NKVD jendetteriniñ tizimi jarıqqa şıqtı
kerey.kz
Atu jazasın orındap twrğan NKVD qızmetkerleri.
1930 jıldarı SSSR-da bolğan «Ülken terror» – sayasi quğın-sürgindi iske asırğan NKVD qızmetkerleriniñ tizimi jarıqqa şıqtı. Jobanı «Memorial» halıqaralıq qwqıq qorğau qoğamı iske asırdı. Tizimde Qazaqstanda repressiya jürgizgen jendetterdiñ de atı-jönderi berilgen.
«Memorial» halıqaralıq qwqıq qorğau qoğamı «Ülken terror» zamanındağı NKVD qızmetkerleriniñ tizimin jariyaladı. Tizimde SSSR boyınşa NKVD-nıñ jeke qwramında 1935-1941 jıldarı jwmıs istegen 41 668 adamnıñ atı-jönderi jariyalanıp, onıñ 39 950-i turalı qısqaşa mağlwmat berilgen.
QAZAQSTANDAĞI NKVD-NIÑ 15 PAYIZI – QAZAQ
Osı tizimniñ işinde stalindik repressiyanı Qazaq ASSR-i (1920 jılı qwırldı – red.) men Qazaq SSR-i (1936 jıldan bastap – red.) aumağında jüzege asırğan mıñnan asa NKVD jendetteriniñ atı-jöni jariyağa şıqtı.
Azattıq tilşisi «Memorial» saytında jariyalanğan bwl qızmetkerlerdi sanap, olardıñ 1080-dey adam ekenin anıqtadı. Onıñ işinde 170-tey qızmetkerdiñ atı-jöni qazaq ekenderin bildiredi.
Mäselen, Qazaqstanğa qatıstı bölimde esimi jwrtqa belgili degenderdiñ işinde Şäkärim ölimimen baylanıstı atalatın Abzal Qarasartov; 1940-50 jıldarı Qazaq SSR-i basşısı bolğan Jwmabay Şayahmetovtiñ esimderi ataladı.
«Memorial» saytında Abzal Qarasartovqa 1936 jılı säuir ayında SSSR NKVD-sı bwyrığımen «kişi leytenant» şeni berilgeni, wltı qazaq ekeni, 1906 jılı düniege kelgeni, NKVD-dan 1937 jılı qaraşa ayında basqa jwmısqa auısqan sätte Qarağandı oblısı Qarqaralı audanında şwğıl uäkil bolıp twrğanı jazılğan. Tizimde Abzal Qarasartovtıñ ölimi turalı aqparat joq ekeni de aytıladı. Azattıqqa belgili mälimetter boyınşa, Qarasartov 1979 jılı qaytıs bolğan.
NKVD kursanttarı. Novosibirsk, 1930 jıl.
Al Jwmabay Şayahmetovtiñ 1938 jılı mamırdıñ 9-ı küni VÇK-OGPU-diñ (NKVD-nıñ kontrrevolyuciya jäne sabotajben küres bölimi) «Qwrmetti qızmetkeri» belgisimen marapattalğanı jazılğan. Şayahmetovke 1940 jılı qaraşada «memlekettik qauipsizdiktiñ kapitanı» degen şen berilgen.
«Memorial» saytı jariyalağan bwl tizimge qarağanda, Qazaqstandağı repressiyanı iske asırğan NKVD qızmetkerleriniñ 15 payızdan astamınıñ wltı qazaq bolğanı añğarıladı.
Keybir tarihşılar Qazaqstanda 1928-1929 jäne 1937-1938 jıldarı 120 mıñday adam repressiyağa wşırap, 25 mıñday adam atıldı degen derek aytadı.
NKVD BWYRIQTARI NEGİZİNDE JASALĞAN TİZİM
«Memorial» qwqıq qorğauşıları anıqtamalıqtıñ (tizimniñ – red.) SSSR NKVD-sınıñ jeke qwramı boyınşa şıqqan bwyrıqtar negizinde qwrılğanın jazadı.
Anıqtamalıqta NKVD qızmetkerlerine arnayı şen beru, NKVD-dan jwmıstan şığaru turalı bwyrıqtardıñ nömirleri men şıqqan küni, jwmıstan şıqqan sätte atqarğan qızmeti, memlekettik nagradaları turalı mälimetter keltirilgen. Bwyrıqtağı aqparat özge derekközderden alınğan ömirbayandıq derektermen tolıqtırılğan.
Qwqıq qorğñauşılar bwl tizimniñ 15 jıl boyı dayındalğanın aytadı. Derekterdi internette jariyalar kezde 4500-ge juıq ömirbayandıq anıqtamağa özgerister men tolıqtırular engizilgen. Halıqaralıq «Memorial» wyımınıñ teñ törağası YAn Raçinskiy anıqtamalıqtı qwrastıru jwmısı qalay jürgeni jaylı jäne ol kimderge paydalı boluı mümkin ekenin aytıp berdi.
- Älgi anıqtamalıq – Andrey Jukovtıñ köp jılğı jwmısınıñ nätijesi, ol qauipsizdik komitetiniñ arnayı şenderi engizilgen 1935 jıldıñ ayağınan bastap ülken terror däuiriniñ ayağına deyingi, tipti odan da wzaq – 1939 jıldıñ orta şenine deyin älgi arnayı şenderdi alğan adamdardıñ barınşa tolıq tizimin qwrastırğısı kelgen. Ol bwl jwmıspen öte köp jıl aynalıstı. Bwl – öte qiın jwmıs, öytkeni NKVD-nıñ jüzdegen tomdı qwraytın qisapsız köp bwyrıqtarın zerttep, SSSR Joğarğı keñesine qarastı nagradalar bölimindegi köptegen qwjattardı aqtarıp şığuına tura kelgen. Orasan köp aqparat qaralğan. Al sovet zamanındağı aqparat közderi öte jwtañ bolğanı äri mwrağattardıñ köp böligi, äsirese NKVD qwjattarı (qazir NKVD qwjattarı İİM men FSB mwrağattarında saqtaulı) äli künge deyin aşılmay jatqanı belgili, sondıqtan älgi anıqtamalıq birden-bir aqparat közi, – deydi YAn Raçinskiy.
Andrey Jukov – tarihşı emes, ol MGU-diñ (Mäskeu memlekettik universiteti) zañ fakul'tetin bitirgen, biraq Azattıqtıñ Orıs qızmetine bergen swhbatında öziniñ aytuınşa, tarihtı jaqsı köretin ol mwnday aqparattı jinaumen aşıq aqparat közderi bolmağan sovet kezinen – 1979 jıldan beri aynalısqan. Jukovtıñ aytuınşa, ol zertteulerin NKVD-dan emes, repressiyağa wşırağan Jwmısşı-şarualardıñ qızıl armiyası (RKKA) qwrbandarınan bastağan. Sosın NKVD qızmetkerleri turalı mälimetterge köşken, al keyinirek «Memorial» qızmetkerlerimen tanısıp, olar birlesip jwmıs isteudi wsınğan. YAn Raçinskiy jobanıñ kimderge arnalğanın:
- Bwl äueli tarihşılarğa kerek. Öytkeni qwjattarda, onıñ işinde mwrağattarda saqtalğan tergeu isterinde ädette adamnıñ tegi men şeni ğana körsetiledi. Ädette esimi men äkesi atınıñ, tipti basqı äripteri de jazılmaydı. Sondıqtan onıñ kim ekenin, qanday adam bolğanın, onıñ izderin qaydan izdeuge bolatının anıqtau öte qiın. Älgi anıqtamalıq NKVD-nıñ arnayı şenin alğandardıñ kimder ekenin, ol şendi qaşan alğanın, qanday bwyrıq boyınşa jäne qay aymaq boyınşa alğanın anıqtauğa kömektesedi. Bwğan qosa, köbiniñ tuğan küni men tuğan jerine qatıstı qosımşa aqparattar tabudıñ säti tüsti, endi qilı qwjattardağı derekterdi baylanıstırıp, älgi adamnıñ kim bolğanın, ne istegenin, keyingi tağdırınıñ äldebir tizbegin qwrastıruğa boladı. Meniñşe, bwl kez kelgen memuar üşin, köptegen qwjattar üşin taptırmaytın asa qwndı aqparat közi boladı, – dep tüsindirdi.
“Memorial” qoğamınıñ teñ törağası YAn Raçinskiy.
Mamır ayında «Memorial» anıqtamalığınıñ kompakt diskige köşirilgen nwsqası şıqqan.
- Älgi diskige jwrt ülken qızığuşılıq tanıttı, bükil tiraj tarap ketti, odan qazir eşteñe qalğan joq. Al internette jariyalanğan nwsqası qomaqtılau – şamamen 4,5-5 mıñ ömirbayandıq anıqtamağa tolıqtırular, naqtılanğan derekter, tüzetuler engizildi. Qosımşa aqparat közderi tabıldı. Meniñşe, anıqtamalıqtıñ praktikalıq jäne özge mäni zor. Bir jağınan, onıñ moral'dıq mäni zor, öytkeni är adam isine özi jauap beretinin, bäri mäñgige qwpiya qaladı degen bos ümit ekenin tüsinui tiis. Kim bolsın, bäribir tarih aldında tübi jauap beredi, – deydi Raçinskiy.
Onıñ aytuınşa, «Bizde qılmıs qwrbandarı bar da, qılmıskerler joq siyaqtı bolıp körinetin». Endi tergeu jürgizgen, ayıptardı oydan qwrastırğan, twtqındardı azaptağan 40 mıñnan asa jendettiñ atı-jöni belgili bolıp otır.
- Oblıstıq basqarmalardı basqarğan negizgi basşılardıñ jüzdegen esimderi atalıp keldi, biraq tergeudi olar jürgizgen joq qoy, olar tergeu amaldarımen, isterdi oydan qwrastırumen tikeley aynalısqan joq, bwl şaruamen qaramağındağı qızmetkerler aynalısqan, al olardıñ esimderi belgisiz bolıp keldi. Endi, mine älgi 40 mıñ esimniñ arasında tergeu jürgizgenderdiñ, oydan ayıptar qwrastırğandardıñ, älgi qılmıstı jasağandardıñ (atu jazasın orındağandardıñ – red.) bäriniñ atı-jöni bar, – deydi belsendi.
Oqi otırıñız: «Atamdı atqandardıñ bärin anıqtadım»
Raçinskiy NKVD repressiyasına qatısqan, adamdardı sanalı türde azaptap, qılmıstıq ayıptaulardı sanalı türde oydan qwrastırğandardı da auır qılmıskerler, ülken terrorğa jauaptı dep biledi.
NKVD atqan Stepan Karagodin men onıñ otbası.
Onıñ oyınşa, Stalin, jarlıq qağazğa qol qoyğan adamdar, bwyrıq bergen isti qarau tärtibin jeñildetu turalı zañdı oylap tapqan jendetterdiñ qılmısı osı jarlıqtar men zañdardı orındap, ayıptaulardı oylap tapqan, adamdardı tikeley azaptağandar qılmısı bir.
- Ayıptaular men bwrıqtardı qağazğa tergen qız-kelinşekter men adamdardı jazalau ornına tasığan şoferler, atu jazasın orındağan atqıştardıñ kinäsi aldıñğılarğa qarağanda azdau dep esepteymin. Olardıñ köbiniñ intellektualdıq deñgeyi tömen bolğan, äytpese mwnday käsipke barmas edi, – deydi belsendi.
Raçinskiy bwl tizimniñ jariyalanuı policiya qızmetkerlerine sabaq boluı kerek degen de oy aytadı. «Qazir bwyrıqtı oysız orındap jürgender jeke jauapkerşilik degen bar ekenin, 20, 50 nemese 70 jıldan keyin bäribir jauapqa tartılatının bilgeni dwrıs. Osı twrğıdan da stalinizm tarihı, bol'şevizm tarihı bizge sabaq boluı tiis» deydi ol.
Lyubov' Çijovanıñ maqalası orıs tilinen audarıldı. Maqalanı Azattıqtıñ qazaq tilindegi saytına beyimdeuge Rahat Mamırbek qatıstı.
Şäkerimdi aqtauğa qarsı şığu – sovettik tarihnama qwrbandarına tän äreket boldı
Şäkerim Qwdayberdiwlı.
Osıdan 80 jıl bwrın, yağni 1931 jılı qazan ayında Şäkerim Qwdayberdiwlı qazağa wşıradı. Onı atıp öltiruge qatısı bar GPU tobınıñ jetekşisi men wrpaqtarı Sovet Odağı qwlağanşa filosof-aqınnıñ aqtaluına aşıq qarsı bolıp keldi.
Şäkerimdi atqan GPU tobınıñ jetekşisi Abzal Qarasartov 1958 jılı aqınnıñ esimi aqtalıp, şığarmaları jariyalana bastağanda bwl ürdiske qarsı şığadı. Al «qayta qwru» sayasatınan keyin Şäkerim esimi aqtalğanda, endi Qarasartovtıñ wrpaqtarı narazılıq bildiruge köşedi.
Tarihşı ğalımdar stalindik sayasi-quğın sürginge üles qosqandardıñ KGB arhivinde qwjatqa tüsken äreketteri aşıq aytılatın bolsa, olardıñ bügingi wrpaqtarı arasında da arazdıq bastalatının aytadı.
«BİLMEDİM ŞÄKERİMDİ KİM ATQANIN»
Jappay tärkileu nauqanınan keyin, qoldağı malınan ayırılıp aştıqqa wşırağan Şıñğıstau jwrtınıñ bas köterui 1931 jılğı qırküyektiñ 3-i audan ortalığı Qarauıl auılın şauıp, äsire belsendilerdi jazalauğa wlastı.
Keybir derekterge qarağanda tolqığan jwrttıñ jetekşileri äueli aqıldasıp almaqqa elden jıraqta, sayat qorasında jalğız jatqan 
Şäkerimniñ Sayat qorasınıñ qaldığı. Şığıs Qazaqstan oblısı Abay audanı. 3 qazan 2011 jıl.
Şäkerim qajınıñ aldına keledi. Biraq ol Qarauıl qwlasa da kindik ökimet qwlamaytının, halıqtı bekerge qırıp alatının aytıp köterilisşilerdi rayınan qaytuğa şaqıradı.
Alayda köterilis küşpen basılğannan keyin Şäkerimniñ özi de jergilikti NKVD qızmetkerleriniñ qolınan oqqa wşadı.
Abzal Qarasartov jasağınıñ Şäkerim qajını qalay kezdestirip, qalay atqanı sol kezdiñ özinde-aq el işine türlişe aytıldı. Şäkerimdi atqanın öz közderimen körgen jasaq işindegi jergilikti adamdar taratqan sözder de ärqilı bolıp şıqtı.
Keybirinde Şäkerim Qıtayğa qaşuğa bet alğan toppen birge jürip Abzal Qarasartov bastağan miliciya jasağımen kezdeysoq kezdesip qaladı. Top işinen bölinip, GPU jasağına qaray jalğız şıqqan Şäkerimdi olar qalıñ twmanda tanımay atıp tastaydı. Bwl versiya boyınşa bwyrıq bergen – Abzal Qarasartov, atqan – Abay auılınıñ mwğalimi, wltı tatar Halitov bolıp şığadı. Oq tigen Şäkerim qajı «Atpañdar! Men senderge kerek adammın» dep ayğaylağan-mıs.
Keyingi zertteuşiler osı jäne osığan wqsas nwsqalardı jasaq qwramında bolğan adamdardıñ aldın-ala kelisuinen keyin, yağni Abzal Qarasartovtıñ aytuımen tarağan söz dep sanaydı. Olar el işindegi basqa da derekterdi alğa tartıp, Şäkerimniñ eşbir top işinde emes, öziniñ sayat qorasında, atqa mingeli twrğan jerinde qapıda atılğanın, atqan Abzal Qarasartovtıñ özi ekenin jazadı.
Al keybir nwsqalarğa qarağanda Abzal Qarasartov tobı Şäkerimdi añ 
Şäkerimniñ süyegi 30 jıl jatqan qwr qwdıqqa qoyılğan qwlıptas. Şığıs Qazaqstan oblısı Abay audanı. 3 qazan 2011 jıl.
aulap kelip, sayat qorasında attan tüsip jatqan jerinen kezdestirip, twtqınğa alğan. Keyin basqa jerge aparıp äueli azaptap, sodan soñ atıp, denesin qwr qwdıqqa kömip ketken-mis.
1931 jılı bastalğan osınday kereğar boljamdar äli künge jalğasıp keledi (Şäkärimdi kim attı? Ne üşin attı? // «Qazaq ädebieti» 9.06.1989; Şäkärim qalay atıldı? // «Örken», 27.01.1990; Üşinşi oq kimdiki?// «Türkistan» 2.10. 2008; Qajını atqan Qarasartov emes // «Jas qazaq», 26.09.2008; Şäkärimge qatıstı üş derek // «Jwldız», 2010).
«QAZAQ TARIHINDAĞI DANTES» ATANĞISI KELMEYDİ!»
1988 jılı Şäkerim esimi aqtalğannan keyin «Qazaq ädebieti» gazetiniñ üş nömirinde Abzal Qarasartov pen ğalım Evney Böketov arasındağı wzaq äñgime-dialogtıñ jarıq körui Şäkerim ölimi turalı el işindegi köptegen joramaldardı qayta şığardı.
Osı gazette «Biz bilemiz Şäkärimdi kim atqanın» dep atalatın qarsı maqalada «Qarasartov esteligi biz bilgen şındıqpen mülde janaspaydı» degen jazuşı Hamit Erğaliev Şäkerimdi atqan Abzal Qarasartov degen twjırım jasap qana qoymay, onıñ keyingi «äreketterin» de atap körsetedi.
«1959 jılı Şäkärim Qwdayberdiev aqtalıp, «Qazaq ädebieti» gazetinde onıñ birneşe öleñi jariyalandı. Abzal Qarasartovtıñ aqınğa qanşalıqtı janı aşitının biz sonda körgenbiz. Ol joğarğı orındardan kirmegen esik qaldırmay, ayğayın sala jürip, aqınnıñ ölgennen keyingi ömirin tağı da öşirtip tastağan. Qarasartov Qazaqstan Jazuşılar odağına da kelgen. «Bandı bastığın aqtamaqşı bolğan adamdardıñ özderin jauapqa tartu kerek» dep stoldı soğa daurıqqanın öz qwlağımmen esitip, öz közimmen körgenim de bar» dep jazadı Hamit Erğaliev.
1985 jılı bastalğan Mihail Gorbaçevtiñ «qayta qwru sayasatınıñ» sayasi jılımığınan keyin ile-şala Almatıda bolğan jeltoqsan oqiğası Şäkerim esiminiñ ataluına qarsı adamdar üşin jaña mümkindik tuğızdı. Bwl jolı Qarağandı oblısınıñ twrğını Mäz Qarasartov qarsılıq bildirip, 1987 jılı 3 aqpanda jazuşı Mwhtar Mağauinge hat joldadı.
Ol Mwhtar Mağauinnen 1978 jılı Leningradtan şığarğan «Poetı Kazahstana» dep atalatın kitapqa Şäkerim öleñderin ğwmırnamasımen qosa jazıp, ğılımi tüsinik beruine ne sebep bolğanın swraydı.
«Bwl swraqtı tiri bolsa, meniñ ağam, Sovet ökimetiniñ jaularına qarsı küresken qart çekist Abzal Qarasartov qoyğan bolar edi. Öytkeni Şäkerim Qwdayberdiwlın menen göri ol kisi jaqsı biletin. Biraq Şäkerim turalı bar derek Qarasartovtar wrpağınıñ bärinde bar. Marqwm ağamız ösiet etip aytıp ketken. Ol kisi 1979 jılı qaytıs boldı. Äytpese 1959 jılı «Qazaq ädebieti» gazetinde Şäkerimniñ bir top öleñderi jariyalanğanda, qaytadan jarıq körmeui de osı kisige baylanıstı» dep jazadı hat avtorı.
Mäz Qarasartovtıñ hatı «Eger osı hatqa jauap jazbasañ, mäseleniñ anıq-qanığın tübegeyli aşu üşin Qazaqstan Kompartiyası Ortalıq komitetine jäne KGB-nıñ aldına qoyuıma tura keledi. Öytkeni Qarasartovtar familiyası keybir solaqaylardıñ joramaldauınşa «Qazaq tarihındağı Dantes» atanğısı kelmeydi, atanbaydı da» degen qoqan-loqqımen ayaqtalğan edi.
Mäz Qarasartovtıñ 1988 jılı 17 aqpandağı ekinşi hatı Jayıq Bektwrovtıñ «Aqın jäne aramza» dastanın basqan «Qazaq ädebieti» gazeti men bas redaktorı Şerhan Mwrtazağa arnaldı.
«Qayta qwru kezinde jalamen qapıda ketkender eñbegine jarıq körsetu kerek delingen, bwğan qalamınan eriksiz ayırılğandar jatadı. Qalamın qayqı qılışqa ayırbastap Sovet ökimetine qarsı qarulı bandı basqaruşıları jatpaydı, ol – Şäkärim Qwdayberdiev. …Şındıqtı bile otırıp, nege ärbir otız jılda jañalauğa jandarıñ qwmar?» dep jazğan Mäz Qarasartov «bar biletinin ortaq tilge (orıs tiline – avt.) audartıp, ädil qazılığın swraytının aytıp» qorqıtadı.
«ALAŞORDAŞILSIÑ, HALIQ JAUISIÑ!»
Abzal Qarasartovtıñ inisi «Aqın men aramza» attı dastanın jazğan Jayıq Bektwrovtı da tınış qaldırmaydı.
«Mäz Qarasartov deytin kisi üyime telefon soğıp: «Kördegi adamdarımızğa da tınıştıq bermediñder ğoy», – dep meni sökti. «Kökek öz atın özi şaqıradı» degen, özderiñizdi özderiñiz tanıp twrsañızdar meyilderiñiz», –dep jauap berdim, – deydi Jayıq Bektwrov 1988 jılı qaraşada Qarağandı oblıstıq partiya komitetiniñ hatşısı Quanış Swltanovqa jazğan hatında.
Jayıq Bektwrov sonımen qatar, 1988 jıldıñ jazında Qarağandıda ötken aqındar aytısına Ul'yanov audanınan qatısqan Meyram Qarasartovtıñ jwrt közinşe sözben jäbirlegenin aytadı.
«…Äzirlik kezinde: «Atam Abzal Qarasartov – Sovet ökimetin ornatqan ayaulı azamat, tamaşa qayratker, qısqası, bükil halıq basına tu etip wstaytın adam edi dep körsetkisi kelip, sahnanı basına köterdi. Töreşiler alqasınıñ jetekşisi retinde qasıma şaqırıp alıp: «Atalarıñ jaylı aytılıp, jazılıp jatqan sözderdi jaqsı bilesiñ. Sondıqtan atañdı aytpay-aq, audanıñnıñ atınan söyle», – dep toqtau saldım. Al ol zal tola jwrttıñ közinşe «Sen alaşordaşılsıñ, halıq jauısıñ! Köşede atıp öltirip ketemin!» dep tarpa bas saldı», – deydi Jayıq Bektwrov.
«ATI-JÖNİMİZDİ AŞA ALMAY OTIRMIZ»
1988 jılı «Aray» jurnalında kezinde Qazaqstan kompartiyası ortalıq komitetiniñ birinşi hatşısı Dinmwhamed Qonaevqa jazılğan avtorı joq «domalaq hat» jariyalandı.
«Sırttay estuimizge qarağanda Qazaq akademiyası Şäkerim Qwdayberdiwlınıñ aruağın köterip, kitabın şığarmaqşı körinedi. 
Şäkerim düniege kelgen Keñbwlaq. Şığıs Qazaqstan oblısı Abay audanı. 3 qazan 2011 jıl.
Partiyalıq tap közimen qarağanda osı dwrıs emes. Biz Sovet ökimetin ornatuşılardıñ alğaşqılarınıñ birimiz. Biz sol kezde kim el, kim jau bolğanın jaqsı bilemiz jäne wmıtpaymız» dep bastaydı hat avtorları.
«1931 jılı «kökqasqa» soyıp, aq tu köterip Sovet ükimetine qarsı küres wyımdastırğanın, RayRKI-diñ bastığı Oljabaydıñ basın kesip, Ramazan degen komsomol mwğalimdi äyeli ekeuin süyretip öltirtkenin bilemiz. Kompartiya men audan Sovet keñesine 360 kisimen şabuıl jasap, birneşe kommunist pen komsomoldı öltirip, keñseni örtep, bank pen kooperativti talap alğanı da elge mälim» dep, hat avtorları Şäkerimniñ «qılmıstarın» tizip şığadı.
«Domalaq hatqa» qarağanda, «Şäkerimniñ öleñi dep jürgen birsıpıra täuir sözder tikeley Abaydan, Mağauiyadan wrlanğan. Kezinde Şäkerim bizdiñ partiyamız ben ükimetimizdiñ zañ orındarınıñ ädil şeşimderi boyınşa halıq jauı dep tanılıp, qarğıs aytıluın bükil halıq qwptağan. Mwhtar Äuezov te Şäkerimge ömir boyı jiirkene qarap ötken».
Solayşa Şäkerimniñ bolıstıq pen tärkidünieliktiñ, racionaldı payımdau men mwsılmandıq mistikanıñ, «eskişil, reakciyaşıl» alaşordaşılar men «jañaşıl, progresşil» bol'şevikterdiñ arasında ötken ömiri äli jwmbaqqa tolı küyi qaldı.
«ŞINDIQ TA ARAZDASTIRA MA?»
Tarihşı ğalımdardıñ keybiri KGB arhivinde stalindik sayasi quğın-sürgin qwrbandarına qatıstı qwjattardıñ äli künge tolıq aşılmadı, aşılğandarınıñ özi egjey-tegjeyli aytılmadı dep sanaydı.
Azattıq radiosınıñ tilşisine osı mäsele jöninde öz oyın jetkizgen tarih ğılımınıñ kandidatı, Şoqan Uälihanov atındağı tarih jäne etnologiya institutı direktorınıñ orınbasarı Qaydar Aldajwmanov «sol kezdegi tergeu hattamalarınan köptegen adamdardıñ atın kezdestiruge bolatının» aytadı.
– 1990 jıldarı sonday materialdardıñ şeti şığa bastağanda köptegen qarsılıqtar bolğan. «Seniñ atañ meniñ atamdı wstap beripti» deytin arazdıqtar bastalğan edi. Sondıqtan mwnıñ etikalıq jağın da wmıtpağan jön. Şındıqtı aşıq aytuımız kerek dep jwrtşılıqtı arazdastırıp qoyuğa bolmaydı, – deydi tarihşı.
– Mäselen, Stalinge hat jazıp, 1930 jıldarı qazaq halqın tek sol ğana qwtqarıp qalğanday körsetilip jürgen bir qayratker bar. Biraq kollektivtendirudiñ tez arada jürgiziluine Stalinge qwpiya hat jazıp, sebepker bolğan adam – sol. Valeriy Mihaylovtıñ «Hronika velikogo djuta» degen kitabın, «Voprosı istorii KPSS» jurnalınıñ 1964 jılğı 4-şi nömirindegi maqalanı oqığan adam onıñ kim ekenin biledi, – deydi Qaydar Aldajwmanov.
Al «barlıq kinäni stalindik sayasatqa jaba bermey, sol sayasattıñ qolşoqparına aynalğan, tipti bilek türip ekilene kiriskenderdiñ äreketteri de aşıq aytıluı tiis» deytin de qoğamdıq pikirler bar. Mısalı, tarih ğılımınıñ doktorı Haziret Twrsın:
– Qılmıstıq äreketter bireulerdiñ janına batsa da, aytıluı kerek. Ol tarih üşin, tarihtan tağılım alu üşin qajet. Atalarınıñ qılmısına bügingi wrpaqtıñ qatısı joq,– deydi.
Azattıq radiosı
Pikir qaldıru