Orta därejeli Ombı auılşaruaşılıq uçilişesiniñ wstazdarı men şäkirtteri. Ombı, 1914-1918 jj. Surette B.Aybaswlı, M.Samatwlı, Q.Kemeñgerwlı anıqtaldı. B.Aybaswlınıñ balası Erkin Aybasovtıñ jeke arhivinen alındı.
«3 noyabrde Ombı qalasında birge oqıp jürgen joldasımız Orta därejeli sel'sko-hozyaystvennaya şkola şäkirti Sayman Bijanwlı özin-özi atıp öltirdi. Qaltasında qaldırğan qağazda: “Meniñ jazığım joq, ölip baramın Mitstiñ qaralağanınan, birinşi juliksiñ, Elizarovtıñ kesirinen häm inspektor Preobrajenskiy dälelsiz is qılğandığınan”, – depti. Bwl qağaz sud'ya sledovatel'diñ qolında, is tirkeydi. Joldasımızdıñ atıluı turalı qazir qısqaşa aytarımız mınau: birge oqıp jürgen joldası Mits degen orıs balasınıñ 100 som aqşası joğalıp, Saymannan köredi. Mwnı inspektor Preobrajenskiy estip, dereu esikterdi jauıp jiberip Saymandı tintedi, eş närse taba almaydı. Söytse de direktorğa aytıp, pansionnan şığartadı. Juırda tağı qısıp, senen basqa eşkim alğan joq dep, janına tietin sözder aytıp, pansionnan quıp jiberedi. Sayman beyşara namısqa şıday almay, bireudiñ mıltığın alıp, atıp ölgeni osı.
Alaştıñ qay azamatın jerge qiğandaymız, sonda da neşe jıl beynet körip oqıp, közdegen maqsatına jetuge bir-aq jıl qaldı degende, joldasımızdıñ uaqıtsız aramızdan joq boluı jüregimizge jara saldı. Biraq amal joq, tağdırğa kim qarsı twradı! Meyirimdi Qwday, joldasımızdıñ topırağın jeñil qıl! Qalğan jaqındarına ömir ber!
Marqwmnıñ joldastarı: M.Samatov, A.Şormanov, J.Babataev, S.Qazbekov, R.Tolıspaev, S.Säduaqasov, Q.Kemeñgerov».
(«Qazaq» gazeti, 1916 jıl, № 205)
Ombı oblısınıñ tarihi arhivinde Orta därejeli Ombı auılşaruaşılıq uçilişesiniñ qwjattarı, onda oqığan şäkirtter jayında derekter wqıptı saqtalğan. 1916 oqu jılında uçilişeniñ bes sınıbında 355 şäkirt oqığan. Bizdiñ esebimiz boyınşa, olardıñ 10 qazaq balası bolğan.
Sonımen, 1916 jılı, qaraşanıñ 3 küni, yağni bügingi künnen tura 100 jıl bwrın Ombıda oqığan qazaq şäkirtteri üşin qayğılı oqiğa orın aldı. Uçilişeniñ besinşi sınıbında oqitın Süleyimbek esimdi jigit özin-özi atıp öltirdi. Osı oqiğa jayında marqwmnıñ joldastarı «Qazaq» gazetinde mwnaqıp jariyaladı. Gazette Süleyimbektiñ atı Sayman dep beriluiniñ sebebin biz bılay tüsinemiz. Sol uaqıtta qazaq jastarı Säduaqastı – Säken, Birmwhambetti – Birkey, Dinmwhametti – Dinşe, Qoşmwhametti – Qoşke demekşi, Süleyimbekti – Sayman dep atağan bolsa kerek. Arhiv derekterinde Sayman degen adam joq. Onda tek Bijanwlı Süleyimbek degen şäkirttiñ atı körsetiledi.
Süleymbek Bijanwlı uçilişeniñ auılşaruaşılıq bölimine 1912 jılı 1 qırküyekte tüsedi. Qabıldau emtihandarına jiberilgen 97 adamnıñ işindegi jalğız qazaq Bijanwlı tizimde besinşi körsetilgen (Ombı oblısınıñ tarihi arhivi, 65-qor, 1-tizim, 27-i. 8 b.). Süleyimbek qabıldau emtihandarında orıs tilinen – 3, esepten – 3, Qwday zañınan – 4, geografiyadan – 4 alıp, orta bağası 14 bolıp, oquğa qabıldanadı. Osı jılı uçilişeniñ mädeni-tehnikalıq bölimine qazaq tüspeydi. YAğni, atalmış oqu ornına birinşi qabıldanğan jäne bir jıl jalğız oqığan, keyin kelgen qazaqtarğa jol salıp, ağa bolğan azamat – osı Bijanwlı Sayman edi. Körsetilgen qwjattıñ 30, 39 betterindegi mälimetten Bijanwlı 1892 jılı Semey oblısı Qarqaralı uezinde tuğanı, uçilişege deyin üş klastıq Veterinarlıq-fel'dşerlik mektebinde oqığanı, Semey oblısınıñ stipendiyantı ekeni jayında habar bar. Sarğayğan qağazdarda «proishojdenie – kirgiz, veroispovedanie – magometanec», – degen jazu birneşe ret jazılğan.
Süleyimbek Bijanwlı opat bolğanı jayında qazanama jarıq körgen «Qazaq» gazetiniñ sol sanında Mirjaqıp Dulatwlınıñ «Namıs qwrbanına (marqwm Süleyimbek Bijanwlına bağıştadım)» degen atpen öleñi jariyalanadı:
Sen joğıñda bw jalğanda,
«Jalğan olqı» deydi kim?
Sen kelgende aramızğa,
Qanşa orasan toldı kim?
Qaytıp ediñ qalıbıña,
Bar ma närse özgergen?
Sen bir sınşı köreyin dep,
Swm jalğanğa kez kelgen.
Bar joldasıñ boyıñdağı,
Ar-imanıñ, namısıñ,
He qılayın dep ediñ sen,
Bw jalğannıñ tabısın!
Namısıña tiip edi,
Qıldıñ qwrban mal-jandı,
Ata-anañdı, ağa-iniñ men
Eli-jwrtıñ jalğandı.
Men de jaña bildim endi:
Bir jigittiñ sımbatın.
Bildiruge kelgeniñdi
Ar namıstıñ qımbatın.
Keyin Mirjaqıptıñ öleñi jayında Jüsipbek Aymauıtwlı men Mwhtar Äuezwlı «Abaydan soñğı aqındar» attı ğılımi-tanımdıq maqalada qwndı derek keltiredi: «Bwl aytılğan öleñşilerdiñ işinde öziniñ aqındıq beti küşti, tür tapqış, asa eliktegiş emesi – Mirjaqıp. Kenetten kelgen oqiğanı tez sezip, tez siñirip, tez jauap tapqış, jüyrik qiyaldı öleñ Mirjaqıptan şığadı. Mısalı: «Süleyimbek Bijanovtıñ, Qazı Nwrmahammedovtıñ ölimderine şığarılğan «Jwt», «Qayda ediñ?» degen öleñderi siyaqtı» (Aymauıtov J. Bes tomdıq şığarmalar jinağı. 5-t. Almatı: Ğılım, 1999. 129 b.).
Uçilişeniñ soñğı sınıbında oqıp jatqan Süleyimbek özin-özi nege atıp öltirdi eken? Tağdırın qırşın qiğan qazaq balası qatal şeşimge qalay bardı? Şınında namıs üşin be? Özin qwrban etetin ol ne qılğan namıs? Älde ömirlik maqsatı – oqudan şığarıp tastağan soñ, tirşiliktiñ mazmwnı qalmadı ma eken oğan? Qalay bolğanda da, alıstağı Qarqaralıdan Ombığa oqu izdep kelip, sol qalada mäñgilik orın tapqan alaş azamatınıñ qaza bolğanı onıñ jan joldastarın qattı küyzeltkeni anıq.
Sanaulı ğana oqığan azamatı bolğan sol zamanda Süleyimbek sındı sauattı jigittiñ qazası bar alaşqa jariya etildi. El bolsaq, özge wltpen teñ bolsaq dep añsağan alaş jwrtın bwl qayğılı qaza da oyğa batırdı. Süleymbek qazası – jeke adam tağdırınıñ qiılğanı ğana emes, ol – otarlanğan qazaq halqınıñ ayanıştı hali, därmensiz küyi bolatın. Sonımen qatar mwnday mısaldar alaş däuirinde qazaq wltın wyıstıra tüsip, keleşegi üşin jankeşti küreske jwmıldırğandığı da ayan edi.
Qayırbek KEMEÑGER, filologiya ğılımdarınıñ kandidatı
Abai.kz
Pikir qaldıru