نكۆد جەندەتتەرىنىڭ ءتىزىمى جارىققا شىقتى
1930 جىلدارى سسسر-دا بولعان «ۇلكەن تەررور» – ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى ىسكە اسىرعان نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمى جارىققا شىقتى. جوبانى «مەموريال» حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ قوعامى ىسكە اسىردى. تىزىمدە قازاقستاندا رەپرەسسيا جۇرگىزگەن جەندەتتەردىڭ دە اتى-جوندەرى بەرىلگەن.
«مەموريال» حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ قوعامى «ۇلكەن تەررور» زامانىنداعى نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. تىزىمدە سسسر بويىنشا نكۆد-نىڭ جەكە قۇرامىندا 1935-1941 جىلدارى جۇمىس ىستەگەن 41 668 ادامنىڭ اتى-جوندەرى جاريالانىپ، ونىڭ 39 950-ءى تۋرالى قىسقاشا ماعلۇمات بەرىلگەن.
قازاقستانداعى نكۆد-نىڭ 15 پايىزى – قازاق
وسى ءتىزىمنىڭ ىشىندە ستاليندىك رەپرەسسيانى قازاق اسسر-ءى (1920 جىلى قۇىرلدى – رەد.) مەن قازاق سسر-ءى (1936 جىلدان باستاپ – رەد.) اۋماعىندا جۇزەگە اسىرعان مىڭنان اسا نكۆد جەندەتتەرىنىڭ اتى-ءجونى جارياعا شىقتى.
ازاتتىق ءتىلشىسى «مەموريال» سايتىندا جاريالانعان بۇل قىزمەتكەرلەردى ساناپ، ولاردىڭ 1080-دەي ادام ەكەنىن انىقتادى. ونىڭ ىشىندە 170-تەي قىزمەتكەردىڭ اتى-ءجونى قازاق ەكەندەرىن بىلدىرەدى.
ماسەلەن، قازاقستانعا قاتىستى بولىمدە ەسىمى جۇرتقا بەلگىلى دەگەندەردىڭ ىشىندە شاكارىم ولىمىمەن بايلانىستى اتالاتىن ابزال قاراسارتوۆ; 1940-50 جىلدارى قازاق سسر-ءى باسشىسى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ەسىمدەرى اتالادى.
«مەموريال» سايتىندا ابزال قاراسارتوۆقا 1936 جىلى ءساۋىر ايىندا سسسر نكۆد-سى بۇيرىعىمەن «كىشى لەيتەنانت» شەنى بەرىلگەنى، ۇلتى قازاق ەكەنى، 1906 جىلى دۇنيەگە كەلگەنى، نكۆد-دان 1937 جىلى قاراشا ايىندا باسقا جۇمىسقا اۋىسقان ساتتە قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانىندا شۇعىل ۋاكىل بولىپ تۇرعانى جازىلعان. تىزىمدە ابزال قاراسارتوۆتىڭ ءولىمى تۋرالى اقپارات جوق ەكەنى دە ايتىلادى. ازاتتىققا بەلگىلى مالىمەتتەر بويىنشا، قاراسارتوۆ 1979 جىلى قايتىس بولعان.
ال جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ 1938 جىلى مامىردىڭ 9-ى كۇنى ۆچك-وگپۋ-ءدىڭ (نكۆد-نىڭ كونتررەۆوليۋتسيا جانە سابوتاجبەن كۇرەس ءبولىمى) «قۇرمەتتى قىزمەتكەرى» بەلگىسىمەن ماراپاتتالعانى جازىلعان. شاياحمەتوۆكە 1940 جىلى قاراشادا «مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ كاپيتانى» دەگەن شەن بەرىلگەن.
«مەموريال» سايتى جاريالاعان بۇل تىزىمگە قاراعاندا، قازاقستانداعى رەپرەسسيانى ىسكە اسىرعان نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ 15 پايىزدان استامىنىڭ ۇلتى قازاق بولعانى اڭعارىلادى.
كەيبىر تاريحشىلار قازاقستاندا 1928-1929 جانە 1937-1938 جىلدارى 120 مىڭداي ادام رەپرەسسياعا ۇشىراپ، 25 مىڭداي ادام اتىلدى دەگەن دەرەك ايتادى.
نكۆد بۇيرىقتارى نەگىزىندە جاسالعان ءتىزىم
«مەموريال» قۇقىق قورعاۋشىلارى انىقتامالىقتىڭ ء(تىزىمنىڭ – رەد.) سسسر نكۆد-سىنىڭ جەكە قۇرامى بويىنشا شىققان بۇيرىقتار نەگىزىندە قۇرىلعانىن جازادى.
انىقتامالىقتا نكۆد قىزمەتكەرلەرىنە ارنايى شەن بەرۋ، نكۆد-دان جۇمىستان شىعارۋ تۋرالى بۇيرىقتاردىڭ نومىرلەرى مەن شىققان كۇنى، جۇمىستان شىققان ساتتە اتقارعان قىزمەتى، مەملەكەتتىك ناگرادالارى تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. بۇيرىقتاعى اقپارات وزگە دەرەككوزدەردەن الىنعان ومىرباياندىق دەرەكتەرمەن تولىقتىرىلعان.
قۇقىق قورعڭاۋشىلار بۇل ءتىزىمنىڭ 15 جىل بويى دايىندالعانىن ايتادى. دەرەكتەردى ينتەرنەتتە جاريالار كەزدە 4500-گە جۋىق ومىرباياندىق انىقتاماعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن. حالىقارالىق «مەموريال» ۇيىمىنىڭ تەڭ توراعاسى يان راچينسكي انىقتامالىقتى قۇراستىرۋ جۇمىسى قالاي جۇرگەنى جايلى جانە ول كىمدەرگە پايدالى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ بەردى.
- الگى انىقتامالىق – اندرەي جۋكوۆتىڭ كوپ جىلعى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى، ول قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارنايى شەندەرى ەنگىزىلگەن 1935 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ ۇلكەن تەررور ءداۋىرىنىڭ اياعىنا دەيىنگى، ءتىپتى ودان دا ۇزاق – 1939 جىلدىڭ ورتا شەنىنە دەيىن الگى ارنايى شەندەردى العان ادامداردىڭ بارىنشا تولىق ءتىزىمىن قۇراستىرعىسى كەلگەن. ول بۇل جۇمىسپەن وتە كوپ جىل اينالىستى. بۇل – وتە قيىن جۇمىس، ويتكەنى نكۆد-نىڭ جۇزدەگەن تومدى قۇرايتىن قيساپسىز كوپ بۇيرىقتارىن زەرتتەپ، سسسر جوعارعى كەڭەسىنە قاراستى ناگرادالار بولىمىندەگى كوپتەگەن قۇجاتتاردى اقتارىپ شىعۋىنا تۋرا كەلگەن. وراسان كوپ اقپارات قارالعان. ال سوۆەت زامانىنداعى اقپارات كوزدەرى وتە جۇتاڭ بولعانى ءارى مۇراعاتتاردىڭ كوپ بولىگى، اسىرەسە نكۆد قۇجاتتارى (قازىر نكۆد قۇجاتتارى ءىىم مەن فسب مۇراعاتتارىندا ساقتاۋلى) ءالى كۇنگە دەيىن اشىلماي جاتقانى بەلگىلى، سوندىقتان الگى انىقتامالىق بىردەن-ءبىر اقپارات كوزى، – دەيدى يان راچينسكي.
اندرەي جۋكوۆ – تاريحشى ەمەس، ول مگۋ-ءدىڭ (ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى) زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، بىراق ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، تاريحتى جاقسى كورەتىن ول مۇنداي اقپاراتتى جيناۋمەن اشىق اقپارات كوزدەرى بولماعان سوۆەت كەزىنەن – 1979 جىلدان بەرى اينالىسقان. جۋكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ول زەرتتەۋلەرىن نكۆد-دان ەمەس، رەپرەسسياعا ۇشىراعان جۇمىسشى-شارۋالاردىڭ قىزىل ارمياسى (رككا) قۇرباندارىنان باستاعان. سوسىن نكۆد قىزمەتكەرلەرى تۋرالى مالىمەتتەرگە كوشكەن، ال كەيىنىرەك «مەموريال» قىزمەتكەرلەرىمەن تانىسىپ، ولار بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋدى ۇسىنعان. يان راچينسكي جوبانىڭ كىمدەرگە ارنالعانىن:
- بۇل اۋەلى تاريحشىلارعا كەرەك. ويتكەنى قۇجاتتاردا، ونىڭ ىشىندە مۇراعاتتاردا ساقتالعان تەرگەۋ ىستەرىندە ادەتتە ادامنىڭ تەگى مەن شەنى عانا كورسەتىلەدى. ادەتتە ەسىمى مەن اكەسى اتىنىڭ، ءتىپتى باسقى ارىپتەرى دە جازىلمايدى. سوندىقتان ونىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ادام بولعانىن، ونىڭ ىزدەرىن قايدان ىزدەۋگە بولاتىنىن انىقتاۋ وتە قيىن. الگى انىقتامالىق نكۆد-نىڭ ارنايى شەنىن العانداردىڭ كىمدەر ەكەنىن، ول شەندى قاشان العانىن، قانداي بۇيرىق بويىنشا جانە قاي ايماق بويىنشا العانىن انىقتاۋعا كومەكتەسەدى. بۇعان قوسا، كوبىنىڭ تۋعان كۇنى مەن تۋعان جەرىنە قاتىستى قوسىمشا اقپاراتتار تابۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، ەندى قيلى قۇجاتتارداعى دەرەكتەردى بايلانىستىرىپ، الگى ادامنىڭ كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن، كەيىنگى تاعدىرىنىڭ الدەبىر تىزبەگىن قۇراستىرۋعا بولادى. مەنىڭشە، بۇل كەز كەلگەن مەمۋار ءۇشىن، كوپتەگەن قۇجاتتار ءۇشىن تاپتىرمايتىن اسا قۇندى اقپارات كوزى بولادى، – دەپ ءتۇسىندىردى.
مامىر ايىندا «مەموريال» انىقتامالىعىنىڭ كومپاكت ديسكىگە كوشىرىلگەن نۇسقاسى شىققان.
- الگى ديسكىگە جۇرت ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى، بۇكىل تيراج تاراپ كەتتى، ودان قازىر ەشتەڭە قالعان جوق. ال ينتەرنەتتە جاريالانعان نۇسقاسى قوماقتىلاۋ – شامامەن 4,5-5 مىڭ ومىرباياندىق انىقتاماعا تولىقتىرۋلار، ناقتىلانعان دەرەكتەر، تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. قوسىمشا اقپارات كوزدەرى تابىلدى. مەنىڭشە، انىقتامالىقتىڭ پراكتيكالىق جانە وزگە ءمانى زور. ءبىر جاعىنان، ونىڭ مورالدىق ءمانى زور، ويتكەنى ءار ادام ىسىنە ءوزى جاۋاپ بەرەتىنىن، ءبارى ماڭگىگە قۇپيا قالادى دەگەن بوس ءۇمىت ەكەنىن ءتۇسىنۋى ءتيىس. كىم بولسىن، ءبارىبىر تاريح الدىندا ءتۇبى جاۋاپ بەرەدى، – دەيدى راچينسكي.
ونىڭ ايتۋىنشا، «بىزدە قىلمىس قۇرباندارى بار دا، قىلمىسكەرلەر جوق سياقتى بولىپ كورىنەتىن». ەندى تەرگەۋ جۇرگىزگەن، ايىپتاردى ويدان قۇراستىرعان، تۇتقىنداردى ازاپتاعان 40 مىڭنان اسا جەندەتتىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى بولىپ وتىر.
- وبلىستىق باسقارمالاردى باسقارعان نەگىزگى باسشىلاردىڭ جۇزدەگەن ەسىمدەرى اتالىپ كەلدى، بىراق تەرگەۋدى ولار جۇرگىزگەن جوق قوي، ولار تەرگەۋ امالدارىمەن، ىستەردى ويدان قۇراستىرۋمەن تىكەلەي اينالىسقان جوق، بۇل شارۋامەن قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەر اينالىسقان، ال ولاردىڭ ەسىمدەرى بەلگىسىز بولىپ كەلدى. ەندى، مىنە الگى 40 مىڭ ەسىمنىڭ اراسىندا تەرگەۋ جۇرگىزگەندەردىڭ، ويدان ايىپتار قۇراستىرعانداردىڭ، الگى قىلمىستى جاساعانداردىڭ (اتۋ جازاسىن ورىنداعانداردىڭ – رەد.) ءبارىنىڭ اتى-ءجونى بار، – دەيدى بەلسەندى.
وقي وتىرىڭىز: «اتامدى اتقانداردىڭ ءبارىن انىقتادىم»
راچينسكي نكۆد رەپرەسسياسىنا قاتىسقان، ادامداردى سانالى تۇردە ازاپتاپ، قىلمىستىق ايىپتاۋلاردى سانالى تۇردە ويدان قۇراستىرعانداردى دا اۋىر قىلمىسكەرلەر، ۇلكەن تەررورعا جاۋاپتى دەپ بىلەدى.
ونىڭ ويىنشا، ستالين، جارلىق قاعازعا قول قويعان ادامدار، بۇيرىق بەرگەن ءىستى قاراۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتۋ تۋرالى زاڭدى ويلاپ تاپقان جەندەتتەردىڭ قىلمىسى وسى جارلىقتار مەن زاڭداردى ورىنداپ، ايىپتاۋلاردى ويلاپ تاپقان، ادامداردى تىكەلەي ازاپتاعاندار قىلمىسى ءبىر.
- ايىپتاۋلار مەن بۇرىقتاردى قاعازعا تەرگەن قىز-كەلىنشەكتەر مەن ادامداردى جازالاۋ ورنىنا تاسىعان شوفەرلەر، اتۋ جازاسىن ورىنداعان اتقىشتاردىڭ كىناسى الدىڭعىلارعا قاراعاندا ازداۋ دەپ ەسەپتەيمىن. ولاردىڭ كوبىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى تومەن بولعان، ايتپەسە مۇنداي كاسىپكە بارماس ەدى، – دەيدى بەلسەندى.
راچينسكي بۇل ءتىزىمنىڭ جاريالانۋى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە ساباق بولۋى كەرەك دەگەن دە وي ايتادى. «قازىر بۇيرىقتى ويسىز ورىنداپ جۇرگەندەر جەكە جاۋاپكەرشىلىك دەگەن بار ەكەنىن، 20, 50 نەمەسە 70 جىلدان كەيىن ءبارىبىر جاۋاپقا تارتىلاتىنىن بىلگەنى دۇرىس. وسى تۇرعىدان دا ستالينيزم تاريحى، بولشەۆيزم تاريحى بىزگە ساباق بولۋى ءتيىس» دەيدى ول.
ليۋبوۆ چيجوۆانىڭ ماقالاسى ورىس تىلىنەن اۋدارىلدى. ماقالانى ازاتتىقتىڭ قازاق تىلىندەگى سايتىنا بەيىمدەۋگە راحات مامىربەك قاتىستى.
پىكىر قالدىرۋ