ORDOS JAZIĞINDA QAZAQ RULARI QAYDAN JÜR?
Materialda belgili türkolog-ğalım Qarjaubay Sartqojawlı Qıtaydıñ Ordos jazığındağı türki taypalarınıñ qonıs audaruı, olardıñ qıtaylanıp ketkeni turalı şınayı bayandaydı- e-history.kz portalında.
Şığıs Aziyada Amur özeni bar. Sol Amurdıñ ber jağında Syan'bi degen tau bolğan. Bwl taulı ölkeni erte kezderden türikter meken etken. Biraq jeri suıq, qatal aua rayı bolğan. Sibirge jaqın aumaq. Sol syan'bi tauın meken etken türikter aua rayınıñ qataldığına oray, qazirgi Qıtaydıñ İşki Moñğoliya aumağındağı Ordos jazığına qaray qonıs audarğan.
Ordos jazığı İşki Moñğoliyanıñ astanası Höh höttan (Kök qala) 150 şaqırım jerde ornalasqan. Qıtaylar ol jerdi «QT» qoltığı deydi. Sonda qıs bolmaydı. Jeri jartastı ma dep oylaytınmın. Biraq jartastı emes. Ülken-ülken tau siyaqtı adır-adır qwm taular boladı. Taza qwm emes, topıraq siyaqtı taular. Jerinde bwtalar köp ösken. Jeri şwraylı, jılı bolıp keledi. Bügingi küni sol aymaq – ortalıq Qıtaydı kömirmen qamtamasız etip otırğan negizgi ekonomikalıq audan.
Ordostıñ şwraylı jerine joğarıda men söz etip otırğan Syan'bi türikteri erte ğasırlarda köşip keledi. Memleket qwradı. Sol uaqıttan qıtaylarmen soğısıp, birde jeñilip, birde jeñip otıradı. Sol ğasırda Syan'bi türikteriniñ sanı 10 mıñ bolğan. Olar köşpeli ömirdi tastap, maldarın qwrtıp, kiiz üylerin örtep qıtaylanıp, qıtay dästürine enip ketedi. Oğan tikeley äser etken handarı bolatın. Osılayşa Syan'bi türikteri jer emip, qıtaylanadı. Bwl b.z. 3-4 ğasırları bolatın. Sol uaqıtta 10 mıñ bolğan halqıñız, bälkim bügin 100 mln bolğan şığar. Kim bilsin.
Endigi qızıqtı aytayın, sol türikterdiñ işinde bwrın men kerey, nayman, merkit siyaqtı qazaq taypalarınıñ bar ekenin biletinmin. Qoñırattar, qiyattar da bar. Endi, biıl sol elge barğanımda qañlı men üysinniñ bar ekenin bildim. Bizder oblıs ortalıqtarınıñ audandarın Sayram, Sarıağaş nemese Arşalı audandarı dep atasaq. İşki moñğoldar kädimgidey kartasına moñğol ärpimen Kerey audanı, Nayman audanı, Qoñırat audanı, Üysin audanı, Qañlı audanı dep jazıp tastaptı. Sosın men tañırqap:
– Üy, senderde qañlı men üysinder bar ma?
– Bar.
– Öy, ötirik aytasıñdar! Qalayşa olar, boluğa tiisti emes qoy, – dedim. Sosın meni, universitettiñ prorektorı üysinderge ertip bardı. Barsam, kädimgidey moñğol şapan kigen qompiğan taza moñğol otır. Men moñğolşa jaqsı söyleymin ğoy, men moñğolşa söylesem älgiler tañğalıp, tañırqaydı.
– Siz Qazaqstannan keldiñiz. Qalayşa moñğolşa jaqsı söyleysiz?
– deydi. Sosın men aytam
– Bizdiñ eldiñ tärtibi qatal. Eger sol eldiñ tilin bilmesen şetelge şığa almaysıñ, sol üşin meni moñğol tiline dayındağan, – dep özderin qatırdım. Özimşe maqtandım olarğa. Qazaq ta jürgen jerinde tuğan eliniñ tuın köterip jür demey me. Älgi üysinderdiñ tañğalğanı ras.
– Ne degen küşti dayındaydı, sizde akcent joq. Sosın du-du äñgimege kirisip kettik. Olar arağın qwydı. Etin asqan, irimşik, qwrt-mayın äzirlegen. Dästürleri qazaqtarğa köp wqsas eken. Sosın äñgime barısında olardan swradım.
– Nege sender üysinsiñder, qaşan keldiñder? – dep.
– Bilmeymiz, äyteuir üysinbiz, – deydi. Sosın qañlığa barsam, biz qañlımız deydi. Tipti qañlı deytin qala da bar eken. Sonda mına eki halıq bir-birimen (türik pen işki moñğol) keremet aralasqan. Tarihşı Raşid-ad-Dinde jazadı: «mınanday, mınanday türik taypaları bar. Mınanday, mınanday moñğol taypaları bar. Türikter küşeygende bwlardıñ barlığı türik bolıp ketken. Şıñğıshan zamanında moñğoldar küşeyip, bwlar moñğoldıñ qol astına kirgen» deydi. Endi bir erekşelik, sol eki halıq bir-birimen Şıñğıshan zamanında eşqanday audarmasız söylesip kelgen. Biraq büginde qıtaylanıp ketken Syanbi türikteri turalı äli zertteu joqtıñ qası. Jazıp alğan: Altınbek QWMIRZAQWLI
e-history.kz
Pikir qaldıru