تۇلعالار قازاق شەجىرەسى

الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار شىڭعىسحاندى قازاق دەپ جاريالادى !

kerey.kz

 |  Nov 13, 2016

الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار كوپتەگەن پىكىرتالاستان كەيىن شىڭعىس حان قازاق بولعان دەگەن توقتامعا كەلدى. “شىڭعىس حان شىندىعى” عىلىمي بايقاۋىنىڭ قاتىسۋشىلارى ءوز شەشىمدەرىن جاريا ەتتى.

بۇل تۋرالى express-k.kz-كە سىلتەمە جاساپ NUR.KZ حابارلايدى.
ەڭ ۇزدىك زەرتتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى دەپ تانىلعان جاركەن بودەش ءوز ەسەبىندە اتاقتى حاننىڭ ومىرىندەگى ەڭ ەرەكشە فاكتىلەردى ورتاعا سالدى.
جاس عالىمداردىڭ شىڭعىس حان قازاقتىڭ كوشپەندى تايپاسىنان شىققان دەگەن بولجامىن الەمدىك اتاقتارى بار عالىمدار دا قولداپ وتىر. ماسەلەن، ۋكرايندىق تاريحشى ۆلاديمير بەلينسكي بۇل توقتامنىڭ شىندىق ەكەنىنە تولىق سەنىمدى.
دالەل رەتىندە ول عىلىمي تۇرعىدان راستالعان فاكتىلەردى كەلتىرەدى: شىڭعىس حاننىڭ اكەسى تۇركى تايپاسىنداعى قياتتاردىڭ كوسەمى بولعان. كەيىن ول كەرەي، مەركىت جانە نايماندارمەن بىرگە شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالادى دەيدى زەرتتەۋشى. بۇدان وزگە، موڭعول بيلەۋشىلەرى حان ەمەس قوڭتايشى اتانىپ كەلگەندەرى دە بۇل توقتامدى دالەلدەي تۇسەدى ەكەن.
عالىم موڭعولداردا اق كيىزگە بيلەۋشىنى وتىرعىزۋ ءداستۇرى بولماعانىن جانە بۇل ءداستۇر قازاقتارعا تيەسىلى ەكەنىن العا تارتتى. شىڭعىس حاننىڭ شىن ەسىمى – تەمۋدجين (تەمەرشىن، تەمۋچين) دە تۇركىلىك تۇپتامىرعا يە دەيدى ول.
“جاقىندا ءبىز قازاقستان، رەسەي، وزبەكستان عالىمدارىنان قۇرالعان ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرامىز. باستى ماقساتىمىز – جەتىسۋدا دۇنيەگە كەلىپ، ءومىر سۇرگەن شىڭعىس حاننىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەيتىن فاكتىلەردى جيناۋ”، – دەيدى «شىڭعىس حان» جۋرنالىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى امىرە ارىن.
ەسكە سالساق، بۇعان دەيىن قازاقستاندىق جازۋشى ءارى جۋرناليست تۇرسىنباي جانداۋلەت ءوزىنىڭ “شىڭعىس حان قازاق پا، موڭعول ما؟” اتتى ماقالاسىندا ۇلى قولباسشىنىڭ ۇلتىنا قاتىستى ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن.
جازۋشى “شىڭعىس حان موڭعول بولسىن، تۇركى بولسىن، ءبارىبىر قازاقتان شىققان” دەگەن ويىن جەتكىزىپ، ءبىراز پىكىرتالاس تۋدىرعان.
وسى وتكەن جىلدىڭ كۇزىندە قازاقستاندا «حابار» تەلەكانالى جاپونيانىڭ شىڭعىسحاندى تازا قازاق مەركىت قىلىپ «شىڭعىسحان»– دەگەن ءفيلمىن كورسەتتى. ونى بۇكىل قازاقستان كوردى. ول ءفيلمدى الدىندا موسكۆادان دا كورسەتكەن بولاتىن. وسىدان ءۇش ءتورت جىل بۇرىن قازاقستان تەلەكانالىندا قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى دەگەن بىرنەشە تاريحتان عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسورلار بولىپ تابىلاتىن عالىمدارى دا شىعىپ بارلىعى شىڭعىسحاندى تازا قاندى قازاق دەپ جاريالاعان بولاتىن. سوڭعى كەزدە قازاقستاندا جانە باسقا ەلدەردە دە رەسەيلىك تاريحشىلار مۋرات ادجي مەن ان. ولوۆينتسوۆتىڭ ، ا. بۋشكوۆتىڭ ، ۋكراين تاريحشىسى ۆل. بەليسكيدىڭ بىرنەشە شىڭعىسحان تازا قازاق دەگەن كىتاپتارى باسىلىپ شىعىپ بۇكىل رەسەي مەن قازاقستانعا كەڭ تارادى. ونىڭ الدىندا تاريحشى م. ماعاۋيننىڭ، س . جاكسىباەۆتىڭ ، اكادەميك جۇرىنوۆتىڭ، زاكاريانوۆتاردىڭ ، ح. قوجااحمەتتىڭ شىڭعىسحان تازا قازاق دەگەن كىتاپتارى مەن ماقالالارى قازاقستانعا كەڭ تاراپ ەدى، ەندى بەلگىلى بولعان جاعداي، رەسەيدىڭ موسكۆاسىندا تاريحشى پروفەسسور ، اكادەميك گ. ءتابۋلديننىڭ شىڭعىسحان تازا قازاق دەپ جازىلعان «چينگيس — حان. ميفى ي پراۆدا»–دەگەن كىتابى ۇلكەن تيراجبەن شىعىپ جاتىر دەيدى. وسىنىڭ الدىندا رەسەيدىڭ تاتارستانىنىڭ قازانىنداعى ەڭ ءبىر ورتالىعىندا شىڭعىسحاندى تازا قازاق — تاتار دەپ مۋزەي اشقانى جايلى جانە وعان رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ كىرىپ كورگەنىن دە جاريالادى. وسى وتكەن جىلى وزبەكستان مەن تۇركيادا شىڭعىسحان تازا قازاق دەپ ۇلكەن تاريحي كىتاپ شىققانىن تاعى ەستىدىك. وتكەن جىلى عانا ءبىر ءىرى انگليانىڭ تاريحشىسى گوفەدەي لياستىڭ شىڭعىسحان تازا قازاق دەگەن ەڭبەنگى بۇكىل الەمگە تارادى. الەمدىك ينتەرنەتتەگى YouTube دە كۇن سايىن شىڭعىسحان ەشقاندايدا حالكا ەمەس تازا تۇرىك قازاق دەپ ءۇش ءتورت ماقالا شىعادى. ال ءبىزدى ەندى قىتايدان كەلگەن قازاق قانداسىمىز كۇنتاي جولدىباي دەگەن باۋىرىمىزدىڭ جىبەرگەن حابارى ءبىزدى وتە قۋانتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، قىتايدا الەمگە ايگىلى «موڭعولدىڭ كونە قۇپياسى»– دەگەن كىتابى قىتاي تىلىندە دە، قازاق تىلىندە دە باسىلىپ شىعىپتى. وندا ول كىتاپتا شىڭعىسحان تازا قازاق — مەركىت دەپ جازىلىپتى ! بۇل تاريحي جازبا ەندى رەسەيدىڭ ماسكەۋىندە دە ورىس تىلىندە « چينگيسحان. سوكروۆەننوە سكازانيە» — دەگەن اتپەن وتە كوپ تيراجبەن تاعى شىقتى. ول كونە قۇپيا بۇرىننان دا بەلگىلى بولاتىن. تەك ونى موڭعوليا وزدەرىنە لايىقتاپ وزگەرتىپ الىپ شىڭعىسحان موڭعول دەپ ەش ۇيالماي ەلدى الداعان. ولار شىڭعىسحاندى موڭعولدىڭ ءبىر ءتۇرى بولاتىن قيات– بورگەنجين رۋىنان، ال بۇرىن قازىرگى موڭعوليانىڭ جەرىندە تۇرعان تۇركى قازاق — تاتارلاردىڭ بارلىعى موڭعولدار دەپ ارسىزدانىپ سويلەيلەيتىن. موڭعول توبىنا جاتاتىن موڭعولدار مەن تۇركى توبىنا جاتاتىن قازاقتار ءبىر بىرىنەن مۇلدە بولەك حالىقتار. ال ول موڭعولىڭ ەش ۇيالماي قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ تەڭ جارتىسى بۇرىنعى موڭعولدار دەپ ايتاتىنى تەك ارسىزدىق. قازاق — تاتار تايپالارى بۇرىن قازىرگى موڭعوليا مەن سولتۇستىك قىتاي جەرىندە تۇرعان قازاقتىڭ كەرەي، نايمان، قوڭىرات، جالايىر، مەركىت، تاتار، دۋلات، بارلاس، ۋاق، كيات، تايجۇرىت سياقتى تازا قازاق رۋلارى. ولار سول جەردە قانشا مىڭ جىل تۇرىپ كەلگەن ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اتالارى گۋن، تۇرىك پەن سول قازاق تاتارلاردىڭ ۇرپاعى بولعان. تەك شىڭعىسحاننىڭ كەزىندە سول جەردە تۇرعان قازاق– تاتارلاردىڭ وتە كوبى شىڭعىسحاننىڭ ارمياسى رەتىندە قىتاي مەن قازىرگى قازاقستانعا كوشىپ كەتتى .موڭعولدار ارسىزدانىپ ول قازاق تاتاردىڭ بارلىعى موڭعول دەسە، سوندا ول بۇرىنعى تاتار دالاسىندا تۇرعان گۋن مەن تۇرىكتەن ەش ۇرپاق قالماعان با ! ولار ەش ۇيالماي قازاقتىڭ قازاق — تاتار رۋلارى نايمان، كەرەي، جالايىر، قوڭىراتتار موڭعولدار دا، ولار قازاقستانعا بارىپ قازاققا ءسىڭىپ اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ قازاق بولدى دەيدى. قازاق — تاتار رۋلارى قازاقستانعا كوشكەندە سول موڭعوليادا تاعى ءبىر ءبىزدىڭ تازا تۇركى تاتار — قازاق رۋى بولعان ۋرەنحاي– تۋۆالىقتار قالىپ قويعان. ولار سول موڭعول — حالكالاردان بۋددا ءدىنىن قابىلداعانى بولماسا، ول تۋۆالىقتار قازىر دە تۇرىك تىلىندە سويلەيتىن تازا تۇرىك ەلى. قازاقستانداعى تاتار –قازاقتاردى سول جەردىڭ قازاقتارى اسسيميلياتسياعا تۇسىرگەندە الدىندا ايتقان موڭعوليادا تۇراتىن دەۋگە بولاتىن سول تۋۆالىقتاردى تۇرىك قىلىپ اسسيميلياتسياعا كىم ۇشىراتتى دەگەن سۇراق ەرىكسىز پايدا بولادى. ول جەردە باسقا تۇركى ەلى جوق قوي ! ال قازاقستانىڭ شىعىسى مەن قىتايدا تۇراتىن بۇرىنعى تاتار — قازاق رۋلارى نايمان، كەرەي ، جالايىر، ۋاقتار سول شىعىس قازاقستان مەن الماتىعا دەيىنگى جەردە جانە قىتاي قازاقتارىنىڭ تاق قانا 90 % . ونشا كوپ تاتار– قازاقتى جەرگىلىكتى 10 % قانا بولاتىن جەرگىلىكتى قازاقتار قالاي قازاق قىلىپ جىبەرە الدى دەگەنگە ەشكىم سەنبەيدى. ونشا كوپ موڭعولدى از قازاق ەشقاشان دا اسسيميلياتسياعا تۇسىرە المايدى. بۇل تەك موڭعولدىڭ ارسىز وتىرىك سويلەگەن ءسوزى ! موڭعولدار شىڭعىسحاننىڭ رۋى قيات بورجەگين بولعاندىقتان ول موڭعول دەيدى. ال مەركىت تۇرعوي، قيات – بورجەگين دە، نايمان مەن كەرەي سياقتى تازا قازاق رۋىلارى جانە ول مىنا موڭعولعا ەش قاتىستارى جوق ! ال قازىرگى موڭعولدار شىڭعىسحانعا دا، شىڭعىسحاننىڭ قۇرعان قازاق — تاتار يمپەرياسىنا دا ەشقانداي قاتىسى بولعان جوق. ولار شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى قازاقتىڭ حانى مونكە وڭتۇستىك قىتايعا شابۋىل جاساعاندا سول موڭكە حانعا اسكەر بولىپ جالدانىپ قىتايدىڭ مانجۋرياسىنانداعى شىعىس لياو مەملەكەتىنەن اۋىپ كوشىپ كەلگەن كيدان دەگەن حالىق. ول كيداننان بۋريات، ارتىنان قازاققا سوعىس اشىپ ۇلكەن قىرعىن اكەلگەن جوڭعار — قالماق پەن حالكا دەگەن ءۇش حالىق شىقتى. قازىرگى موڭعولدار سول حالكا– نىڭ ۇرپاقتارى. «موڭعول»– دەگەن ات قازىرگى موڭعولداردىڭ ەمەس، قازاقتىڭ اتاۋى. سول شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى مونكە حاننىڭ اتىنان شىققان. ونى قىتايلار «مونگۋ»– دەپ اتاپ. ءبىر اق تاريحشىلاردىڭ كوبى «موڭعول» اتاۋى شىڭعىسحاننىڭ كەزىندە شىققان دەپ تە ەسەپتەيدى، سول جەردە تۇرعان تۇركى حالىقتارىنىڭ اتى رەتىندە. وسى «موڭعول»– دەگەن اتتى تەك قانا 1919 — جىلى عانا الىپ رەسەيدىڭ كومەگىمەن سول جىلى حالكالاردىڭ ومىرىندە ءبىرىنشى مەملەكەتى پايدا بولدى. ولار الدىمەن قازاق — تاتار حاندارلارىنا، ودان كەيىن قىتاي مەن مانجۋر — تسين مەملەكەتىنە باعىنعان ءبىر شالعايداعى پروۆينتسيا عانا بولعان. شىڭعىسحاننىڭ ءدىنى، بار ەلگە بەلگىلى، قازاقتىڭ كونە ءدىنى «تاڭىرگە تابىنۋ» ءدىنى بولعان. تاڭىرگە تابىنۋ ءدىنى تەك تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە ءدىنى. ونداي ءدىن قازىرگى موڭعولدا، ياعني كيدان — حالكادا ەش ۋاقىتتا دا بولعان ەمەس. كيدان — حالكالار ءومىر بويى وزدەرى قىتايدان الىپ كەلگەن بۋددا دىنىندە عانا بولعان. شىڭعىسحاننىڭ تۋعان اكەسى قازاق — مەركىت تە ول مەركىت تۋعان اكەسىن ءولتىرىپ ول مەركىتتەن شىڭعىسحانعا ەكى قابات قوڭىرات شەشەسى ۇلىندى وزىنە ايەل قىلىپ العان قيات — بورجەگين ەسۋگەي شىڭعىسحاننىڭ اسىراپ العان وگەي اكەسى دەپ سانالادى تاريحتا. ال مەركىت تە قيات– بورجەگين دە تازا قازاقتىڭ رۋلارى. قياتتار قازاقستاندا دا جەتەدى. باسقا تۇركىلەردە دە بار. ال مەركىتتىڭ تاق قانا 90 % تەك قانا قازاقستاندا جانە ول قازاق — نايمان رۋىنىڭ قۇرامىندا. ول كونە تاريحي كىتاپتىڭ بارلىعىندا جازىلعان دا جانە ول جايىندا قىتايدىڭ «شىڭعىسحان» فيلىندە جاقسىلاپ وتىرىپ ونى كورسەتەدى. ول جايلى سوناۋ ورتا عاسىرلاردا قىتايدا جازىلعان، وسى جىلى رەسەيدە «چينگيسحان. سوكروۆەننوە سكازانيە» — دەپ باسىلىپ شىققان شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن ەڭ شىن ، دۇرىس كورسەتكەن دەپ ەسەپتەلەتىن تاريحي كىتاپتا جاقسىلاپ جازىلعان. ول فيلمدە ناعىز بولعان شىندىقتى كورسەتكەن. شىڭعىسحان كەرەيلەردى جەڭگەندە، مەركىتتىڭ حانى كەتەبەك بارلىق مەركىتتى الىپ شىڭعىسحاننان قورقىپ ونىڭ الدىندا ەرتىستىڭ بويىنا كوشىپ كەتكەن نايماننىڭ حانى كۇشلىككە بارىپ قوسىلادى. ەرتەڭىندە شىڭعىسحان مەركىتتىڭ بارلىعى مەنەن قاشىپ بارىپ ەرتىستىڭ بويىنداعى نايماندارعا بارىپ قوسىلىپتى دەپ ايقايلاپ جەر تەپتى ! شىڭعىسحان دەگەن دە، كۇشلىك دەگەن دە، كەتەبەك دەگەن دە تازا قازاقتىڭ اتتارى، ونى بار قازاق ايتادى. ال حالكانىڭ اتتارى مونعوليانىڭ بۇرىنعى باسشىلارى ۇللارى موڭعول حالكا چويبولسان، تسەدەنبال مەن قازاقستانداعى بەلگىلى بالۋان ، ۇلتى حالكا گولبادراح دەگەن قىزدىڭ اتى سياقتى بوتەن اتتار. شىڭعىسحاننىڭ تۋعان شەشەسى مەن ۇلكەن بايبىشەسى بورتە قازاقتىڭ قوڭىرات رۋىنان دا باسقا ءۇش ايەلى دە تازا قازاق رۋلارىنان. ال ەڭ ءىرى دەگەن ءۇش باس قول باسشاسىنىڭ تەك سۇبەدەيى عانا ۋرەنحاي تۋۆالىق. قالعان مۇقالى قازاق جالايىر، جەبە قازاق بەسۇت. شىڭعىسحاننان جەتكەن بارلىق تاريحي جازبارار مەن تيىندارداعى جازۋلار تەك نايمان — تۇرىك الفاۆيتىمەن جازىلعان تازا قازاق تىلىندە. ىشىندە موڭعول حالكا تىلىندە جازىلعان ءبىر تاريحي جازۋ جەتكەن جوق بىزگە. سەبەبى شىڭعىسحانعا قازىرگى موڭعولدىڭ ەش قاتىسى جوق. شىڭعىسحاننان جەتكەن شىڭعىسحان شىعارعان بارلىق تەڭگە تيىنداردا «قازاق» دەگەن جازۋ بولعاندىقتان وتە كوپتەگەن تاريحشىلار «قازاق» اتاۋى شىڭعىسحاننىڭ يمپەرياسىنىڭ رەسىمي اتى بولعان دەپ جاتىر. ول دا شىن ! اللا قولداسا، انا قىتايداعى شىڭعىسحاننىڭ تاريحىن اكەلىپ قازاقستانعا باسسا، ارى قاراي تاعى كەتە بەرەدى. ءالى شىڭعىسحاننىڭ بار شىندىعى تولىق شىعادى ! قازاقتار ونى تولىعىمەن شىعارادى. شىڭعىسحاننىڭ زيراتى دا قازاقستاننىڭ ۇلىتاۋىندا ەكەنى بەلگىلى بولىپ جاتىر، ايگىلى الاشاحان موۆزولەيى. ول جايىندا ءبىر كەزدە ەڭ ءىرى دەگەن اكادەميكتەرىمىز ق. ساتباەۆ، ە. بەكماحانوۆ پەن ءا.مارعۇلانداردىڭ بارلىقتارى ايتىپ كەتكەن. ۇلىتاۋ قازاقتىڭ ۇلى حاندىعى التىن وردانىڭ ءبىرىنشى استاناسى بولعان جانە وندا سول التىن وردا حاندارى جوشىحان، ەدىگە حان، توقتامىس حان مەن الاشا حان جەرلەنگەن. ول دا بولاشاقتا جاقسىلاپ زەرتتەلەنەدى دەپ سەنەمىز. بۇل ماقالا كەڭ تاراپ ونى وقىعان موڭعولياداعىلار ونى نەگە ينتەرنەتكە باستىرتاسىڭدار دەپ حات جىبەرىپتى. بۇل ماقالا ونىڭ الدىڭدا باسىلعان كوپ ەلدىڭ عىلىم دوكتورلارى مەن اكادەميكتەرىنىڭ ماقالالارى مەن كىتاپتارىنان كوشىرىپ الىنعان ماقالا. موڭعولياداعىلار بۇل ماقالامەن كەلىسكىسى كەلمەسە، وندا وسى ماقالاداعى اتى جوندەرى جازىلعان عىلىم دوكتورلارى مەن اكادەميكتەرگە، شىڭعىسحان ءفيلىمىن شىعارعان جاپون رەجيسەرى كحانعا جاپونياعا حات جازسىن، ءبىز سەندەرمەن كەلىسپەيمىز دەپ !
قازاق حالقى، ءتورت ۇلى يمپەريانىڭ تىكەلەي مۇراگەر ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى گۋن يمپەرياسى مەن ونىڭ ۇلى بيلەۋشىسى اتتيلانىڭ، ەكىنشى ۇلى يمپەريامىز تۇرىك قاعاناتى. ءۇشىنشىسى ول شىڭعىسحان مەن ونىڭ قازاق — تاتار يمپەرياسى. ءتورتنشى يمپەريامىز ول باتۋحان مەن ۇلى التىن وردا !
مىنا سۋرەتتە ۇلىتاۋداعى شىڭعىسحاننىڭ مازارى دەگەن الاشاحاننىڭ موۆزولەيى. بولاشاقتا وندا قانداي حان جاتقانى ءالى اق بەلگىلى بولادى دەپ سەنەمىز ! شىڭعىسحاننىڭ دەگەن سەگىز تابىلعان مازارىنىڭ ەڭ العاشقى تابىلعانى.ۇشەۋىن عالىمدار موڭعوليادان، ەكەۋىن قىتايدان، ءبىرىن بۋرياتيا مەن ءبىرىن تۋۆادان تاپقان. ەڭ دۇرىس شىندىعى وسى ۇلىتاۋداعىسى ! سەبەبى، بۇل الاشاحاننىڭ موۆزولەيى قازاق پەن التىن وردانىڭ ءبىرىنشى حانى، شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىحاننىڭ موۆزولەيىنىڭ ءدال جانىندا جانە ول جوشىحاننىڭ مازارىنان الدە قايدا بيىك، ادەمى، ۇلكەن جانە جوشىنىڭ مازارىنان كوپ بيىك جەردە تۇر. جوشىحاننان جوعارى تەك شىڭعىسحان عانا تۇرادى. سونىمەن بىرگە، تاريحتاعى بەلگىلى جايىت بويىنشا، شىڭعىسحاننىڭ يمپەرياسىنىڭ بارلىق حاندارىن حان سايلاعاندا تەك وسى جەردە اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان قىلىپ كوتەرگەن، جاريالاعىن. سەبەبى ولار بۇل ۇلىتاۋداعى الاشاحاننىڭ موۆزولەيىندە شىڭعىسحان جاتقانىن جاقسى بىلگەن. الاش دەگەن اتاۋ شىڭعىسحاننىڭ يمپەرياسىنىڭ تاعى ءبىر اتاۋى. ۇلىتاۋ شىڭعىسحان مەن جوشىحان جەرلەنگەن قازاقستاننىڭ ورتاسىندا تۇرعان التىن وردانىڭ ءبىرىنشى استاناسى. شىڭعىسحان قازاقتىڭ شىعىسىنداعى ۇلى حانى. ال التىن وردانىڭ ەكىنشى استاناسى بولىپ تابىلاتىن كىشىجۇزدىڭ جەرىندە تۇرعان سارايشىق قالاسىندا جەرلەنگەن ۇلى باتۋحان قازاقتىڭ باتىسىنىڭ ۇلى حانى !