazaq jeriniñ kartası köp jerlerdi kartografiyanıñ zañdılıqtarına oray däl tüsirilgeni keyin däleldendi. Ortalıq Qazaqstannıñ Miller tüsirgen alğaşqı kartası avtordıñ öziniñ şetelde jariyalağan materialdarı arqılı, Reseydiñ Geografiyalıq qoğamınıñ jañalıqtarı retinde şetelderde kezinde belgili bolğan. Olardıñ sol kezdegi eski nwsqası Angliyanıñ, Amerikanıñ kitaphanalarında osı künge deyin saqtalğan. Qazaq jeriniñ alğaşqı kartalarınıñ «eski nwsqası Amerikadan, Angliyadan tabıldı» dep jurnalisterdiñ sensaciya jasauı sodan.
QORITINDI SÖZ
K.Millerdiñ Qırğız Alatauın meken ertken qalmaq joñğar basşısı Galdan Cerenge elşilik jolı Resey imperiyası üşin öte mañızdı boldı. Birinşiden, Miller äli Resey qaramağına ötpegen Wlı jüz handığınıñ jağdayı turalı, Hiua handığı men Joñğar qalmaq handığınıñ äl quatı, adamdarı, ornalasqan jerleri, qaru jaraqtarı turalı jan jaqtı mälimetter alıp keldi, kartaların tüsirdi.
Joğarıda XVIII-ğasırdan bastap, Qazaq jeriniñ kartaları tüsirile bastağanın aytqan edim. Qazaq jeriniñ Şığısın, Batısın, Ortalığın, oñtüstigin kartağa tüsiru kezeñderi jartı ğasırğa juıq uaqıtqa sozıldı. Ortalıq Qazaq jeriniñ joldarın elşi bolıp oñtüstikke barğan K.Miller 1743-jılı kartağa tüsirdi.
Mine, osı uaqıttan bastap,yağni, Qıtayğa deyingi qazaq jeriniñ geografiyasın, joldarın anıqtağannan keyin,, ondağı meken etken handıqtardıñ, äsirese, joñğar qalmaq qoñtayşısı men Hiua,Qoqan handıqtarınıñ äl quatın zerttep bilgennen keyin, Resey imperiyası Orta Aziyanı tolıq otarlau sayasatına mıqtap kirise bastadı dese de boladı.
G.Cerenge elşi bolıp barğan Miller turalı äli biraz tarihi derekter aytuğa boladı, biraq ol basqa taqırıp, basqa äñgime.
Jwmat ÄNESWLI,jazuşı, tarihşı
kerey.kz
Pikir qaldıru