Sayasat Tarih Twlğalar Qazaq şejiresi
Qiırdan kelse qandastar
kerey.kz
Biz – tığırıqtı tar zamanda tarıday şaşılıp ketken qandastarın
Atamekenge jinağan älemdegi üş eldiñ birimiz.
Täuelsizdik tizgini qolğa tidi. Bwl kündi Qazaqstanda ğwmır keşip jatqan halqımız ğana emes, qiırda jürgen, eki közi botalap, tuğan elge alıstan janınıñ janarın salğan qandas bauırlarımız da añsay kütken. Tirlikti tarınıñ qauızına sıyğızıp jibergen keñestik ideologiya joq, qabağın tüygen kompartiya qwlağan, öz qolımız öz auzımızğa jetken kezde eñ aldımen oylağanımız – şet elderde jürgen ağayındı elge oraltıp quantu, tarihi ädilettilikti qalpına keltiru bolatın.
Analarımız alısqa ketken tuğan-tuıstarın is tigip otırğanda, jwmıs jasap jatqanda sıñsıp salğan änimen eske alıp, köz jastarın bir sığıp aluşı edi. Balañ kezimde onıñ sebebin swrağanımda: «balam, erjetersiñ, sonda bilersiñ mwnıñ mänisin» dep söz ayağın jwmbaqtap jiberetin. Biraq bala kezgi adam jadı mıqtı boladı ğoy. Keyin, eseye kele mwnıñ mänin de, köz jasına bulıqqan änin de bilip, kökeyge tüyip östik. Täuelsizdik tañı atqanda oyda jürgen osınau asa mañızdı is-äreketti jüzege asırudıñ jolın tapqanday boldıq.
Osılayşa, 1992 jıldıñ 27 tamızı küni şet elderde twrıp jatqan qandas bauırlarımızdı Otanğa oraltu maqsatındağı Qazaqstan Respublikası Ministrler Kabinetiniñ arnayı qaulısın şığardıq. Qarqındı, qızu jwmıstar bastaldı. Uaqıt tım qauırt edi. Şwğıl kirisip, tez şeşim qabıldadıq. Osınau tarihi basqosudı el ömirindegi mañızdı is-şara retinde atap ötu turalı mäsele naqtı qoyıldı. Sol istiñ bası-qasında bolıp, onıñ jüru barısın künbe-kün qadağalap otırdıq. Tapsırılğan jwmısqa kirisken azamattar da tabandılıq pen ıjdağattılıqtıñ ülgisin körsetti. Qayratkerliktiñ quatın bayqattı. Tınımsız tirlik zaya ketken joq. Oydağını atqarıp, ortamızdı toltırdıq.
Bizdiñ tarihımız üş mıñ jıldıq kezeñniñ arğı jağın da qamtidı. Onı qazaq jerinen, onıñ tört qwbılasınan tabılıp jatqan tarihi-mädeni eskertkişter, keşendi keseneler, köne qorğandar, altınmen aptalğan adamdar, tipti, altınmen kömkerilgen jılqılar dausız däleldep jatır. Jalpı, tarihımızda biz bes bwrıştı jwldız ben krest tañbasın da özge eldiñ mwrası, jattıñ düniesi dep qabıldap keldik. Dalamızdıñ är jerinen tabılıp jatqan köne jädigerler mwnıñ aldı segiz mıñ, berisi bes mıñ jıl bwrın osı dalada bolğandığın, bolıp qana qoymay, onı bağzı babalarımız altınmen aptaudıñ, kümispen küpteudiñ, temirden tüyin tüyudiñ känigi şeberleri, wlı wstaları bolğanın däleldeude.
Aziya tarihınıñ ataqtı bilgiri, ğalım N.A.Aristovtıñ halıq sanağı turalı sipattamalıq-statistikalıq eñbeginde 1897 jılı qazaqtardıñ sanı öz aumağında 4 million bolğanı anıq jazılğan. Jay ğana arifmetikalıq esepke jüginsek, bwl san demografiyalıq damu ürdisi boyınşa qazir kem degende 30 millionnıñ şamasında bolar edi. Ökinişke qaray, zwlım sayasat bizdi bwğan jetkizbedi.
Sol kezdiñ özinde ğalımnıñ esebi boyınşa şet elderde 100 mıñ qazaq ömir sürip jatıptı. Qazaq halqınıñ damu ürdisinen, onıñ ruhani örkendeu procesinen, halıq sanınıñ jedel ösuinen sekem alğan swrqiya kösemder jiırmasınşı ğasırdıñ işinde nebir zımiyan ayla-şarğılardı oylap tauıp, jwrtımızdıñ köz jasın köl etti, qırğınğa wşırattı. Bwl – wmıtılmas tarih. Wmıtuğa haqımız joq tarih. Bizdiñ tarihımızdıñ eñ mañızdı betteri de osında jatır.
1991 jılğı 31 jeltoqsanda Qazaq radiosınan şet el qazaqtarına arnap söz söyledim. Ol söz jan jüregimnen qaynap şıqqan edi. Sol söz älemniñ är elinde ğwmır keşip jatqan bauırlarımızdı dür silkindirdi. Qazaqstanğa kelemin dep at basın bwrıp, wlı köştiñ teñin buıp, tizginin qaqqan bauırlar sol kezden bastap Otanğa oraludıñ qam-qareketine kiristi. 1992 jılğı Dünie jüzi qazaqtarınıñ alğaşqı qwrıltayın ötkizuge dayındıqtıñ ruhani josparın osılayşa täuelsizdik jariyalağannan keyin on bes kün işinde bastap ketkenbiz. Bwl kün jeltoqsannıñ jazğa aynalğanday jaysañ küni edi. Eldegi bauırlarımızdıñ da eleñdep kütken küni bolatın. Alapat künderde ajırap ketken ağayın qwşağı qayta qauışuğa wmtılıp kele jattı.
Biıl wlt-azattıq köteriliske 100 jıl toladı. Halqımız öziniñ san ğasırlıq tarihında talay küres pen şayqastı, näubet pen zwlmattı körudey-aq kördi, küresudey-aq küresti. «Qarataudıñ basınan qwlağan» qaralı köştiñ özi qaralı zaman bolıp, tarihımızğa kirdi. Sol arqılı wlttıq tanımımızdıñ öşpeytin beti bolıp, jürekke siñdi. Odan keyingi, keşegi keñestik zorlıq pen zobalañ kezinde «qazaqtar şildiñ qiınday şaşırap», atamekennen auıp, balapan basına, twrımtay twsına bas sauğalap ketti. Qoldan keler därmen joq, qınaday qırıp bara jatqan qızıl imperiyanıñ qandı tırnağınan wrpağın aman alıp qaludıñ bir qareketi osı bolatın. Tün jamılıp, tau astı, tosqauılğa wşırap, toz-tozı şıqtı. Äyteuir öldim-taldım degende jatqa qonıs audarıp, jan sauğaladı.
Älemniñ är qiırında ömir sürip jatqan bauırlarımızdı atajwrtqa oraltu bağıtında köpten oyımda jürgen armanımdı orındağan sätimdi meniñ öz ömirimdegi eñ baqıttı kezeñim dep esepteymin. Bwl bir jürekjardı quanış, sezimge tolı saltanat, azamattıq parızdıñ salmağın sezinudiñ şınayı körinisi boldı. Osınday erekşe sätter oñaşa qalğan kezde keyde öleñ bolıp oralıp, qolıña qalam alğızadı.
Tıñday bilu zamanıñnıñ tınısın,
Törge ozdıru qazağımdı –
Wlı sın.
Moyındatsañ mwratıñdı jahanğa,
Sonda ğana…
Pende emes,
Wlısıñ!
Sonda ğana
Wlıqtaydı wlısıñ!
Elimizde dünie jüzi qazaqtarınıñ bes qwrıltayı ötti. Olardıñ keyingileri jaña elorda törinde – Astanada ötti. Osı kezeñniñ özi jaña elordağa qonıs audaru twsındağı tarihi oqiğalarğa kuä bolu, közayım bolu twrğısında el tarihındağı eleuli künder, erekşe sätter boldı. Dünie jüzi qazaqtarınıñ basın qosu nauqandıq is-şara emes, memlekettik sayasattıñ mereyli de märtebeli körinisi bolıp, halıqaralıq qauımdastıqtan, älemdik örkenietten öz bağaların aldı. Älemde öz qandastarın atajwrtqa jinap, memlekettik twrğıdan arnayı bağdarlamalar qabıldağan, kelgenderdiñ jaña ortada jatsınbay, birden siñip, jaylı ğwmır keşip ketuine barlıq jağdayların jasap jatqan dünie jüzindegi üş eldiñ biri – Qazaqstan.
Bwl twrğıdan kelgende, Germaniya men Izrail' memleketteriniñ özi bizge qızığa qaraydı desek, artıq aytqandıq emes.
Ärine, jañadan jersinu, beytanıs ortağa birden beyimdelu oñay bolmas. Keyde qiırdan kelgen qandastarımızdı jaylı ornalastıruda jekelegen jauaptı adamdardıñ tarapınan bolıp jatatın boyküyezdik pen toğışarlıq, janı aşımastıq pen jağdaydı bağalay almauşılıq kezdesip qalatının jasıruğa bolmaydı. Mwndağı tüytkilder – memlekettiñ qatesi emes, keybir şeneunikterdiñ töreşildigine baylanıstı jağdaylar. Biz bwlardıñ bärine sın közimen qarap, tüzetip, köñilge tüsken qayaudı joyuğa küş salatın bolamız.
Ağayınğa arnap köp närseni aytqım-aq keledi. Alayda, işteginiñ bäri sırtqa şığa bermeydi ğoy. El tirligi, köpwlttı Qazaqstannıñ birligi men tınıştığı jatsam-twrsam kökeyimnen ketpeytin mağan jalğasıp jatqan qazaq köşiniñ tağdırı tipti de oñay sezilip twrmağanın aytqım keledi. Jıraqtağı jwrtıñ tuğan jerge jautañdap qarap otırsa, kisiniñ janı qalay jay tabadı?!
Köşi-qon mäselesi şınında da bizdiñ el üşin eñ bastı problemalardıñ birine aynalğanı şındıq. Jer-jerdegi jeke dara jağdaylardı eskersek, är elderdegi diasporağa qamqorlıq jasau – örkeniet isi ekeni aydan anıq. Demek, bizdiñ de köşi-qon şaraların memlekettik deñgeyge köteruimiz äbden zañdı. Sondıqtan da qandastarımızdıñ tuğan jerge törtkül dünieniñ tükpir-tükpirinen qarlığaştay wşıp kelgenderine – kirşiksiz köñilderi üşin, al ärtürli jağdaylarğa baylanıstı jete almay jürgenderine – qay qiırda jürse de, Atamekenge degen sağınış pen süyispenşilikke tolı perzenttik päk peyilderin sarqımay saqtağandarı üşin rizaşılıq bildiremiz. Jer betindegi barşa şañıraqtarımızdıñ bäriniñ de baqıtı asıp, ırızdığı tasısın deymiz!
Biz – talay-talay oqiğalardıñ kuäsi bolğan wlan-ğayır dala men mwzart şıñdı asqar taular tülegimiz. Bwl – bizdiñ san buın babalarımızdıñ kir juıp, kindik kesken jeri. Atadan qalğan baytaq mwramız, bağa jetpes baylığımız, altın bosağamız. Qazaq – tamırın jeti qabat jer astına jibergen bäyterektey, özegin tarihtıñ tereñine tartıp, osınau qasiretti de qasietti darhan dalasınan taban audarmay, dauıldarmen alısıp, tağdırımen qarısıp, ösip-örkendep kele jatqan jaujürek te jasampaz halıq.
Bügingi qazaq halqı – sonau este joq eski zamandarda-aq twlparlarınıñ twyağımen dünieni dür silkindirip, tekti töl tarihın tasqa jazğan köne saqtardıñ, ejelgi ğwndardıñ, bayırğı türikterdiñ wrpağı. Olar – ülken üydiñ qara şañırağın Atajwrtta saqtap qalğan örkendi örender.
Bügingi bostandıq – twğırlı täuelsizdik te özinen özi kelip, bekerden-beker basımızğa qona qalğan joq. Añsarlı arman – azattıq üşin milliondağan adamdardıñ qanı tögilip, janı qiıldı, jazıqsız zardap körip, japa şekti. Qıruar qwrbandıqqa duşar boldıq. Bwl da – eşqaşan wmıtılmauğa tiisti, mäñgilik tağzım eter tarihımız ben tağdır-täleyimiz. Demek, biz de ata-babalarımızdıñ aruağı aldında, märt minezi men ör bolmısınıñ ülgi-önegesimen bügingi wrpaqtıñ wlt bolıp wyısuı, jwrt bolıp jwmıluı üşin qoldan kelgenniñ bärin isteuge tiispiz.
Atajwrtqa oraludıñ da kürmeuli mäselesi köp. Onıñ zañdıq-qwqıqtıq, äleumettik-qoğamdıq tüytkilderi bar. Olardıñ bärin zaman talabına say tolıq rettep otıru üşin uaqıt kerek, jan-jaqtı jwmıs qajet. Sonday kezde ökpeleuge beyim twratın, kütudiñ soñın küder üzudiñ aldı dep qabıldaytın azamattar da tabılıp qalıp jatadı. Biz ärbir bauırımızdı Atamekenin añsap kelgen ağayın dep qana qaramay, bir tuğan bauır, elge qosılğan eleuli qazına dep qabıldaymız. Osı halıqtıq iske qızmet etip jürgen jauaptı jandardıñ bäri de biik mejeden körinse, olardıñ azamattıqtarına berilgen bağa da oñ boladı.
Wlı äl-Farabidiñ: «Adam maqsatına özin özi jetildiru arqılı jetedi», degen sözi bar. Qoğam da sonday, özin özi damıtıp, jetildirip otıratın memleket qana öz maqsatına qinalmay jetedi, batıl alğa basadı.
Biz elge el, basqa bas qosıp, Qazaqstan halqınıñ sanı men sapasın arttıru arqılı wlttıq-demografiyalıq sayasattıñ eñ mañızdı bağdarlamasın jüzege asırıp kelemiz. Halıq sanın ösirudiñ tarihi jolın qalıptastıru twrğısında biz jasağan qadamnıñ jemisi de, jeñisi de körine bastadı. Bwl – jalğasa berer jarqın jol. Osınau jıldarda elimizge 1 millionğa juıq bauırımız oraldı. Qazaq eliniñ şañırağı biiktep, keregesi keñeye tüsti. Köş äli de toqtağan joq. Toqtamaydı da.
Şet elderdegi qandastarımız turalı aytar bolsaq, qazirgi kezde özge elde ömir sürip jatqan qazaqtardıñ jalpı sanı wltımızdıñ üşten birin, yağni 5 millionnan astam adamdı qwraydı. Olar älemniñ 40-tan astam elinde ömir sürip jatır. Täuelsiz memlekettiñ tizginin qolımızğa wstağan alğaşqı künnen bastap halqımızdıñ ejelgi asıl mwraların, qadir-qasietin qayta jañğırtıp, wlt retinde tületip, jaña deñgeyge köteruge bar küşti salumen qatar, şet elderdegi bauırlarımızdıñ önerin, ädebi mwrasın, halıqtıq qol önerin, ata käsibin damıtuda arnayı jwmıstar jürgizip kelemiz. Bwl – adami kapitaldı Otanğa oraltudıñ oñ qadamdarınıñ biri. Bwl qadam jañılmaydı, şekara jabılmaydı. Wlı köş jalğasa beredi. Öytkeni, älemdegi bar qazaq – bir qazaq.
Bizdiñ däuirimizge deyingi qadım zamanda ğwmır keşip, öziniñ danalıq dara qasietimen köne grektiñ qwrmetine bölengen saq ğwlaması, bizdiñ bağzı babamız Anaharsis (b.d.d. 620-555 jıldar) keyingi jwrtına: «Meniñ sengenim – sadaq pen jebe», degen twjırımdı söz qaldırğan. Osı bir auız sözden onıñ tarihi tegi men genetikalıq bolmısı bayqaladı. Bwl öz aldına bir äñgime. Sonımen qatar, bwl sözdiñ mäni – eldikti saqtaudıñ jolı erlik, boyıñdağı bes qaru degenge de kelip sayadı. Batırlıqtıñ bayanı seziledi. Bwl söz bizdiñ de janımızdı jigerge bölep, qanımızdı qızdıradı.
Biraq «biz semserden soqa soqqan» sayasattı wstana otırıp, beybitşiliktiñ mızğımas twğırı – ıntımaq pen birlikti tu etip, tağı da Külteginniñ kök tasınan kökeydegi oydı tap basqan sözdi dauıstay oqimız: «Jauıñdı jeñu bir basqa, jauıqpas etu bir basqa».
Qiırdan kelgen qandastar turalı qısqa qayırıp, twjırım jasağanda tilge tiek bolğan sözderdi Qazaqstan halqı oy-sanasında wstap, ortaq pikir retinde twtınsa, keregemiz keñip, kemelimiz tola beredi.
Önerdiñ örisi keñ
Eger biz memleket bolıp twrğımız kelse, özimizdiñ memlekettigimizdi wzaq uaqıtqa meñzep qwrğımız kelse, onda halıqtıñ ruhaniyatınıñ bastauların
tüsingenimiz jön.
Talantsız halıq bolmaydı. Demek, talant bar jerde talğam bar. Al talğamnıñ da tarihı bar. Qay halıqtıñ tarihın alıp qarasaq ta, onıñ ğwmırbayandıq jolında önerdiñ damu, örkendeu belesteri körinip jatadı. Tuğan halqımızdıñ qadir-qasietin erekşe bağalağandıq pa, älde onıñ öner qazınasın jaqsı bilgendikten be, bizdiñ halqımız dünie jüzindegi bar halıqtıñ işindegi eñ talanttısı, eñ önerlisi siyaqtı bolıp körinedi. Jas kezimnen özim de önerge jaqın boldım. Mektepte jürgende än-küyge, ädebietke özgelerden göri etene beyim boldım dep aytuıma boladı. Bwl ädet mağan ömir boyı äri serik, äri kömekşi boldı.
Qazaqta «jigitke jeti öner de az» degen ädemi söz bar. Ras söz. Kez kelgen önerdi meñgergen adam özgelerden erekşeleu bolıp twradı. Al köp önerdi meñgergen adam qoğamnıñ qwrmetinde, halıqtıñ alaqanında boladı.
Önerliniñ eñsesi biik, bäsi bağalı ekenin bala kezden sezinip östik. Bizdiñ auıl öner ielerin asa qwrmetteytin. Anam Äljannıñ söz sayıstarda jarqıldap, äzilmen jeñip, aynalasın qaljıñ men şuaqtı külkige bölep otıratını äli künge jırday aytıladı. Ana sütimen beriletin osınau igi qasiet adam bolmısına ajırağısız daridı.
Al memlekettiñ ruhani-mädeni damuı onıñ bolaşağına jarqın jol aşadı. Memleket te – önerdiñ qoldauşısı. Öytkeni, önerdiñ örisi keñ, önerli halıqtıñ örkeni wzaq. Halıqtıñ bay mädenieti men ädebietin, öneri men ğılımın damıtu, salt-dästürin qwrmetteu, onı jaña zaman talabına say örkendetip otıru – memlekettik sayasattıñ eñ mañızdısı. Endeşe, öner – halıqtıñ sarqılmaytın ruhani qazınası.
Täuelsizdik alğan jıldarı halıqtıñ twrmıs-tirliginde köptegen qiınşılıqtar boldı. Köp närse jetpey jattı. Biraq soğan qaramastan, memleketimiz azattıqtıñ alğaşqı jıldarınan bastap el mädenietine qoldau körsetudiñ sındarlı bağdarlamasın jasap, ruhaniyattıñ şettep qalmauına barınşa jol aşudıñ bağıtın wstandı. «Oraza, namaz – toqtıqta» degen söz bar. Biraq bwl sözdi uaqıtşa qiındıqtan qaşudıñ amalı dep qabıldauğa bolmaydı. Eger öz maqsatıñdı jan-jaqtı tüsinseñ, qayta qiın kezde qayrattan, tar kezde täuekel et. Sonda jan dünieñ jarasımın tabadı.
1993 jılı Qazaqstannıñ mädenietine – ädebieti men önerine eleuli eñbek siñirgen, Otan ruhaniyatınıñ damuına kezinde eren qoltañba qaldırğan, esimderi el qwrmetiniñ balamasınday aytılatın qayratkerlerdi qoldau maqsatında jüz adamğa Prezidenttik stipendiya tağayındadıq. Qarajat jağınan bwl sol kezde joqtan bar jasaudıñ körinisi bolatın. Zaman qanday qıspaqqa alsa da, biz osı tizimdi jıl sayın, jiırma üş jıldan beri twraqtı türde jalğastırıp kelemiz. Qazir de sol kezdegi sekildi jüz adamğa stipendiya berilip jür. Sonıñ işinde elge erekşe eñbek siñirgen, ruhaniyat tarihında özindik qoltañbası bar elu qayratkerge Elbası stipendiyası, al qazirgi tañda öner men ädebiet salasında belsendi eñbek etip jürgen elu ädebiet pen öner ökilderine Memlekettik stipendiya berilude.
Mwnıñ sırtında jıl sayın jas talanttarğa beriletin «Darın» memlekettik jastar sıylığı, ğılımnıñ jas tolqınına beriletin arnaulı sıylıqtar, şığarmaşılıq jastarğa jıl sayın berilip kele jatqan ataulı sıylıqtar jäne bar. Bwlarğa qosımşa jıl sayın eleuli eñbek siñirip jürgen osı salanıñ jas ozattarına «Qazaqstannıñ eñbek siñirgen qayratkeri» atağı beriledi. Eki jılda bir ret ädebiet pen öner salasındağı üzdik şığarmalarğa Memlekettik sıylıq tağayındaladı. Bwl – ozıq önerdi qwrmetteu men bağalaudıñ naqtı körinisi.
Osı kezeñde ädebiette ruhani jañğıru, wlttıq tüleu, halıqtıq qasietter qapısız boy körsetti. Ärine, bwl örleuden önerdiñ basqa salaları da qağıs qalğan joq. Biraq ädebiet alda jürdi, aldıñğı şeptiñ aybatı da, qayratı da bola bildi.
Bizde sahna sañlaqtarı, älemdik deñgeyge köterilgen opera jäne balet öneriniñ has şeberleri, kürdeli äri tarihi janrlar men mazmwndıq jağınan adamgerşil ideyanı wstanğan körkem fil'mder bar. Älemdik körmelerde öz tabınuşıların tapqan beyneleu jäne keskindeme öneriniñ ökilderi, tasqa jan bitirip, temirden tüyin tüygen sañlaq säuletşilerdiñ şınayı şığarmaları köbeyude. Wlı Dalanı ğasırlar boyı ğajayıp siqırımen, aluan-aluan mektebimen baurap kele jatqan qwdiretti än öneri, ğalamat qwbılıs retinde arğı-bergi jihangez öner zertteuşilerin tañğaldırğan halıq änderi men küyleri, mıñ bwralğan bileri, mine, osınau bağa jetpes wlı baylıq babadan balağa asıl qazına, altın kömbe bolıp jalğasıp, örkendep kele jatır.
Qazaqstan – teatr önerine zor köñil bölip otırğan memleket. Bwl künde elimizde eluden astam respublikalıq teatr twraqtı jwmıs isteude. Jıl sayın mädeniet salasına memlekettik byudjetten milliardtağan teñge qarjı bölinip keledi. Bardı wqsatu jolındağı ortaq jwmısta birigip, janaşırlıqpen qimıldasaq – el mädenieti wtadı, halqımızdıñ ruhani jañğıru procesi jaña biikke köteriledi.
Bizdiñ tarihımız poetikalıq şığarmalarda neğwrlım köp somdaldı. Asa bay auız ädebietinen, epostan bastau alıp, poetikalıq janrdıñ öresine şıqqan qazaq poeziyası wlttıq bolmıstı beyneleudiñ, halıqtıq arman-maqsattı körkemdik-ideyalıq twrğıdan biik därejede keskindeudiñ ozıq ülgisin körsetti. Cenzuranıñ qatal süzgisi, kommunistik ideologiyanıñ «qırağılığı» kezinde de retin tauıp, jwrt kökeyindegi oydı tap basıp tanıp, astarlap aytqan küyi taratıp jetkizudiñ nebir ülgileri de osı kezeñde tudı.
Qoğamnıñ demokratiyalıq ürdisterin äuelgi kezde dabıra dau-damayğa, keyinnen sıpıra sayasi saudagerlikke salıp, odan soñ «bara jatqannıñ baltasına, kele jatqannıñ ketpenine» jabısumen sındarlı pikirtalastıñ sının ketirip, şırayın bwzğan kezi de boldı. Bwğan da renjudiñ jöni joq.
Öytkeni, biz äli aşıq qoğam qatınastarına dayın emes edik, jabıq qoğamnıñ perdesi sıpırılıp tüsken twsta teketirestiñ jelinen boyımızdı aulaq sala almay sansırağanımız da ras. Namıstı şekten tıs qamşılağan da kez boldı. Biraq, qalay bolğanda da, qoğam jaña joldıñ ayırığında igilik pen izgiliktiñ sürleuin däl ayqınday aldı. Bwğan der kezinde bağıt-bağdar siltegen, halıqtıq arman-maqsattıñ adal nısanasın körsete alğan ziyalı qauımnıñ azamattıq wstanımın rizaşılıqpen ayta jüremiz. Ädebiet pen önerdiñ abzal missiyalarınıñ biri de osı ğoy.
Şındığına kelgende, adamnıñ ruhani äleminiñ kedeylenui qoğamnıñ ruhani bolmısınıñ jwtañdanuına alıp keledi. Bwl äleumettik kategoriyanıñ artında qoğamnıñ ruhani qozğauşı küşi bolıp tabılatın bolaşaq ziyalı qauımnıñ kün tärtibinen tüspeytin mäselesi twr. Jaña twrpattı memlekettik qwrılım jasau procesinde bwğan erekşe män berip, ünemi memlekettik nazarda wstap otıruımız oñ nätijesin berdi.
Keñestik qirandı qwrılımnan mwra bolıp tek qana keteui ketken ekonomika, keneui kepken twrmıstıq problemalar ğana qalğan joq. Sağı sınğan sana, jünjigen ruh qaldı. Bir kezde mädeniet mäyegi atanğan ülkendi-kişili qwrılımdar men wjımdar ruhani küyzelisti bastan keşip, sananı twrmıs bilegen kezeñde, mädeniet oşaqtarı men öner ordalarınıñ birazı jabılıp ta qaldı. Qısqa jip kürmeuge kelmey jatsa da, wlttıq önerge, halıqtıq ruhaniyatqa qol sozdıq.
Memlekettiñ damuı – ruhani äleminiñ damuımen tikeley sabaqtas. Adamnıñ estetikalıq jäne etikalıq talğamı qatar ösken jağdayda, eldiñ de zerde-zeyini tolığıp, qoğamnıñ moral'dıq kelbeti kemeldene tüsedi. Qoğamnıñ taza köñili osı kezde öziniñ boyındağı talğamnıñ talapqa tolıqtay jauap beruine jol aşıp, wlttıñ özin özi tanu jağdayı jaña belesterge köteriledi. Ziyalı qauımnıñ uaqıt aldındağı jauapkerşiligi artıp, mädeniet qayratkerleriniñ ar tazalığı men jan tazalığı aldıñğı orınğa şığadı. Öner sonda qanatın keñge jayadı. Mädeniet salasındağı jalpaqşeşeylik pen sıbaylas jemqorlıq siyaqtı jaman ädetter sonda joyıladı. Ataqtı aqın Fariza Oñğarsınqızınıñ: «talanttı bolu qauipti, talantsızdardıñ işinde» dep jazğanı ärkimge osı twrğıda oy saluı kerek.
Halqımızdıñ qasietti de qasiretti tarihında erlik pen eldiktiñ ülgisin körsetken babalarımız ben batırlardıñ bir şoğırınıñ mereytoyları men astarı siyaqtı aytulı is-şaralar elimizdiñ önegeli dästürin qayta jañğırtudıñ erekşe tağılımı bolıp tarihta qaldı. Osılardıñ bäriniñ wltqa berer tağılımı orasan zor, barlığı da igi ister. Halıqtıq osınau tälimdi tirliktiñ bastauşısınıñ da, qostauşısınıñ da boluı – birliktiñ nätijesi.
Wlttıñ öz ruhani älemin jaña, zamanaui satığa köterudegi erekşe ülesi men özine etene tän maşığı bar, sondıqtan da sıbaylas jemqorlıqtıñ özi, tüptep kelgende, adamnıñ ruhani äleminiñ jwtañdanuına, adami qasietteriniñ tozuına alıp keletini dausız. Mädeni-ruhani älem sıbaylas jemqorlıqtan tıs, negizgi şeñberden oqşau twrğan jayt bolıp körinui de mümkin. Biraq bwl – asığıs pikir.
Biz ädette, jalpıadamzattıq qwndılıq degen sözdi jii qoldanamız. Osığan oraylas jalpıadamzattıq örkeniet degen tirkes te tilge oralıp jür. Biraq osı sözge tereñ män berip qarasaq, bwlay boluı mümkin be? Adamzat damuı mwnday qosındını qabılday almaytın sıñaylı. Ärine, onıñ bir-birine etene qabısıp jatqanday körinetin körşiles sipattarı boluı ğajap emes.
Halıq ta özge halıqtardan üyrenedi. Oğan dau joq. Biraq qazirgi zamanda özara tindesip, tarihi sürleuinen ayırılıp bara jatqan ögey tınıstı önerdiñ özeginde wlttıq ruh jatpasa, ol bäribir wltımızdıñ wlı qazınasına tolıq qosıla almaydı. Halqımızdıñ: «Önerdi üyren de, jiren» deuinde, sirä, ülken mağına bar. Ülgilini üyrenu qajet, biraq jamandı janımızğa japsırudan saq bolğanğa ne jetsin?!
Öner – wlttıñ ruhani kelbeti. Memlekettiñ märtebesi men mereyiniñ şınayı körinisi. Önerli halıqtıñ örkeni de bayandı. «El işi – öner kenişi» degen söz bertinde payda bolğanmen, onıñ arğı bolmısı tarihi bastaulardan til tartıp, halqımızdıñ qazınasın, mäueli mädenietimizdiñ qaynarın qapısız tanıtadı. Äuesqoylıq pen käsibi önerdiñ arajigin bayqap qarasaq, ol halqımızdıñ san ğasırlıq süzgisinen ötken baylığın biriktirip, onı jaña zamanğa say jañğırtudıñ tıñ nätijesin añğartadı.
Önerde jürgen jas ören, ör bol, biraq keñ bol. Eñ bastısı, kirşiksiz taza bol. Önerge özimşildik te, kündestik te qauipti. Janıñ jaydarı, jarasımıñ ibalı bolsın. Önerdegi bäsekelestik iştarlıq pen qızğanşaqtıqqa boy aldırmasın. Mwnday derttiñ de öner salasında kezdesip qalatını şındıq. Ozsañ – öneriñmen oz, talantıñmen tanıl, darınıñmen daralan. Qwr elikteu men sergeldeñ solıqtaudan saq bol. Bir danışpannıñ «Bireudiñ izimen jürgen eşqaşan onıñ aldına şığa almaydı» degen de sözin oqığanım bar. YAğni, özgenikine özeureme, öz jolıñdı tap ta, odan adaspa. Öz halqıñnıñ önerin kie twt, öz eliñniñ mädenietin maqtan et. «Önerpaz bolsañ – ör bol» degen wlı qalamgerimiz Mwhtar Äuezov. Örlik te – erliktiñ bir türi. Biraq bwl aqılğa jügingen, talantqa boy wsınğan örlik boluı şart.
Özgeden öneriñmen ozasıñ. Bizdiñ halqımız – talaydan ozğan, tarihtan twlğalı sıbağasın alğan jwrt.
Wlı Dalasın än men küyge bölegen, ruhın än men küymen kötergen, aruağınıñ özin aybındı änwranmen şaqırğan eldiñ wrpağımız. Endeşe, ör bol degen sözdi jürekke tüysek, örisimiz keñeyip, önegemiz molaya tüspek. Önerdiñ kiesi de, iesi de – tuğan halqıñ. Wlttıq mädeniettiñ wlı mektebinen ömir boyı däris al, jaqsısın janıña twt. İzdeuden jalıqpa.
Wlttıq mädenietimizge qamqor bolu, onıñ bolmıs-bitimin saqtau – halıqtığımızğa sın.
Oğan qızmet etu – memlekettigimizge sın.
Wlıqtau – eldigimizge sın.
Ömir tarihın önerimen de jazğan elimizdiñ erteñine önegeli öner qızmet etetin boladı.
Otbası – otan tiregi
Otbasında adam boyındağı qasietter jarqıray körinip, qalıptasadı. Otanğa degen ıstıq sezim jaqındarına, tuğan-tuısqandarına degen süyispenşilikten
bastaladı.
«Otbasınıñ önegesi – Otan önegesi» dep jazğan edi kezinde Bauırjan Momışwlı. Bwl – jay ğana söz tirkesi emes. Zor mağınalı salmağı bar, janğa jılu, qanğa qızu beretin söz.
Otbası qwndılığı qay kezde de, qay elde de memlekettik sayasattıñ jandı jeri bolıp kelgen jäne bola beredi. Ärbir otbası men memlekettiñ qwrılımdarı wqsas deuge boladı. Onıñ da öz basşısı, twrmıstıq-qarajattıq sayasatı, ruhani-mädeni, äleumettik-psihologiyalıq josparları bar. Biz täuelsizdiktiñ alğaşqı kezeñinen bastap bwl mäselege jete män berdik. Bwl sayasat halıqtıñ ösimi, bala tärbiesi, otbasın qwrudıñ jäne onı saqtaudıñ ideologiyasın qalıptastırıp, demografiyalıq sayasattıñ negizgi tiregine aynaldı.
Birinşiden, otbasılıq qwndılıqtardı, otbası jäne neke institutın nığaytu mäseleleri qoğamnıñ moral'dıq-etikalıq, ruhani-imani baylığın damıtudıñ, salamattı da salauattı ömir saltın wstanudıñ negizgi qağidattarı qoğam damuına say qalıptastırılıp, Jalpığa Ortaq Eñbek Qoğamına ötudiñ satısın ornıqtıruda. Öytkeni, jerdegi örkeniettiñ bükil hronologiyası – kez kelgen qoğamnıñ negizi retindegi Adamzattıq Otbasınıñ wlı tarihı.
Ekinşiden, otbası – öte wlı qwndılıq. Talay ğasırdan beri ärbir otbası – qoğamdağı wrpaqtan-wrpaqqa jalğasqan adamgerşil qasietterdiñ, wlttıq salt-dästürlerdiñ saqtauşısı.
Üşinşiden, otbası – öz halqıña, onıñ mädenieti men twrmısına degen süyispenşiliktiñ sarqılmas qaynar közi. Sonday-aq, HHİ ğasırda jahandanu däuiri otbası men baqıttı neke qwndılıqtarın damıtudıñ negizi qalıptasqan mektebine aynaluğa tiis.
2011 jılı Qazaqstan halqı Assambleyasınıñ 17-şi sessiyasında elimizde otbası dästürin saqtap, onı damıtu, Otbası künin belgileu turalı wsınıstar aytılıp, osı mäsele boyınşa bizde jaña meyram payda boldı. Ol – jıl sayın jwrtımızdıñ janın şuaqqa bölep jetetin «Otbası küni». Birikken Wlttar Wyımı şeşimine säykes jäne bizben tağdırı, salt-dästüri wqsas elder täjiribesin eskerip, Qazaqstan Respublikasındağı «Otbası küni» – «Den' sem'i» merekesin qırküyektiñ ekinşi jeksenbisine belgiledik. Bwl halıq tarapınan keñ qoldauğa ie boldı.
«Qazaqstan-2050» Strategiyasın qabıldau barısında bwl mäselege jete köñil böldik. Qazaqstan – bizdiñ ortaq üyimiz. Demek, ol bizdiñ ortaq otbasımız. Osı strategiyada ana men balanı qorğaudıñ mäselesine jan-jaqtı toqtala kelip, eñ aldımen, biz qızdarımızdıñ tärbiesine köp köñil böluimiz kerek ekenin bastı nısana etip aldıq. Olar – bolaşaqtağı adal jar, asıl ana, şañıraqtıñ şıraqşıları. Batıs mädenietin talğamsız «toğıtudıñ» saldarınan jastarımızdıñ boyındağı wlttıq ibalıq, wyañdıq, kişipeyildilik, ülkendi sıylau, kişige qamqor bolu tärizdi ädemi qasietter ärin joğaltpasa eken deymin.
Ömir süru oñay ma? Äsirese, qazirgidey qım-quıt zamanda. Ärine, qiın. Biraq är qiındıqtıñ bir qaytuı, är sätsizdiktiñ bir baqıttı şağı boladı demeuşi me edi ülkender?
Jaman halıq joq, jaman ädet bar. Jaman ädet jwqpalı. Ol jürekke tüsetin jegi qwrt. Oñı men solın tanıp ülgermegen, ersi närselerge elikteuge beyim twratın añğal jastardı adasudan saqtandırudıñ şaraların memleket birjaqtı şeşe almaydı. Bwl – jwrt bolıp jwmılıp, halıq bolıp qoldap, birlese jwmıs jasaudıñ nätijesinde jüzege asatın mäsele. Tärbie – tal besikten bastalıp, adamnıñ ömir boyı üyrenetin, tälimimen siñiretin adami qasietteriniñ halıqtıq mektebi.
Hİ ğasırda ğwmır keşken bağzı babamız Jüsip Balasağwni öziniñ «Qwttı bilik» attı tarihi eñbeginde: «Eger äke wlına nemese qızına tiisinşe köñil bölmey, olardıñ minez-qwlqı naşar bolsa, oğan balanıñ kinäsi joq, oğan kinäli – äkesi» dep jazıptı. Danışpannıñ däristi sözinde bwrıstıq joq. Nağız şındığınıñ özi – solay. Bwl – äke men ana tärbiesiniñ mañızı men mänin aşatın oy. Ökinişke qaray, qazir bala tärbiesimen aynalısatın ata-analardıñ keybireuleriniñ özine tärbie jetpeydi. Jaman bala qaydan şığadı degen swraqtıñ da jauabın osı jerden tabuğa boladı. Halıqtıq pedagogikanıñ jahandanu jağdayındağı topan selindey aqparattan özine keregin tauıp aluı da oñay emes.
Mwnıñ negizi talğamğa kelip tireledi. Estetikalıq talğam men etikalıq talğam teñ tüsip, tilektes peyilge aynalmasa, artı ökinişke wlasıp jatadı. Qazaqta aytılmağan söz qalmağan ğoy. «Ataña ne isteseñ, aldıña sol keler» degen de söz bar. Tärbieniñ basta ketken qateliginen keyin ösip şığatın biteu jarası – qazirgi qariyalarımızdıñ nalası. Ağa buın men qazirgi wrpaq arasındağı zamandar auısuı jağdayındağı «ruhani qaqtığıstar» örkenietter qaqtığısına aparatın bir jol siyaqtı. Saq bolatın jol. Añdap basıp, aqılğa salatın jol.
Halqımızdıñ bolaşağı da, elimizdiñ körki de – qız bala. Olar – qadirli qazınamız. Olar – bolaşaq anamız. Keñ mağınada alıp qarasaq, tipti, wlt anası. Al ananı sıylaudıñ eñ joğarı adami ülgisin Mwhammed Payğambarımız aytıp ketkenin jäne öziniñ önegeli isimen qapısız däleldep ötkenin külli mwsılman düniesi jaqsı biledi. «Äyel bir qolımen besikti, bir qolımen älemdi terbetedi» deytinimiz de sodan.
Jer betindegi tirşilikti jalğastıruşı, ömirdi wzartuşı, wrpaq wlastıruşı – ana degen sözde ülken äri asa mañızdı filosofiya jatır. Biz osı mäñgilik twjırımnan sabaq alıp, otbasınıñ, Otanımızdıñ tiregi, jaqsılıqtıñ tilegi – Analarımızğa ömir boyı adal qızmet jasauımız qajet. Ana – otbasınıñ tiregi, al otbası – Otanımızdıñ jüregi.
Otbasına degen qwrmet qanşalıqtı zor bolsa, oğan artılatın mindet odan da orasan. «Otbası – Otannıñ tiregi» degende qanşalıqtı mol mağına jatqanınan-aq osını añğarar edik.
Qazaq «Wyada ne körseñ, wşqanda sonı ilersiñ» deydi. Bwl – Wlı Dalanıñ wlağattı pedagogikası men dana babalarımızdıñ wrpaq tärbiesine meylinşe män bergeniniñ aynası.
Biz büginde, qit etse tärbieşiler men mwğalimderdi, otbası men ortanı, odan asıp qoğamdı kinälauğa beyimdelip baramız. Teginde, tärbie mäselesin ärkim özinen bastauğa tiis. Demek, ärqaysımız bügingi jäne bolaşaq wrpaqqa bağdar beretin pikir-payımımızdı aytıp, jeke is-äreketimizben ülgi-önege körsetuimiz kerek. Sonda ğana jwrtımız jahandanudıñ jwmırına jwtılıp ketpey, qazaqı qalpımızdı, dänekerli dästür-saltımızdı saqtay aladı. Söytip, wlttıq bolmıs pen ruhani qwndılıqtardan, kisilik pen kişilik qasietterden qol üzip qalmaydı.
Keleşektiñ kün tärtibi kürdelene bermek. Oğan tälim-tärbiesi ata-baba ösietterine say qalıptasqan, densaulığı mıqtı, namıs-jigeri men qajır-qayratı kemeldengen, bilim-biligi zaman talabına layıqtı jan-jaqtı jetilgen wl-qızdarımız ğana qasqaya qarsı twra aladı. Sonday wrpaq qana wltımızdıñ wpayın tügendep, halqımızdıñ eñseli erteñin nwrlandıratın boladı. Onday sapalı da sanalı buınğa biz jalğız Otanımız – Täuelsiz Qazaqstannıñ tağdırın eş alañsız senip tapsıra alamız.
Toqsan auız sözdiñ tobıqtay tüyinine toqtalsaq, osınıñ bäri – ordağa aynalar otbasınıñ orasan zor mereyi men märtebeli mindeti. Öytkeni, otbası – Otan qwndılığınıñ qaynar közi.
«EGEMEN QAZAQSTAN» RG»
Pikir qaldıru