ساياسات تاريح تۇلعالار قازاق شەجىرەسى
قيىردان كەلسە قانداستار
kerey.kz
ءبىز – تىعىرىقتى تار زاماندا تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قانداستارىن
اتامەكەنگە جيناعان الەمدەگى ءۇش ەلدىڭ ءبىرىمىز.
تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا ءتيدى. بۇل كۇندى قازاقستاندا عۇمىر كەشىپ جاتقان حالقىمىز عانا ەمەس، قيىردا جۇرگەن، ەكى كوزى بوتالاپ، تۋعان ەلگە الىستان جانىنىڭ جانارىن سالعان قانداس باۋىرلارىمىز دا اڭساي كۇتكەن. تىرلىكتى تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزىپ جىبەرگەن كەڭەستىك يدەولوگيا جوق، قاباعىن تۇيگەن كومپارتيا قۇلاعان، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن كەزدە ەڭ الدىمەن ويلاعانىمىز – شەت ەلدەردە جۇرگەن اعايىندى ەلگە ورالتىپ قۋانتۋ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ بولاتىن.
انالارىمىز الىسقا كەتكەن تۋعان-تۋىستارىن ءىس تىگىپ وتىرعاندا، جۇمىس جاساپ جاتقاندا سىڭسىپ سالعان انىمەن ەسكە الىپ، كوز جاستارىن ءبىر سىعىپ الۋشى ەدى. بالاڭ كەزىمدە ونىڭ سەبەبىن سۇراعانىمدا: «بالام، ەرجەتەرسىڭ، سوندا بىلەرسىڭ مۇنىڭ ءمانىسىن» دەپ ءسوز اياعىن جۇمباقتاپ جىبەرەتىن. بىراق بالا كەزگى ادام جادى مىقتى بولادى عوي. كەيىن، ەسەيە كەلە مۇنىڭ ءمانىن دە، كوز جاسىنا بۋلىققان ءانىن دە ءبىلىپ، كوكەيگە ءتۇيىپ وستىك. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا ويدا جۇرگەن وسىناۋ اسا ماڭىزدى ءىس-ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولىن تاپقانداي بولدىق.
وسىلايشا، 1992 جىلدىڭ 27 تامىزى كۇنى شەت ەلدەردە تۇرىپ جاتقان قانداس باۋىرلارىمىزدى وتانعا ورالتۋ ماقساتىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىن شىعاردىق. قارقىندى، قىزۋ جۇمىستار باستالدى. ۋاقىت تىم قاۋىرت ەدى. شۇعىل كىرىسىپ، تەز شەشىم قابىلدادىق. وسىناۋ تاريحي باسقوسۋدى ەل ومىرىندەگى ماڭىزدى ءىس-شارا رەتىندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى ماسەلە ناقتى قويىلدى. سول ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ونىڭ ءجۇرۋ بارىسىن كۇنبە-كۇن قاداعالاپ وتىردىق. تاپسىرىلعان جۇمىسقا كىرىسكەن ازاماتتار دا تاباندىلىق پەن ىجداعاتتىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. قايراتكەرلىكتىڭ قۋاتىن بايقاتتى. تىنىمسىز تىرلىك زايا كەتكەن جوق. ويداعىنى اتقارىپ، ورتامىزدى تولتىردىق.
ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءۇش مىڭ جىلدىق كەزەڭنىڭ ارعى جاعىن دا قامتيدى. ونى قازاق جەرىنەن، ونىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان تابىلىپ جاتقان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر، كەشەندى كەسەنەلەر، كونە قورعاندار، التىنمەن اپتالعان ادامدار، ءتىپتى، التىنمەن كومكەرىلگەن جىلقىلار داۋسىز دالەلدەپ جاتىر. جالپى، تاريحىمىزدا ءبىز بەس بۇرىشتى جۇلدىز بەن كرەست تاڭباسىن دا وزگە ەلدىڭ مۇراسى، جاتتىڭ دۇنيەسى دەپ قابىلداپ كەلدىك. دالامىزدىڭ ءار جەرىنەن تابىلىپ جاتقان كونە جادىگەرلەر مۇنىڭ الدى سەگىز مىڭ، بەرىسى بەس مىڭ جىل بۇرىن وسى دالادا بولعاندىعىن، بولىپ قانا قويماي، ونى باعزى بابالارىمىز التىنمەن اپتاۋدىڭ، كۇمىسپەن كۇپتەۋدىڭ، تەمىردەن ءتۇيىن ءتۇيۋدىڭ كانىگى شەبەرلەرى، ۇلى ۇستالارى بولعانىن دالەلدەۋدە.
ازيا تاريحىنىڭ اتاقتى بىلگىرى، عالىم ن.ا.اريستوۆتىڭ حالىق ساناعى تۋرالى سيپاتتامالىق-ستاتيستيكالىق ەڭبەگىندە 1897 جىلى قازاقتاردىڭ سانى ءوز اۋماعىندا 4 ميلليون بولعانى انىق جازىلعان. جاي عانا اريفمەتيكالىق ەسەپكە جۇگىنسەك، بۇل سان دەموگرافيالىق دامۋ ءۇردىسى بويىنشا قازىر كەم دەگەندە 30 ميلليوننىڭ شاماسىندا بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، زۇلىم ساياسات ءبىزدى بۇعان جەتكىزبەدى.
سول كەزدىڭ وزىندە عالىمنىڭ ەسەبى بويىنشا شەت ەلدەردە 100 مىڭ قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتىپتى. قازاق حالقىنىڭ دامۋ ۇردىسىنەن، ونىڭ رۋحاني وركەندەۋ پروتسەسىنەن، حالىق سانىنىڭ جەدەل وسۋىنەن سەكەم العان سۇرقيا كوسەمدەر جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ىشىندە نەبىر زىميان ايلا-شارعىلاردى ويلاپ تاۋىپ، جۇرتىمىزدىڭ كوز جاسىن كول ەتتى، قىرعىنعا ۇشىراتتى. بۇل – ۇمىتىلماس تاريح. ۇمىتۋعا حاقىمىز جوق تاريح. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى بەتتەرى دە وسىندا جاتىر.
1991 جىلعى 31 جەلتوقساندا قازاق راديوسىنان شەت ەل قازاقتارىنا ارناپ ءسوز سويلەدىم. ول ءسوز جان جۇرەگىمنەن قايناپ شىققان ەدى. سول ءسوز الەمنىڭ ءار ەلىندە عۇمىر كەشىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدى ءدۇر سىلكىندىردى. قازاقستانعا كەلەمىن دەپ ات باسىن بۇرىپ، ۇلى كوشتىڭ تەڭىن بۋىپ، تىزگىنىن قاققان باۋىرلار سول كەزدەن باستاپ وتانعا ورالۋدىڭ قام-قارەكەتىنە كىرىستى. 1992 جىلعى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىن وتكىزۋگە دايىندىقتىڭ رۋحاني جوسپارىن وسىلايشا تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن ون بەس كۇن ىشىندە باستاپ كەتكەنبىز. بۇل كۇن جەلتوقساننىڭ جازعا اينالعانداي جايساڭ كۇنى ەدى. ەلدەگى باۋىرلارىمىزدىڭ دا ەلەڭدەپ كۇتكەن كۇنى بولاتىن. الاپات كۇندەردە اجىراپ كەتكەن اعايىن قۇشاعى قايتا قاۋىشۋعا ۇمتىلىپ كەلە جاتتى.
بيىل ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە 100 جىل تولادى. حالقىمىز ءوزىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا تالاي كۇرەس پەن شايقاستى، ناۋبەت پەن زۇلماتتى كورۋدەي-اق كوردى، كۇرەسۋدەي-اق كۇرەستى. «قاراتاۋدىڭ باسىنان قۇلاعان» قارالى كوشتىڭ ءوزى قارالى زامان بولىپ، تاريحىمىزعا كىردى. سول ارقىلى ۇلتتىق تانىمىمىزدىڭ وشپەيتىن بەتى بولىپ، جۇرەككە ءسىڭدى. ودان كەيىنگى، كەشەگى كەڭەستىك زورلىق پەن زوبالاڭ كەزىندە «قازاقتار ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىراپ»، اتامەكەننەن اۋىپ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا باس ساۋعالاپ كەتتى. قولدان كەلەر دارمەن جوق، قىناداي قىرىپ بارا جاتقان قىزىل يمپەريانىڭ قاندى تىرناعىنان ۇرپاعىن امان الىپ قالۋدىڭ ءبىر قارەكەتى وسى بولاتىن. ءتۇن جامىلىپ، تاۋ استى، توسقاۋىلعا ۇشىراپ، توز-توزى شىقتى. ايتەۋىر ءولدىم-تالدىم دەگەندە جاتقا قونىس اۋدارىپ، جان ساۋعالادى.
الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدى اتاجۇرتقا ورالتۋ باعىتىندا كوپتەن ويىمدا جۇرگەن ارمانىمدى ورىنداعان ءساتىمدى مەنىڭ ءوز ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كەزەڭىم دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ءبىر جۇرەكجاردى قۋانىش، سەزىمگە تولى سالتانات، ازاماتتىق پارىزدىڭ سالماعىن سەزىنۋدىڭ شىنايى كورىنىسى بولدى. وسىنداي ەرەكشە ساتتەر وڭاشا قالعان كەزدە كەيدە ولەڭ بولىپ ورالىپ، قولىڭا قالام العىزادى.
تىڭداي ءبىلۋ زامانىڭنىڭ تىنىسىن،
تورگە وزدىرۋ قازاعىمدى –
ۇلى سىن.
مويىنداتساڭ مۇراتىڭدى جاھانعا،
سوندا عانا…
پەندە ەمەس،
ۇلىسىڭ!
سوندا عانا
ۇلىقتايدى ۇلىسىڭ!
ەلىمىزدە دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ بەس قۇرىلتايى ءوتتى. ولاردىڭ كەيىنگىلەرى جاڭا ەلوردا تورىندە – استانادا ءوتتى. وسى كەزەڭنىڭ ءوزى جاڭا ەلورداعا قونىس اۋدارۋ تۇسىنداعى تاريحي وقيعالارعا كۋا بولۋ، كوزايىم بولۋ تۇرعىسىندا ەل تاريحىنداعى ەلەۋلى كۇندەر، ەرەكشە ساتتەر بولدى. دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋ ناۋقاندىق ءىس-شارا ەمەس، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مەرەيلى دە مارتەبەلى كورىنىسى بولىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان، الەمدىك وركەنيەتتەن ءوز باعالارىن الدى. الەمدە ءوز قانداستارىن اتاجۇرتقا جيناپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ارنايى باعدارلامالار قابىلداعان، كەلگەندەردىڭ جاڭا ورتادا جاتسىنباي، بىردەن ءسىڭىپ، جايلى عۇمىر كەشىپ كەتۋىنە بارلىق جاعدايلارىن جاساپ جاتقان دۇنيە جۇزىندەگى ءۇش ەلدىڭ ءبىرى – قازاقستان.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، گەرمانيا مەن يزرايل مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزى بىزگە قىزىعا قارايدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ارينە، جاڭادان جەرسىنۋ، بەيتانىس ورتاعا بىردەن بەيىمدەلۋ وڭاي بولماس. كەيدە قيىردان كەلگەن قانداستارىمىزدى جايلى ورنالاستىرۋدا جەكەلەگەن جاۋاپتى ادامداردىڭ تاراپىنان بولىپ جاتاتىن بويكۇيەزدىك پەن توعىشارلىق، جانى اشىماستىق پەن جاعدايدى باعالاي الماۋشىلىق كەزدەسىپ قالاتىنىن جاسىرۋعا بولمايدى. مۇنداعى تۇيتكىلدەر – مەملەكەتتىڭ قاتەسى ەمەس، كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ تورەشىلدىگىنە بايلانىستى جاعدايلار. ءبىز بۇلاردىڭ بارىنە سىن كوزىمەن قاراپ، تۇزەتىپ، كوڭىلگە تۇسكەن قاياۋدى جويۋعا كۇش سالاتىن بولامىز.
اعايىنعا ارناپ كوپ نارسەنى ايتقىم-اق كەلەدى. الايدا، ىشتەگىنىڭ ءبارى سىرتقا شىعا بەرمەيدى عوي. ەل تىرلىگى، كوپۇلتتى قازاقستاننىڭ بىرلىگى مەن تىنىشتىعى جاتسام-تۇرسام كوكەيىمنەن كەتپەيتىن ماعان جالعاسىپ جاتقان قازاق كوشىنىڭ تاعدىرى ءتىپتى دە وڭاي سەزىلىپ تۇرماعانىن ايتقىم كەلەدى. جىراقتاعى جۇرتىڭ تۋعان جەرگە جاۋتاڭداپ قاراپ وتىرسا، كىسىنىڭ جانى قالاي جاي تابادى؟!
كوشى-قون ماسەلەسى شىنىندا دا ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ەڭ باستى پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالعانى شىندىق. جەر-جەردەگى جەكە دارا جاعدايلاردى ەسكەرسەك، ءار ەلدەردەگى دياسپوراعا قامقورلىق جاساۋ – وركەنيەت ءىسى ەكەنى ايدان انىق. دەمەك، ءبىزدىڭ دە كوشى-قون شارالارىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز ابدەن زاڭدى. سوندىقتان دا قانداستارىمىزدىڭ تۋعان جەرگە ءتورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قارلىعاشتاي ۇشىپ كەلگەندەرىنە – كىرشىكسىز كوڭىلدەرى ءۇشىن، ال ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى جەتە الماي جۇرگەندەرىنە – قاي قيىردا جۇرسە دە، اتامەكەنگە دەگەن ساعىنىش پەن سۇيىسپەنشىلىككە تولى پەرزەنتتىك پاك پەيىلدەرىن سارقىماي ساقتاعاندارى ءۇشىن ريزاشىلىق بىلدىرەمىز. جەر بەتىندەگى بارشا شاڭىراقتارىمىزدىڭ ءبارىنىڭ دە باقىتى اسىپ، ىرىزدىعى تاسىسىن دەيمىز!
ءبىز – تالاي-تالاي وقيعالاردىڭ كۋاسى بولعان ۇلان-عايىر دالا مەن مۇزارت شىڭدى اسقار تاۋلار تۇلەگىمىز. بۇل – ءبىزدىڭ سان بۋىن بابالارىمىزدىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرى. اتادان قالعان بايتاق مۇرامىز، باعا جەتپەس بايلىعىمىز، التىن بوساعامىز. قازاق – تامىرىن جەتى قابات جەر استىنا جىبەرگەن بايتەرەكتەي، وزەگىن تاريحتىڭ تەرەڭىنە تارتىپ، وسىناۋ قاسىرەتتى دە قاسيەتتى دارحان دالاسىنان تابان اۋدارماي، داۋىلدارمەن الىسىپ، تاعدىرىمەن قارىسىپ، ءوسىپ-وركەندەپ كەلە جاتقان جاۋجۇرەك تە جاسامپاز حالىق.
بۇگىنگى قازاق حالقى – سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا-اق تۇلپارلارىنىڭ تۇياعىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، تەكتى ءتول تاريحىن تاسقا جازعان كونە ساقتاردىڭ، ەجەلگى عۇنداردىڭ، بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ۇرپاعى. ولار – ۇلكەن ءۇيدىڭ قارا شاڭىراعىن اتاجۇرتتا ساقتاپ قالعان وركەندى ورەندەر.
بۇگىنگى بوستاندىق – تۇعىرلى تاۋەلسىزدىك تە وزىنەن ءوزى كەلىپ، بەكەردەن-بەكەر باسىمىزعا قونا قالعان جوق. اڭسارلى ارمان – ازاتتىق ءۇشىن ميلليونداعان ادامداردىڭ قانى توگىلىپ، جانى قيىلدى، جازىقسىز زارداپ كورىپ، جاپا شەكتى. قىرۋار قۇرباندىققا دۋشار بولدىق. بۇل دا – ەشقاشان ۇمىتىلماۋعا ءتيىستى، ماڭگىلىك تاعزىم ەتەر تاريحىمىز بەن تاعدىر-تالەيىمىز. دەمەك، ءبىز دە اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعى الدىندا، ءمارت مىنەزى مەن ءور بولمىسىنىڭ ۇلگى-ونەگەسىمەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋى، جۇرت بولىپ جۇمىلۋى ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە ءتيىسپىز.
اتاجۇرتقا ورالۋدىڭ دا كۇرمەۋلى ماسەلەسى كوپ. ونىڭ زاڭدىق-قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك-قوعامدىق تۇيتكىلدەرى بار. ولاردىڭ ءبارىن زامان تالابىنا ساي تولىق رەتتەپ وتىرۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك، جان-جاقتى جۇمىس قاجەت. سونداي كەزدە وكپەلەۋگە بەيىم تۇراتىن، كۇتۋدىڭ سوڭىن كۇدەر ءۇزۋدىڭ الدى دەپ قابىلدايتىن ازاماتتار دا تابىلىپ قالىپ جاتادى. ءبىز ءاربىر باۋىرىمىزدى اتامەكەنىن اڭساپ كەلگەن اعايىن دەپ قانا قاراماي، ءبىر تۋعان باۋىر، ەلگە قوسىلعان ەلەۋلى قازىنا دەپ قابىلدايمىز. وسى حالىقتىق ىسكە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جاۋاپتى جانداردىڭ ءبارى دە بيىك مەجەدەن كورىنسە، ولاردىڭ ازاماتتىقتارىنا بەرىلگەن باعا دا وڭ بولادى.
ۇلى ءال-ءفارابيدىڭ: «ادام ماقساتىنا ءوزىن ءوزى جەتىلدىرۋ ارقىلى جەتەدى»، دەگەن ءسوزى بار. قوعام دا سونداي، ءوزىن ءوزى دامىتىپ، جەتىلدىرىپ وتىراتىن مەملەكەت قانا ءوز ماقساتىنا قينالماي جەتەدى، باتىل العا باسادى.
ءبىز ەلگە ەل، باسقا باس قوسىپ، قازاقستان حالقىنىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ ارقىلى ۇلتتىق-دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ەڭ ماڭىزدى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىز. حالىق سانىن ءوسىرۋدىڭ تاريحي جولىن قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىندا ءبىز جاساعان قادامنىڭ جەمىسى دە، جەڭىسى دە كورىنە باستادى. بۇل – جالعاسا بەرەر جارقىن جول. وسىناۋ جىلداردا ەلىمىزگە 1 ميلليونعا جۋىق باۋىرىمىز ورالدى. قازاق ەلىنىڭ شاڭىراعى بيىكتەپ، كەرەگەسى كەڭەيە ءتۇستى. كوش ءالى دە توقتاعان جوق. توقتامايدى دا.
شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىز تۋرالى ايتار بولساق، قازىرگى كەزدە وزگە ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ جالپى سانى ۇلتىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرىن، ياعني 5 ميلليوننان استام ادامدى قۇرايدى. ولار الەمنىڭ 40-تان استام ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن قولىمىزعا ۇستاعان العاشقى كۇننەن باستاپ حالقىمىزدىڭ ەجەلگى اسىل مۇرالارىن، قادىر-قاسيەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلت رەتىندە تۇلەتىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە بار كۇشتى سالۋمەن قاتار، شەت ەلدەردەگى باۋىرلارىمىزدىڭ ونەرىن، ادەبي مۇراسىن، حالىقتىق قول ونەرىن، اتا كاسىبىن دامىتۋدا ارنايى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەمىز. بۇل – ادامي كاپيتالدى وتانعا ورالتۋدىڭ وڭ قادامدارىنىڭ ءبىرى. بۇل قادام جاڭىلمايدى، شەكارا جابىلمايدى. ۇلى كوش جالعاسا بەرەدى. ويتكەنى، الەمدەگى بار قازاق – ءبىر قازاق.
ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى قادىم زاماندا عۇمىر كەشىپ، ءوزىنىڭ دانالىق دارا قاسيەتىمەن كونە گرەكتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ساق عۇلاماسى، ءبىزدىڭ باعزى بابامىز اناحارسيس (ب.د.د. 620-555 جىلدار) كەيىنگى جۇرتىنا: «مەنىڭ سەنگەنىم – ساداق پەن جەبە»، دەگەن تۇجىرىمدى ءسوز قالدىرعان. وسى ءبىر اۋىز سوزدەن ونىڭ تاريحي تەگى مەن گەنەتيكالىق بولمىسى بايقالادى. بۇل ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. سونىمەن قاتار، بۇل ءسوزدىڭ ءمانى – ەلدىكتى ساقتاۋدىڭ جولى ەرلىك، بويىڭداعى بەس قارۋ دەگەنگە دە كەلىپ سايادى. باتىرلىقتىڭ بايانى سەزىلەدى. بۇل ءسوز ءبىزدىڭ دە جانىمىزدى جىگەرگە بولەپ، قانىمىزدى قىزدىرادى.
بىراق «ءبىز سەمسەردەن سوقا سوققان» ساياساتتى ۇستانا وتىرىپ، بەيبىتشىلىكتىڭ مىزعىماس تۇعىرى – ىنتىماق پەن بىرلىكتى تۋ ەتىپ، تاعى دا كۇلتەگىننىڭ كوك تاسىنان كوكەيدەگى ويدى تاپ باسقان ءسوزدى داۋىستاي وقيمىز: «جاۋىڭدى جەڭۋ ءبىر باسقا، جاۋىقپاس ەتۋ ءبىر باسقا».
قيىردان كەلگەن قانداستار تۋرالى قىسقا قايىرىپ، تۇجىرىم جاساعاندا تىلگە تيەك بولعان سوزدەردى قازاقستان حالقى وي-ساناسىندا ۇستاپ، ورتاق پىكىر رەتىندە تۇتىنسا، كەرەگەمىز كەڭىپ، كەمەلىمىز تولا بەرەدى.
ونەردىڭ ءورىسى كەڭ
ەگەر ءبىز مەملەكەت بولىپ تۇرعىمىز كەلسە، ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدى ۇزاق ۋاقىتقا مەڭزەپ قۇرعىمىز كەلسە، وندا حالىقتىڭ رۋحانياتىنىڭ باستاۋلارىن
تۇسىنگەنىمىز ءجون.
تالانتسىز حالىق بولمايدى. دەمەك، تالانت بار جەردە تالعام بار. ال تالعامنىڭ دا تاريحى بار. قاي حالىقتىڭ تاريحىن الىپ قاراساق تا، ونىڭ عۇمىرباياندىق جولىندا ونەردىڭ دامۋ، وركەندەۋ بەلەستەرى كورىنىپ جاتادى. تۋعان حالقىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن ەرەكشە باعالاعاندىق پا، الدە ونىڭ ونەر قازىناسىن جاقسى بىلگەندىكتەن بە، ءبىزدىڭ حالقىمىز دۇنيە جۇزىندەگى بار حالىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ تالانتتىسى، ەڭ ونەرلىسى سياقتى بولىپ كورىنەدى. جاس كەزىمنەن ءوزىم دە ونەرگە جاقىن بولدىم. مەكتەپتە جۇرگەندە ءان-كۇيگە، ادەبيەتكە وزگەلەردەن گورى ەتەنە بەيىم بولدىم دەپ ايتۋىما بولادى. بۇل ادەت ماعان ءومىر بويى ءارى سەرىك، ءارى كومەكشى بولدى.
قازاقتا «جىگىتكە جەتى ونەر دە از» دەگەن ادەمى ءسوز بار. راس ءسوز. كەز كەلگەن ونەردى مەڭگەرگەن ادام وزگەلەردەن ەرەكشەلەۋ بولىپ تۇرادى. ال كوپ ونەردى مەڭگەرگەن ادام قوعامنىڭ قۇرمەتىندە، حالىقتىڭ الاقانىندا بولادى.
ونەرلىنىڭ ەڭسەسى بيىك، ءباسى باعالى ەكەنىن بالا كەزدەن سەزىنىپ وستىك. ءبىزدىڭ اۋىل ونەر يەلەرىن اسا قۇرمەتتەيتىن. انام ءالجاننىڭ ءسوز سايىستاردا جارقىلداپ، ازىلمەن جەڭىپ، اينالاسىن قالجىڭ مەن شۋاقتى كۇلكىگە بولەپ وتىراتىنى ءالى كۇنگە جىرداي ايتىلادى. انا سۇتىمەن بەرىلەتىن وسىناۋ يگى قاسيەت ادام بولمىسىنا اجىراعىسىز داريدى.
ال مەملەكەتتىڭ رۋحاني-مادەني دامۋى ونىڭ بولاشاعىنا جارقىن جول اشادى. مەملەكەت تە – ونەردىڭ قولداۋشىسى. ويتكەنى، ونەردىڭ ءورىسى كەڭ، ونەرلى حالىقتىڭ وركەنى ۇزاق. حالىقتىڭ باي مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، ونەرى مەن عىلىمىن دامىتۋ، سالت-ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋ، ونى جاڭا زامان تالابىنا ساي وركەندەتىپ وتىرۋ – مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ەڭ ماڭىزدىسى. ەندەشە، ونەر – حالىقتىڭ سارقىلمايتىن رۋحاني قازىناسى.
تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرلىگىندە كوپتەگەن قيىنشىلىقتار بولدى. كوپ نارسە جەتپەي جاتتى. بىراق سوعان قاراماستان، مەملەكەتىمىز ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ەل مادەنيەتىنە قولداۋ كورسەتۋدىڭ سىندارلى باعدارلاماسىن جاساپ، رۋحانياتتىڭ شەتتەپ قالماۋىنا بارىنشا جول اشۋدىڭ باعىتىن ۇستاندى. «ورازا، ناماز – توقتىقتا» دەگەن ءسوز بار. بىراق بۇل ءسوزدى ۋاقىتشا قيىندىقتان قاشۋدىڭ امالى دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. ەگەر ءوز ماقساتىڭدى جان-جاقتى تۇسىنسەڭ، قايتا قيىن كەزدە قايراتتان، تار كەزدە تاۋەكەل ەت. سوندا جان دۇنيەڭ جاراسىمىن تابادى.
1993 جىلى قازاقستاننىڭ مادەنيەتىنە – ادەبيەتى مەن ونەرىنە ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن، وتان رۋحانياتىنىڭ دامۋىنا كەزىندە ەرەن قولتاڭبا قالدىرعان، ەسىمدەرى ەل قۇرمەتىنىڭ بالاماسىنداي ايتىلاتىن قايراتكەرلەردى قولداۋ ماقساتىندا ءجۇز ادامعا پرەزيدەنتتىك ستيپەنديا تاعايىندادىق. قاراجات جاعىنان بۇل سول كەزدە جوقتان بار جاساۋدىڭ كورىنىسى بولاتىن. زامان قانداي قىسپاققا السا دا، ءبىز وسى ءتىزىمدى جىل سايىن، جيىرما ءۇش جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە جالعاستىرىپ كەلەمىز. قازىر دە سول كەزدەگى سەكىلدى ءجۇز ادامعا ستيپەنديا بەرىلىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە ەلگە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن، رۋحانيات تاريحىندا وزىندىك قولتاڭباسى بار ەلۋ قايراتكەرگە ەلباسى ستيپەندياسى، ال قازىرگى تاڭدا ونەر مەن ادەبيەت سالاسىندا بەلسەندى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ەلۋ ادەبيەت پەن ونەر وكىلدەرىنە مەملەكەتتىك ستيپەنديا بەرىلۋدە.
مۇنىڭ سىرتىندا جىل سايىن جاس تالانتتارعا بەرىلەتىن «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعى، عىلىمنىڭ جاس تولقىنىنا بەرىلەتىن ارناۋلى سىيلىقتار، شىعارماشىلىق جاستارعا جىل سايىن بەرىلىپ كەلە جاتقان اتاۋلى سىيلىقتار جانە بار. بۇلارعا قوسىمشا جىل سايىن ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن وسى سالانىڭ جاس وزاتتارىنا «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» اتاعى بەرىلەدى. ەكى جىلدا ءبىر رەت ادەبيەت پەن ونەر سالاسىنداعى ۇزدىك شىعارمالارعا مەملەكەتتىك سىيلىق تاعايىندالادى. بۇل – وزىق ونەردى قۇرمەتتەۋ مەن باعالاۋدىڭ ناقتى كورىنىسى.
وسى كەزەڭدە ادەبيەتتە رۋحاني جاڭعىرۋ، ۇلتتىق تۇلەۋ، حالىقتىق قاسيەتتەر قاپىسىز بوي كورسەتتى. ارينە، بۇل ورلەۋدەن ونەردىڭ باسقا سالالارى دا قاعىس قالعان جوق. بىراق ادەبيەت الدا ءجۇردى، الدىڭعى شەپتىڭ ايباتى دا، قايراتى دا بولا ءبىلدى.
بىزدە ساحنا ساڭلاقتارى، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن وپەرا جانە بالەت ونەرىنىڭ حاس شەبەرلەرى، كۇردەلى ءارى تاريحي جانرلار مەن مازمۇندىق جاعىنان ادامگەرشىل يدەيانى ۇستانعان كوركەم فيلمدەر بار. الەمدىك كورمەلەردە ءوز تابىنۋشىلارىن تاپقان بەينەلەۋ جانە كەسكىندەمە ونەرىنىڭ وكىلدەرى، تاسقا جان ءبىتىرىپ، تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن ساڭلاق ساۋلەتشىلەردىڭ شىنايى شىعارمالارى كوبەيۋدە. ۇلى دالانى عاسىرلار بويى عاجايىپ سيقىرىمەن، الۋان-الۋان مەكتەبىمەن باۋراپ كەلە جاتقان قۇدىرەتتى ءان ونەرى، عالامات قۇبىلىس رەتىندە ارعى-بەرگى جيھانگەز ونەر زەرتتەۋشىلەرىن تاڭعالدىرعان حالىق اندەرى مەن كۇيلەرى، مىڭ بۇرالعان بيلەرى، مىنە، وسىناۋ باعا جەتپەس ۇلى بايلىق بابادان بالاعا اسىل قازىنا، التىن كومبە بولىپ جالعاسىپ، وركەندەپ كەلە جاتىر.
قازاقستان – تەاتر ونەرىنە زور كوڭىل ءبولىپ وتىرعان مەملەكەت. بۇل كۇندە ەلىمىزدە ەلۋدەن استام رەسپۋبليكالىق تەاتر تۇراقتى جۇمىس ىستەۋدە. جىل سايىن مادەنيەت سالاسىنا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن ميللياردتاعان تەڭگە قارجى ءبولىنىپ كەلەدى. باردى ۇقساتۋ جولىنداعى ورتاق جۇمىستا بىرىگىپ، جاناشىرلىقپەن قيمىلداساق – ەل مادەنيەتى ۇتادى، حالقىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ پروتسەسى جاڭا بيىككە كوتەرىلەدى.
ءبىزدىڭ تاريحىمىز پوەتيكالىق شىعارمالاردا نەعۇرلىم كوپ سومدالدى. اسا باي اۋىز ادەبيەتىنەن، ەپوستان باستاۋ الىپ، پوەتيكالىق جانردىڭ ورەسىنە شىققان قازاق پوەزياسى ۇلتتىق بولمىستى بەينەلەۋدىڭ، حالىقتىق ارمان-ماقساتتى كوركەمدىك-يدەيالىق تۇرعىدان بيىك دارەجەدە كەسكىندەۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى. تسەنزۋرانىڭ قاتال سۇزگىسى، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ «قىراعىلىعى» كەزىندە دە رەتىن تاۋىپ، جۇرت كوكەيىندەگى ويدى تاپ باسىپ تانىپ، استارلاپ ايتقان كۇيى تاراتىپ جەتكىزۋدىڭ نەبىر ۇلگىلەرى دە وسى كەزەڭدە تۋدى.
قوعامنىڭ دەموكراتيالىق ۇردىستەرىن اۋەلگى كەزدە دابىرا داۋ-دامايعا، كەيىننەن سىپىرا ساياسي ساۋداگەرلىككە سالىپ، ودان سوڭ «بارا جاتقاننىڭ بالتاسىنا، كەلە جاتقاننىڭ كەتپەنىنە» جابىسۋمەن سىندارلى پىكىرتالاستىڭ سىنىن كەتىرىپ، شىرايىن بۇزعان كەزى دە بولدى. بۇعان دا رەنجۋدىڭ ءجونى جوق.
ويتكەنى، ءبىز ءالى اشىق قوعام قاتىناستارىنا دايىن ەمەس ەدىك، جابىق قوعامنىڭ پەردەسى سىپىرىلىپ تۇسكەن تۇستا تەكەتىرەستىڭ جەلىنەن بويىمىزدى اۋلاق سالا الماي سانسىراعانىمىز دا راس. نامىستى شەكتەن تىس قامشىلاعان دا كەز بولدى. بىراق، قالاي بولعاندا دا، قوعام جاڭا جولدىڭ ايىرىعىندا يگىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ سۇرلەۋىن ءدال ايقىنداي الدى. بۇعان دەر كەزىندە باعىت-باعدار سىلتەگەن، حالىقتىق ارمان-ماقساتتىڭ ادال نىساناسىن كورسەتە العان زيالى قاۋىمنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىن ريزاشىلىقپەن ايتا جۇرەمىز. ادەبيەت پەن ونەردىڭ ابزال ميسسيالارىنىڭ ءبىرى دە وسى عوي.
شىندىعىنا كەلگەندە، ادامنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ كەدەيلەنۋى قوعامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ جۇتاڭدانۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل الەۋمەتتىك كاتەگوريانىڭ ارتىندا قوعامنىڭ رۋحاني قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلاتىن بولاشاق زيالى قاۋىمنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن ماسەلەسى تۇر. جاڭا تۇرپاتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جاساۋ پروتسەسىندە بۇعان ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇنەمى مەملەكەتتىك نازاردا ۇستاپ وتىرۋىمىز وڭ ناتيجەسىن بەردى.
كەڭەستىك قيراندى قۇرىلىمنان مۇرا بولىپ تەك قانا كەتەۋى كەتكەن ەكونوميكا، كەنەۋى كەپكەن تۇرمىستىق پروبلەمالار عانا قالعان جوق. ساعى سىنعان سانا، جۇنجىگەن رۋح قالدى. ءبىر كەزدە مادەنيەت مايەگى اتانعان ۇلكەندى-كىشىلى قۇرىلىمدار مەن ۇجىمدار رۋحاني كۇيزەلىستى باستان كەشىپ، سانانى تۇرمىس بيلەگەن كەزەڭدە، مادەنيەت وشاقتارى مەن ونەر وردالارىنىڭ ءبىرازى جابىلىپ تا قالدى. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي جاتسا دا، ۇلتتىق ونەرگە، حالىقتىق رۋحانياتقا قول سوزدىق.
مەملەكەتتىڭ دامۋى – رۋحاني الەمىنىڭ دامۋىمەن تىكەلەي ساباقتاس. ادامنىڭ ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق تالعامى قاتار وسكەن جاعدايدا، ەلدىڭ دە زەردە-زەيىنى تولىعىپ، قوعامنىڭ مورالدىق كەلبەتى كەمەلدەنە تۇسەدى. قوعامنىڭ تازا كوڭىلى وسى كەزدە ءوزىنىڭ بويىنداعى تالعامنىڭ تالاپقا تولىقتاي جاۋاپ بەرۋىنە جول اشىپ، ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى تانۋ جاعدايى جاڭا بەلەستەرگە كوتەرىلەدى. زيالى قاۋىمنىڭ ۋاقىت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ارتىپ، مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ار تازالىعى مەن جان تازالىعى الدىڭعى ورىنعا شىعادى. ونەر سوندا قاناتىن كەڭگە جايادى. مادەنيەت سالاسىنداعى جالپاقشەشەيلىك پەن سىبايلاس جەمقورلىق سياقتى جامان ادەتتەر سوندا جويىلادى. اتاقتى اقىن فاريزا وڭعارسىنقىزىنىڭ: «تالانتتى بولۋ قاۋىپتى، تالانتسىزداردىڭ ىشىندە» دەپ جازعانى اركىمگە وسى تۇرعىدا وي سالۋى كەرەك.
حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى دە قاسىرەتتى تاريحىندا ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن بابالارىمىز بەن باتىرلاردىڭ ءبىر شوعىرىنىڭ مەرەيتويلارى مەن استارى سياقتى ايتۋلى ءىس-شارالار ەلىمىزدىڭ ونەگەلى ءداستۇرىن قايتا جاڭعىرتۋدىڭ ەرەكشە تاعىلىمى بولىپ تاريحتا قالدى. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ۇلتقا بەرەر تاعىلىمى وراسان زور، بارلىعى دا يگى ىستەر. حالىقتىق وسىناۋ ءتالىمدى تىرلىكتىڭ باستاۋشىسىنىڭ دا، قوستاۋشىسىنىڭ دا بولۋى – بىرلىكتىڭ ناتيجەسى.
ۇلتتىڭ ءوز رۋحاني الەمىن جاڭا، زاماناۋي ساتىعا كوتەرۋدەگى ەرەكشە ۇلەسى مەن وزىنە ەتەنە ءتان ماشىعى بار، سوندىقتان دا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ءوزى، تۇپتەپ كەلگەندە، ادامنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ جۇتاڭدانۋىنا، ادامي قاسيەتتەرىنىڭ توزۋىنا الىپ كەلەتىنى داۋسىز. مادەني-رۋحاني الەم سىبايلاس جەمقورلىقتان تىس، نەگىزگى شەڭبەردەن وقشاۋ تۇرعان جايت بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. بىراق بۇل – اسىعىس پىكىر.
ءبىز ادەتتە، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىق دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانامىز. وسىعان ورايلاس جالپىادامزاتتىق وركەنيەت دەگەن تىركەس تە تىلگە ورالىپ ءجۇر. بىراق وسى سوزگە تەرەڭ ءمان بەرىپ قاراساق، بۇلاي بولۋى مۇمكىن بە؟ ادامزات دامۋى مۇنداي قوسىندىنى قابىلداي المايتىن سىڭايلى. ارينە، ونىڭ ءبىر-بىرىنە ەتەنە قابىسىپ جاتقانداي كورىنەتىن كورشىلەس سيپاتتارى بولۋى عاجاپ ەمەس.
حالىق تا وزگە حالىقتاردان ۇيرەنەدى. وعان داۋ جوق. بىراق قازىرگى زاماندا ءوزارا تىندەسىپ، تاريحي سۇرلەۋىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقان وگەي تىنىستى ونەردىڭ وزەگىندە ۇلتتىق رۋح جاتپاسا، ول ءبارىبىر ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قازىناسىنا تولىق قوسىلا المايدى. حالقىمىزدىڭ: «ونەردى ۇيرەن دە، جيرەن» دەۋىندە، ءسىرا، ۇلكەن ماعىنا بار. ۇلگىلىنى ۇيرەنۋ قاجەت، بىراق جاماندى جانىمىزعا جاپسىرۋدان ساق بولعانعا نە جەتسىن؟!
ونەر – ۇلتتىڭ رۋحاني كەلبەتى. مەملەكەتتىڭ مارتەبەسى مەن مەرەيىنىڭ شىنايى كورىنىسى. ونەرلى حالىقتىڭ وركەنى دە باياندى. «ەل ءىشى – ونەر كەنىشى» دەگەن ءسوز بەرتىندە پايدا بولعانمەن، ونىڭ ارعى بولمىسى تاريحي باستاۋلاردان ءتىل تارتىپ، حالقىمىزدىڭ قازىناسىن، ماۋەلى مادەنيەتىمىزدىڭ قاينارىن قاپىسىز تانىتادى. اۋەسقويلىق پەن كاسىبي ونەردىڭ اراجىگىن بايقاپ قاراساق، ول حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق سۇزگىسىنەن وتكەن بايلىعىن بىرىكتىرىپ، ونى جاڭا زامانعا ساي جاڭعىرتۋدىڭ تىڭ ناتيجەسىن اڭعارتادى.
ونەردە جۇرگەن جاس ورەن، ءور بول، بىراق كەڭ بول. ەڭ باستىسى، كىرشىكسىز تازا بول. ونەرگە وزىمشىلدىك تە، كۇندەستىك تە قاۋىپتى. جانىڭ جايدارى، جاراسىمىڭ يبالى بولسىن. ونەردەگى باسەكەلەستىك ىشتارلىق پەن قىزعانشاقتىققا بوي الدىرماسىن. مۇنداي دەرتتىڭ دە ونەر سالاسىندا كەزدەسىپ قالاتىنى شىندىق. وزساڭ – ونەرىڭمەن وز، تالانتىڭمەن تانىل، دارىنىڭمەن دارالان. قۇر ەلىكتەۋ مەن سەرگەلدەڭ سولىقتاۋدان ساق بول. ءبىر دانىشپاننىڭ «بىرەۋدىڭ ىزىمەن جۇرگەن ەشقاشان ونىڭ الدىنا شىعا المايدى» دەگەن دە ءسوزىن وقىعانىم بار. ياعني، وزگەنىكىنە وزەۋرەمە، ءوز جولىڭدى تاپ تا، ودان اداسپا. ءوز حالقىڭنىڭ ونەرىن كيە تۇت، ءوز ەلىڭنىڭ مادەنيەتىن ماقتان ەت. «ونەرپاز بولساڭ – ءور بول» دەگەن ۇلى قالامگەرىمىز مۇحتار اۋەزوۆ. ورلىك تە – ەرلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى. بىراق بۇل اقىلعا جۇگىنگەن، تالانتقا بوي ۇسىنعان ورلىك بولۋى شارت.
وزگەدەن ونەرىڭمەن وزاسىڭ. ءبىزدىڭ حالقىمىز – تالايدان وزعان، تاريحتان تۇلعالى سىباعاسىن العان جۇرت.
ۇلى دالاسىن ءان مەن كۇيگە بولەگەن، رۋحىن ءان مەن كۇيمەن كوتەرگەن، ارۋاعىنىڭ ءوزىن ايبىندى انۇرانمەن شاقىرعان ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. ەندەشە، ءور بول دەگەن ءسوزدى جۇرەككە تۇيسەك، ءورىسىمىز كەڭەيىپ، ونەگەمىز مولايا تۇسپەك. ونەردىڭ كيەسى دە، يەسى دە – تۋعان حالقىڭ. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇلى مەكتەبىنەن ءومىر بويى ءدارىس ال، جاقسىسىن جانىڭا تۇت. ىزدەۋدەن جالىقپا.
ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە قامقور بولۋ، ونىڭ بولمىس-ءبىتىمىن ساقتاۋ – حالىقتىعىمىزعا سىن.
وعان قىزمەت ەتۋ – مەملەكەتتىگىمىزگە سىن.
ۇلىقتاۋ – ەلدىگىمىزگە سىن.
ءومىر تاريحىن ونەرىمەن دە جازعان ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە ونەگەلى ونەر قىزمەت ەتەتىن بولادى.
وتباسى – وتان تىرەگى
وتباسىندا ادام بويىنداعى قاسيەتتەر جارقىراي كورىنىپ، قالىپتاسادى. وتانعا دەگەن ىستىق سەزىم جاقىندارىنا، تۋعان-تۋىسقاندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن
باستالادى.
«وتباسىنىڭ ونەگەسى – وتان ونەگەسى» دەپ جازعان ەدى كەزىندە باۋىرجان مومىشۇلى. بۇل – جاي عانا ءسوز تىركەسى ەمەس. زور ماعىنالى سالماعى بار، جانعا جىلۋ، قانعا قىزۋ بەرەتىن ءسوز.
وتباسى قۇندىلىعى قاي كەزدە دە، قاي ەلدە دە مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ جاندى جەرى بولىپ كەلگەن جانە بولا بەرەدى. ءاربىر وتباسى مەن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدارى ۇقساس دەۋگە بولادى. ونىڭ دا ءوز باسشىسى، تۇرمىستىق-قاراجاتتىق ساياساتى، رۋحاني-مادەني، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق جوسپارلارى بار. ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ بۇل ماسەلەگە جەتە ءمان بەردىك. بۇل ساياسات حالىقتىڭ ءوسىمى، بالا تاربيەسى، وتباسىن قۇرۋدىڭ جانە ونى ساقتاۋدىڭ يدەولوگياسىن قالىپتاستىرىپ، دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ نەگىزگى تىرەگىنە اينالدى.
بىرىنشىدەن، وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى، وتباسى جانە نەكە ينستيتۋتىن نىعايتۋ ماسەلەلەرى قوعامنىڭ مورالدىق-ەتيكالىق، رۋحاني-يماني بايلىعىن دامىتۋدىڭ، سالاماتتى دا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋدىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى قوعام دامۋىنا ساي قالىپتاستىرىلىپ، جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا ءوتۋدىڭ ساتىسىن ورنىقتىرۋدا. ويتكەنى، جەردەگى وركەنيەتتىڭ بۇكىل حرونولوگياسى – كەز كەلگەن قوعامنىڭ نەگىزى رەتىندەگى ادامزاتتىق وتباسىنىڭ ۇلى تاريحى.
ەكىنشىدەن، وتباسى – وتە ۇلى قۇندىلىق. تالاي عاسىردان بەرى ءاربىر وتباسى – قوعامداعى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان ادامگەرشىل قاسيەتتەردىڭ، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردىڭ ساقتاۋشىسى.
ۇشىنشىدەن، وتباسى – ءوز حالقىڭا، ونىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ سارقىلماس قاينار كوزى. سونداي-اق، ءححى عاسىردا جاھاندانۋ ءداۋىرى وتباسى مەن باقىتتى نەكە قۇندىلىقتارىن دامىتۋدىڭ نەگىزى قالىپتاسقان مەكتەبىنە اينالۋعا ءتيىس.
2011 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 17-ءشى سەسسياسىندا ەلىمىزدە وتباسى ءداستۇرىن ساقتاپ، ونى دامىتۋ، وتباسى كۇنىن بەلگىلەۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلىپ، وسى ماسەلە بويىنشا بىزدە جاڭا مەيرام پايدا بولدى. ول – جىل سايىن جۇرتىمىزدىڭ جانىن شۋاققا بولەپ جەتەتىن «وتباسى كۇنى». بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى شەشىمىنە سايكەس جانە بىزبەن تاعدىرى، سالت-ءداستۇرى ۇقساس ەلدەر تاجىريبەسىن ەسكەرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى «وتباسى كۇنى» – «دەن سەمي» مەرەكەسىن قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جەكسەنبىسىنە بەلگىلەدىك. بۇل حالىق تاراپىنان كەڭ قولداۋعا يە بولدى.
«قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن قابىلداۋ بارىسىندا بۇل ماسەلەگە جەتە كوڭىل بولدىك. قازاقستان – ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز. دەمەك، ول ءبىزدىڭ ورتاق وتباسىمىز. وسى ستراتەگيادا انا مەن بالانى قورعاۋدىڭ ماسەلەسىنە جان-جاقتى توقتالا كەلىپ، ەڭ الدىمەن، ءبىز قىزدارىمىزدىڭ تاربيەسىنە كوپ كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك ەكەنىن باستى نىسانا ەتىپ الدىق. ولار – بولاشاقتاعى ادال جار، اسىل انا، شاڭىراقتىڭ شىراقشىلارى. باتىس مادەنيەتىن تالعامسىز «توعىتۋدىڭ» سالدارىنان جاستارىمىزدىڭ بويىنداعى ۇلتتىق يبالىق، ۇياڭدىق، كىشىپەيىلدىلىك، ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە قامقور بولۋ ءتارىزدى ادەمى قاسيەتتەر ءارىن جوعالتپاسا ەكەن دەيمىن.
ءومىر ءسۇرۋ وڭاي ما؟ اسىرەسە، قازىرگىدەي قىم-قۋىت زاماندا. ارينە، قيىن. بىراق ءار قيىندىقتىڭ ءبىر قايتۋى، ءار ساتسىزدىكتىڭ ءبىر باقىتتى شاعى بولادى دەمەۋشى مە ەدى ۇلكەندەر؟
جامان حالىق جوق، جامان ادەت بار. جامان ادەت جۇقپالى. ول جۇرەككە تۇسەتىن جەگى قۇرت. وڭى مەن سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن، ەرسى نارسەلەرگە ەلىكتەۋگە بەيىم تۇراتىن اڭعال جاستاردى اداسۋدان ساقتاندىرۋدىڭ شارالارىن مەملەكەت بىرجاقتى شەشە المايدى. بۇل – جۇرت بولىپ جۇمىلىپ، حالىق بولىپ قولداپ، بىرلەسە جۇمىس جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اساتىن ماسەلە. تاربيە – تال بەسىكتەن باستالىپ، ادامنىڭ ءومىر بويى ۇيرەنەتىن، تالىمىمەن سىڭىرەتىن ادامي قاسيەتتەرىنىڭ حالىقتىق مەكتەبى.
ءحى عاسىردا عۇمىر كەشكەن باعزى بابامىز ءجۇسىپ بالاساعۇني ءوزىنىڭ «قۇتتى بىلىك» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە: «ەگەر اكە ۇلىنا نەمەسە قىزىنا تيىسىنشە كوڭىل بولمەي، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقى ناشار بولسا، وعان بالانىڭ كىناسى جوق، وعان كىنالى – اكەسى» دەپ جازىپتى. دانىشپاننىڭ ءدارىستى سوزىندە بۇرىستىق جوق. ناعىز شىندىعىنىڭ ءوزى – سولاي. بۇل – اكە مەن انا تاربيەسىنىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن اشاتىن وي. وكىنىشكە قاراي، قازىر بالا تاربيەسىمەن اينالىساتىن اتا-انالاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ وزىنە تاربيە جەتپەيدى. جامان بالا قايدان شىعادى دەگەن سۇراقتىڭ دا جاۋابىن وسى جەردەن تابۋعا بولادى. حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ جاھاندانۋ جاعدايىنداعى توپان سەلىندەي اقپاراتتان وزىنە كەرەگىن تاۋىپ الۋى دا وڭاي ەمەس.
مۇنىڭ نەگىزى تالعامعا كەلىپ تىرەلەدى. ەستەتيكالىق تالعام مەن ەتيكالىق تالعام تەڭ ءتۇسىپ، تىلەكتەس پەيىلگە اينالماسا، ارتى وكىنىشكە ۇلاسىپ جاتادى. قازاقتا ايتىلماعان ءسوز قالماعان عوي. «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەر» دەگەن دە ءسوز بار. تاربيەنىڭ باستا كەتكەن قاتەلىگىنەن كەيىن ءوسىپ شىعاتىن بىتەۋ جاراسى – قازىرگى قاريالارىمىزدىڭ نالاسى. اعا بۋىن مەن قازىرگى ۇرپاق اراسىنداعى زاماندار اۋىسۋى جاعدايىنداعى «رۋحاني قاقتىعىستار» وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنا اپاراتىن ءبىر جول سياقتى. ساق بولاتىن جول. اڭداپ باسىپ، اقىلعا سالاتىن جول.
حالقىمىزدىڭ بولاشاعى دا، ەلىمىزدىڭ كوركى دە – قىز بالا. ولار – قادىرلى قازىنامىز. ولار – بولاشاق انامىز. كەڭ ماعىنادا الىپ قاراساق، ءتىپتى، ۇلت اناسى. ال انانى سىيلاۋدىڭ ەڭ جوعارى ادامي ۇلگىسىن مۇحاممەد پايعامبارىمىز ايتىپ كەتكەنىن جانە ءوزىنىڭ ونەگەلى ىسىمەن قاپىسىز دالەلدەپ وتكەنىن كۇللى مۇسىلمان دۇنيەسى جاقسى بىلەدى. «ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەيتىنىمىز دە سودان.
جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتى جالعاستىرۋشى، ءومىردى ۇزارتۋشى، ۇرپاق ۇلاستىرۋشى – انا دەگەن سوزدە ۇلكەن ءارى اسا ماڭىزدى فيلوسوفيا جاتىر. ءبىز وسى ماڭگىلىك تۇجىرىمنان ساباق الىپ، وتباسىنىڭ، وتانىمىزدىڭ تىرەگى، جاقسىلىقتىڭ تىلەگى – انالارىمىزعا ءومىر بويى ادال قىزمەت جاساۋىمىز قاجەت. انا – وتباسىنىڭ تىرەگى، ال وتباسى – وتانىمىزدىڭ جۇرەگى.
وتباسىنا دەگەن قۇرمەت قانشالىقتى زور بولسا، وعان ارتىلاتىن مىندەت ودان دا وراسان. «وتباسى – وتاننىڭ تىرەگى» دەگەندە قانشالىقتى مول ماعىنا جاتقانىنان-اق وسىنى اڭعارار ەدىك.
قازاق «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى. بۇل – ۇلى دالانىڭ ۇلاعاتتى پەداگوگيكاسى مەن دانا بابالارىمىزدىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە مەيلىنشە ءمان بەرگەنىنىڭ ايناسى.
ءبىز بۇگىندە، قيت ەتسە تاربيەشىلەر مەن مۇعالىمدەردى، وتباسى مەن ورتانى، ودان اسىپ قوعامدى كىنالاۋعا بەيىمدەلىپ بارامىز. تەگىندە، تاربيە ماسەلەسىن اركىم وزىنەن باستاۋعا ءتيىس. دەمەك، ارقايسىمىز بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاققا باعدار بەرەتىن پىكىر-پايىمىمىزدى ايتىپ، جەكە ءىس-ارەكەتىمىزبەن ۇلگى-ونەگە كورسەتۋىمىز كەرەك. سوندا عانا جۇرتىمىز جاھاندانۋدىڭ جۇمىرىنا جۇتىلىپ كەتپەي، قازاقى قالپىمىزدى، دانەكەرلى ءداستۇر-سالتىمىزدى ساقتاي الادى. ءسويتىپ، ۇلتتىق بولمىس پەن رۋحاني قۇندىلىقتاردان، كىسىلىك پەن كىشىلىك قاسيەتتەردەن قول ءۇزىپ قالمايدى.
كەلەشەكتىڭ كۇن ءتارتىبى كۇردەلەنە بەرمەك. وعان ءتالىم-تاربيەسى اتا-بابا وسيەتتەرىنە ساي قالىپتاسقان، دەنساۋلىعى مىقتى، نامىس-جىگەرى مەن قاجىر-قايراتى كەمەلدەنگەن، ءبىلىم-بىلىگى زامان تالابىنا لايىقتى جان-جاقتى جەتىلگەن ۇل-قىزدارىمىز عانا قاسقايا قارسى تۇرا الادى. سونداي ۇرپاق قانا ۇلتىمىزدىڭ ۇپايىن تۇگەندەپ، حالقىمىزدىڭ ەڭسەلى ەرتەڭىن نۇرلاندىراتىن بولادى. ونداي ساپالى دا سانالى بۋىنعا ءبىز جالعىز وتانىمىز – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاعدىرىن ەش الاڭسىز سەنىپ تاپسىرا الامىز.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە توقتالساق، وسىنىڭ ءبارى – ورداعا اينالار وتباسىنىڭ وراسان زور مەرەيى مەن مارتەبەلى مىندەتى. ويتكەنى، وتباسى – وتان قۇندىلىعىنىڭ قاينار كوزى.
«ەگەمەن قازاقستان» رگ»
پىكىر قالدىرۋ