|  |  | 

Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl

«QAZAQ QAĞANDARI» – ÄLEM BILEUŞİLERİ

Tarihqa üñilsek, bükil älemge biligin jürgizgen wlı bileuşilerdiñ bäri «Qağan» degen lauazım atauın iemdengen eken. Mısalı, Qazaq qağan, Alaş qağan, Möde qağan, Oğız qağan, Edil qağan, Bumın qağan, Estemi qağan, Bilge qağan, Qadır qağan, Şıñğıs qağan t.t. bolıp kete beredi. Bwl jerde asa köñil audaratın jağday, osı qağandardıñ ğwmır keşken däuirleriniñ araların birneşe mıñjıldıqtardıñ bölip jatqandığı.

  «Moñğoldıñ qirağan Qarabalasağwn (Qara Balıqşı Saq Ğwn M.Q.) qalasınan teristikke qaray qırıq şaqırım jerde Orhon özeniniñ boyındağı Erdeni Czu monastrınıñ janındağı qwlpı tastağı jazu-«Kültegin» ädebi-tarihı mwra ataladı. Türki tektes halıqtıñ eskertkişi, äsirese, mwnı jazdırğan Külteginniñ tuğan atası Bilge qağan Tabğaş elinen bädizşiler aldırıp, tas qaşatqan. Onıñ sözin zamanındağı ataqtı jırau Yollıq tegin qwrastırğan. Eskerkiş Qwtlıq qağannıñ kenje wlı, äsker basşısı Külteginge ornatılğan. Jazudıñ ekinşi taraudağı qırqınşı jolında bılay delinedi: «Joğarıda aspan, tömende qara jer payda bolğan şaqta, ekeui arasında adam balası jaraldı. Olardı basqaru üşin, bizdiñ ata-babamız Bwmın qağan men Estemi qağan jaraldı. Dünieniñ tört bwrışındağılar bizge  bağınğan. Bağınbağandarınıñ bastarın idirip, tizelerin büktirdi» (B.Q.Albani «Qazaqiya» Almatı, 2008. 155 bet). Qağanğa «dünieniñ tört bwrışı», yağni bükil jer şarındağı älem elderiniñ barlığı tügeldey  bağınğan dep otır.

«Tuwlı Bumın qağan (? – 552 j.) – türkilerdiñ özderi «Mäñgi el» dep atağan äygili Birinşi Türik qağanatınıñ negizin qalauşı tarihi wlı twlğalardıñ biri. Mwrageri Qara-Eske qağan. Düniege kelui: belgisiz. Qaytıs boluı: 552 jıl, Suyab (Su jap (M.Q.). Balaları Qara-Eske qağan jäne Mwqan qağan. Dini – Täñirşilik, Dinastiyası – Aşina (Alşın M.Q.), Äkesi – Tu» (Uikipediya — aşıq enciklopediyasınan alınğan mälimet).

Qazaqtardıñ, sonımen qatar bükil älem elderiniñ jelbiretken «memlekettik Tularınıñ» düniege kelu tarihınıñ sırı osı. Birinşi Türik qağanatınıñ negizin qalağan Bumın qağannıñ äkesiniñ atın Tu etip küni büginde de köterip jürmiz. Ata sıylaudıñ, äke sıylaudıñ osıdan artıq ülgisi boluı mümkin be?

«Sol zamanda bükil halıqta, äsirese türki halıqtarınıñ basında otırğan qağandarında bwljımas, özine özi sengen jäne dästürge aynalğan el bileu tärtibi boldı. Mısalı, Kültegin men Bilge qağannıñ eskertkiş tasındağı jazuğa qarayıq. «Jer men köktiñ arasında adamzat payda bolğalı sonı bileuge meniñ ata-babalarım Bumın qağan men Estemi qağan otırğan eken. Eldi köbeytip, basqarıp, baqıttı qılğan. Endi men sol dästürdi jalğastırıp, el bilep otırmın», – deydi. Onda ğwn zamanında Mete (Möde) qağannıñ balası Lauşañ täñirqwttıñ (Keyük täñirqwt) qıtayğa jazğan hatında bılay deydi: «Aspan men jerdegi jaralğan, kün men ay özi taqqa otırğızğan, ğwndardıñ wlı qağanı qıtay bileuşisine sälem joldaydı», – deydi. Bwlar jazğan hattarınıñ basın osılay bastaydı. Demek aspan astı, jer üstindegi bükil halıqtı bileuge täñiri bizge osınday qwt bergen, osınday mümkindik bergen degeni. Biz qay jerge barsaq, sol jerdi bileuimiz kerek degen wğım ata-babalarımızdıñ qanına siñip ketken. Basqanı qoyıñız, keşegi qaşıp ketken Mwhammed Qaydar Dulatidi alıñız, keşegi Babırdı, Beybarıstı alıñız, bireui qwl bolıp baradı, ekinşi bireui mına jaqtan äbden tayaqtı jep twra almağannan keyin baradı. Sol jerdi barıp bileydi. Basqınşılıq, şauıp alu degender olardıñ sanasına kirip şıqqan joq. Sondıqtan bwğan sol adamdardıñ twrğısınan qarağan jön. Sol adamdardıñ sanası boyınşa, sol kezde qalıptasqan memlekettik wğım twrğısınan qarasaq, adam şoşitınday jekswrın eşteñesi joq. Osı twrğıda ärine, qan tögiledi, qala qiraydı. Meyli moñğol bolsın, meyli qazaqtardıñ bolsın, tu tikken, qağan kötergen jeri – orda bolıp esepteledi. Kiiz üydiñ nemese şatırdıñ üstindegi tu memlekettiñ simvolı. Ol tu qayda twrsa, qağan sonda twr. Qağan sol jerde twrsa, sol jerde memleket bar degen söz. Ol mına jerden jeñilse şeginip, tağı da tudı kötere beredi. Qwrıp ketkenge deyin ol tu jığılmaydı. Al otırıqşı elde şe? Qoldan ketti, memleket joq» (Älimğazı Däulethanov «Abay kz» gazeti (http://old.abai.kz/content/rulyk-taipalyk-kozkaraspen-kelsek-shyngyskhandy-ozimizden-alystatyp-alamyz)). Sol qağanattardıñ qaraşañırağında otırğan qazaq halqınıñ «mıñ ölip, mıñ tirilip» jürip sol tudı jelbirete jalaulatıp, bügingi künge jetkizgenine qanday dau bar?

Tarih tağlımı: Ejelgi Atalarımız ben Analarımız wrpaq aldındağı öz mindetterin barınşa  adal atqardı. Osı jolda  jandarın şüberekke tüyip, qasıq qandarı qalğanşa, jan ayamay şayqastı. San milliondağanı qwrban boldı. «Kök tudıñ jelbiregeni» endi Sizderge amanat Jas wrpaq.

«Qarlıqtardıñ öz işinen şıqqan «handardıñ qağanı» bar, ol barlıq türki taypalarına ükimin jürgizedi, al onıñ arğı atası Afrasiyab (laqap atı Arıstan, şın atı Alıp er Tobış M.Q.), Şana (Alşın-Kökböri M.Q.) edi. Osı Qadır qağan – Qarahaniler äuletiniñ negizin qalap – qağan dep jariyalanıp, oğan Arıstan Qaraqağan degen jaña esim berdi. Taraz qalası kişi orda atanıp, onda Boğda Qara-Qahan otırdı. Keyin kişi saray Orda kentine (Qaşqarğa) köşirildi (Äl-Masuda). Tarazda kişi Orda, demek wlı Ordanıñ bolğanı ğoy. Ol Orda (Orta, ortalıq) Mañğıstauda bolatın. Qar (aqşa qar) men Aq  sinonim.  Qar, Qarlıq, Qaraqağan – şıqqan tegi Mañğıstaudağı Tüpqarağan (Qarağan tübek, Qarağantüp) , yağni sol Qaralardıñ tübi.

Qağan degen söz dünieniñ tört bwrışındağılardıñ bärine, yağni bükil älemge bilik jürgizetin eñ wlı han, yağni eñ joğarğı ämirşi degendi bildirgen. Bwl jöninde Äbilğazı: «Qağannıñ mänisi mınau. Kim de kimniñ ğizzatı jäne däuleti handıq märtebesinen artıq bolsa, ämirler men halıq onı qaqan  der jäne kimniñ märtebesi qaqannan  joğarı bolsa onı qağan der. Qağannan joğarı märtebe, qwrmet bolmas» deydi. (Äbilğazı. «Türik şejiresi» 110 bet). Demek, Adam – Adam bolğalı beri Qağannan joğarı lauazım atauı bolmağan. Küni büginge deyin Äbilğazı Atamızdıñ şejiresi şındığına bükil älem elderiniñ birde-bir ğalımı kümän keltirgen emes.

Qağan taza qazaq sözi – söz tübiri Ağa, arı qaray Qa (Qazaq, Qarahan), Ağ (Aq, aqiqat), Ağa jäne An (Ana) degen birikken sözderden twradı.

Qağan (Q-ağa-n) – barlıq handardıñ ağası, yağni älemdi bilegen eñ wlı han. Söz qwramındağı Ağa degen  tübir sözdiñ, Han degen sözdiñ qaq ortasında ayşıqtalıp twruı tek qana osını bildiredi. Bas tañbası «til», özgeler Qas bi (Kaspiy) dep atağan Qazaq qağanatınıñ sözdik qorında  däl osınday «qwpiya» mağınası bar sözder barşılıq. Mısalı, Sadaq (S-ada-q) – Saq ata (qazaqtıñ äygili qaruı Sadaqtıñ avtorı), Sanaq (S-ana-q) – Saq ana, Sabaq  – (S-aba-q) Saq apa, Senek – (S-ene-k) Saq ene, Sağaq – (S-ağa-q) Saq ağa, («Su aqpaytın ba edi sağadan, söz bastalmaytın ba edi ağadan»),   Q-ağa-z  (Qaz ağa), Qabar (Q-aba-r) Qardıñ (Aqiqattıñ) apası (qar men aq sinonim), K-öleñ-ke (Öleñniñ kökesi. «Öleñ sözdiñ patşası» (Abay) t.t. bolıp jalğasıp kete beredi. Bwl jerde avtorlıq qwqıq saqtalıp twr. Söz jasasañ osılay jasa. Tarih jazsañ osılay jaz. Bwdan asqan danalıq boluı mümkin be?

Qağan atauı öz bastauın Mañğıstaudıñ Qara oyındağı Tüpqarağan tübegindegi Qañğa babadan (alqap, eldi meken, ejelgi qorım, qamal) aladı. Qañğa babanıñ tüp atauı Han ağa. Bütkil jer betindegi eñ alğaşqı handıq qwrılğan jer osı. Qazaqtıñ söz jasau qağidasında eki sözden bir söz jasağanda, dıbıs ündestigine säykes ekinşi sözdiñ birinşi dıbısı, nemese birinşi sözdiñ soñğı dıbısı tüsip qalıp, qosılıp aytıladı. Mısalı, Bi Aday – Biday, Qu Aday äke – Qwdayke, Üstiñgi jwrt – Üstirt, Atamızdıñ jwrtı – Atajwrt, Sarı ağa – Sarğa, Torı ayğır – Torayğır, Torı at – Torat (Taurat), Man äke – Meke, Qara Balıqşı Saq Ğwn – Qarabalasağwn, Saq ağa – Sağa, Saq Ana – Sana, Qazıq jwrt – Qazığwrt, Ar apa – Arap, Qaz bir (Qaz pir) – Qazir, Oq qız – Oğız, Ada (Ata) men Ay – Aday, Tördegi in (üy) – Törkin, Qoja Ahmet – Qojahmet, Ot Man (Otpan) – Otan, Qız Man – Qızan, Jeti ru – Jetru, Barın auıl – Barnaul, Jarı bwlaq – Jarbwlaq, Jarı kent – Jarkent, Jarı tas – Jartas, Jarı qwm – Jarqwm, Mandardıñ qıstauı – Manqıstau t.t. bolıp kete beredi. Demek, han eldiñ ağası bolsa, Qağan el men birge barlıq handardıñ ağası. Qazaq halqınıñ öz handarı men qağandarına Qwdayınday senip, aytqandarın mültiksiz orındaytındarınıñ jäne olardıñ aldında «Han ağa» dep qolın keudesine qoyıp, bas iip twratındarınıñ sırı osı. Atam qazaqtıñ öz hanı men qağandarın qwrmet twtqandarı sonşalıq olar otıratın orın taqtı, altın taq dep atap, bastarına «taqiya» etip kiip jürgen. Al, olar öz kezeginde Äz äulie (qazaq) atasınıñ esimin basına köterip,  Täz äkeni (Täj) dep atap bastarına kigen.  Qazaqtıñ ata-babalarınan qalğan ejelgi qağida da  inileri ağasına qarsı şığıp, betterinen alıp, jağasına jarmaspağan. Qazaqta Allatağala degen eñ wlı da, asa qasterli wğım bar. Osı sözdiñ qwramı Alla, Ata jäne Ağa degen üş birikken sözden twradı jäne Al (alğı, aldıñğı) sözi osı söz qwramında tört ret qaytalanıp, osı üş wğımnıñ üşeuinde ortağa alıp twr. Sol üşin de olardı Qas bi (Kaspiy), Bas bi, Tau bi dep atağan.  Bütkil jer betinde Adam-adam bolğalı  mwnday söz jasau mädenietine eş bir el jete almağan.

Bir qızığı Evropalıq (söz tübiri Ev, Eva, Evrey) bağıttı wstanğan qazirgi jazba tarih sol qağandardıñ tegi, ürim-bwtağı, yağni ata-babaları men wrpaqtarı kimder degen swraqtı san ğasırlar boyı  jauapsız qaldırıp keledi. Eger biz tarihi şındıqtıñ betine tura qarap, ädil bağasın beretin bolsaq, biz «aşinanıñ»  qazaqtıñ kişi jüzi «alşın» taypasınıñ balama atauı ekendigin köremiz. Köptegen tarihi derekterde Alşın atamızdıñ atı tek qana Aşina dep emes, odanda basqa Şina, Şana, Sina t.t. bolıp jazılğan. Mısalı, bükil älemge äygili Abu-ali ibn Sinanı (Avicenna) alayıq. Atamızdıñ şın atı Abuğali Alşın. Mwnıñ sebebi, «Alşın» atauı Atalıq tekpen, «Aşina» Analıq tekpen berilgen.  Mına soltüstiktegi körşilerimizdiñ «mujskoy, jenskoy rodtarınıñ» bastau alatın jeri osı. Sol siyaqtı, soñğı eki mıñjıldıqtıñ eñ äygili  qolbasşısı Şıñğıs qağannıñ tegin alsaq ta, Alşınnan – on eki ata Baywlı, Baywlıdan – Aday, Adaydan – Mwñal bolıp tabıladı. Şıñğıs handa Alşın – Kökböriniñ wrpağı. Onıñ bwltartpas ayğağı «Mwñaldıñ qwpiya şejiresinde» ayqın körsetilgen.

«1. Şıñğıs qağannıñ tegi. Täñiri baqıttı etip jaratqan Börte Böri zayıbı Maral swlumen birge talay teñiz-dariyanı keşip kelip, Onın özeni bas alğan Bwrhan-qaldwn tauın twraq etken kezde, Batşağan degen bir wl tuadı» (26 bet). Sonda Börte Böri degenimiz, Alşın-Kökböriniñ wrpağı Börte degen mağına da qoldanılğan.  Börte öz atı, Böri tegi bolıp tabıladı. Al, «talay teñiz-dariyanı keşip kelip» degeninen, olardıñ ol jerge Kaspiy-Aral öñirinen qonıs audarıp barğanın da bağamdauğa boladı.  Barlıq tarihşılardıñ qaperlerine bererim, eger kimde – kim  özin şın tarihşımın dep esepter bolsa bwl jağdayğa ädil bağasın berip moyındauğa tiis. Türiktiñ  tüp qazığı, yağni qaraşañırağınıñ iesi Qazaq, Alşın – Kökböri ekendigin Süyinbay Aronwlı (1815-1898  şıqqan tegi Wlı jüz Şapıraştı taypasınıñ işindegi Ekey ruı) atamız:

«Börili meniñ bayrağım,

Börili – bayraq köterse,

Qozadı qay – qaydağım,-» dep jırlağan.

Nwq payğambarğa deyingilerde, soğan säykes onıñ kemesindegi jandardıñ bäri de osı biz söylep jürgen Qazaqtıñ Ana tilinde söylegen. Nwq payğambardıñ kemesi toqtağan Qazığwrt (Qazıq jwrt) tauınıñ aynalasındağı jwrttıñ (qazıq jwrttıñ) tili eş bir eldiñ tilimen budandaspağan. Osığan säykes kezinde bükil älemdi  Qağan bilegen qağanattardıñ barlığınıñ da memlekettik tilderi Qazaqtıñ Ana tili bolğan. Sebebi, Qağan degen lauazım atauınıñ özi taza qazaq sözi bolıp tabıladı.

Bizge jetken wlı şejirede tek qana qazaqtan şığıp älemdi bilegen kösemder ğana qağan atın iemdengen.  Bükil älem tarihınıñ birde-bir elinde, qazaqtan basqa bileuşisin qağan dep atağan memleket bolıp körgen emes.

Barşamızğa belgili är eldiñ özine tän sayasi basqaru jüyesi boladı. Mısalı:

A. Iran patşalığı – sayasi bilik jüyesi patşalıq. Elbası: patşa, şah;

Ä. Horezm patşalığı – jüyesi patşalıq, elbası patşa, şah; Şıñğıs qağan küyretken

Horezm patşalığın qwrğandar da, olardı bilegender de parsılıqtar jäne sol Parsılarğa täueldi bolğandar. Şıñğıs hanğa kinä qılıp tağıp jürgen küyregen  Otırar men Marı  qalaları   osı patşalıqqa qaarğan.

B.  Rim imperiyası – jüyesi imperiya, elbası imperator;

G.  Orıs patşalığı  – jüyesi imperiya, elbası imperator, car; Bwlar Rim imperiyasınıñ

jalğası. Olardıñ Hristian dinin wstanatını da osıdan.

Ğ.  Keñes ükimeti (SSRO) – jüyesi partiya, elbası Bas hatşı; Ruhani negizin Evangelie (negizin evreyler qalağan), sayasi negizin Lenin (evrey), ekonomokalıq negizin Karl Marks (evrey) qalap, täjribe de iske asırğan evreylik bol'şevikter partiyası boldı. Olardı qarjımen Amerikalıq evrey bankirler qamtamasız etti. Bwlar özderin Adam Atadan taratpaydı, Evanıñ wrpaqtarımız deydi. Eva, Evrey, Evangelie, Evropa, Evgenika, devuşka, Deva Mariya, evnuh degenimizdegi bäriniñ tübiri Ev, Eva bolatını osıdan. Olar Adam atanıñ ornına «maymıldı» qoyğan. Sodan bolu kerek olar biz siyaqtı anaların Aua Ana dep qwrmetpen atamay, jayğana qwrdası, köñildesi siyaqtı Eva, devuşka dep ataydı. Bir jağınan oylap qarasañ, olardiki dwrıs ta siyaqtı, şınında da anañ seni maymıldan nekesiz tapsa (deni dwrıs adam maymılmen nekege otıruşı ma edi) onı qalay sıylarsıñ. Olardıñ Ata-Anaların sıylamay, qarttar üyine toğıtatın jaman ädetteriniñ bastau alatın jeri osı. Bala jasıñnan seniñ atañ maymıl, anañ seni maymıldan tapqan dep oqıtsa sen onı qalay bağarsıñ. Bügingi Evropa iliminiñ şıqqan «şıñı» osı.

D.  Resey federaciyası – jüyesi prezident, elbası prezident;

E.  Arap – jüyesi halifat, elbası halifa;

J. Evropa  – jüyesi parlamenttik jäne prezidenttik, elbası prezident;

Z.  Qazaq – sayasi jüyesi handıq pen qağandıq, elbası han men qağan; Demek, bwl adamzat

tarihındağı barlıq handıqtar men qağandıqtardıñ barlığınıñ bastauı qazaqtardiki degen söz. Wlı Jaratuşı – Alla mahabbatpen Adam Ata men Aua Ananı jaratıp,  olardıñ  wrpaqtarı köbeyip ruğa (Atağa), rular köbeyip elge, elder wltqa (memleketterge) aynalğanda olardıñ bäriniñ bileuşilerin han dep atağan. Ol zamandarda joğarıda «A» men «J»-da körsetilgen sayasi jüyelerdiñ eşqaysısı bolmağan. Sondıqtan ejelde Han (handıq) degen jüye qazaqtan (Qaz Ağalarınan) tarağan bükil älem halıqtarına tän bolsa,   qağan degen lauazım atauı, qazaqtan özge eşbir eldiñ sözdik qorında joq.

«Ğwndar! Azamattıñ aq ölimi – borışın adal atqarğanı. Qızıl qanıñdı aq jolda tökpeseñ, eñseñdi bastırıp, ezgide jürseñ, er atıñnan ne payda? Ör keudeni ayaqqa bastırıp, öz qwtın özi qaşırıp sasqan adam sanatta joq. Basıñdı bwğıp, bwqpalap körgen küniñ kimge önege, kimge bolar ğibrat?» (Edil qağan 410-454 jj).

«Tatu elge tınıştıq pen toqşılıq näsip.

Küşke küş qosılsa – qwp, elge el qosılsa – qwt» (Kültegin 684-531jj).

 

«Jwqanı – taptau oñay,

Jiñişkeni üzu jeñil»

«Qol qosılsa – küş asar»

…Qağan parızı – halqınıñ qarnın toyğızıp, mereyin ösirip otıru. Tünde – wyqı körmedim, kündiz – külki körmedim; qızıl qanım tögildi, qara terim sögildi; küşimdi sarqa jwmsadım, jauğa da şaptım qwrsanıp – bäri mäñgi elim üşin!» (Tonıkök 646-741jj).

«Biz kökten jaralğan, köktiñ wlı türki jwrtı bolamız!

El bolıp biriguden asqan baqıt joq (Bilge qağan 683-734jj).

«Kim öz üyin dwrıs basqara alsa, ol memleketti de dwrıs basqara alar, kim on adamğa öz sözin tıñdata alsa, ol ülken äskerge de basşılıq ete alar. Kim de kim özindegi jaman qılıqtarınan arılsa, memleket qamın oylay alar» (Şıñğıs qağan 1162-1227).

Tarihqa qarap otırsaq, Qazaq qağandarı qazirgi imperiyalar (Amerika, Qıtay, Resey) siyaqtı birde-bir eldiñ Ata saltına, dästürine, tiline, dinine tiisip, küşpen zorlap özgertuge tırıspağan. Nege degen swraqtıñ jauabın özderiñizge qaldırdım.

Qorıtındı: Soñğı eki mıñjıldıqtıñ eñ wlı twlğası delinip bükil älem elderimen (YUNESKO) tolıqtay moyındalğan Şıñğıs qağan atamızdıñ da, onıñ aldındağı barlıq qağandardıñ da tegi qazaq ekendigi dauğa da, kümänğa da jatpaydı. Eger biz osını moyınday almasaq, bizderge özimizdi de qazaqpız dep atauğa qwqığımız joq.

Tarih tağlımı: «Qağan» – osı bir auız söz ejelgi Qazaqtar öz tarihın bir auız sözben jazğan degen wlı qağidasına tolıqtay say bolıp twr. Sol üşinde olardı Tau bi, Bas bi, Qas bi (Kaspiy) dep atağan.

 

Osı aytqanımızdıñ bwltartpas ayğağın da bir auız sözben bere keteyin:

Qazaqta «Qaz-qatar» degen söz tirkesteri bar. Qaz-qatar (qatar-qatar, birinen keyin biri, bir adamnıñ nemese bir zattıñ  biriniñ artınan biri tirkesip twruı nemese qoyıluı). Bwl kündelikti ömirde qoldanısta jürgeni. Al, bwl sözdiñ negizgi mağınası eñ birinşi bolıp düniege Qazaq eli keldi degendi bildiredi.  Qatardıñ aldında eñ birinşi bolıp Orıs, Qıtay, Özbek, Qırğız, Türikpen, Ebrey ne t.b. emes, Qaz (Qazaq) söziniñ twruı tek qana osını bildiredi. Özgeşe mağınası boluı eş mümkin emes.   Osı söz tirkesteri söz tüsingen adamğa bütkil älem elderiniñ qazaqtan keyin tirkesip, birinen keyin biriniñ düniege kelgenine tolıqtay dälel bola aladı. Qaz qatardıñ tağı bir mağınası bar. Qatar – Aqiqattıñ  atası (Qar men aq sinonim), Qaz qatar – Qazaq aqiqattıñ atası degen söz.

Qaz-qalpında – aynımay alğaşqı beynesinde qalu. Bwl eñ alğaşqı memleket qazaq memleketi boldı degen söz. Barlıq älem elderiniñ memlekettik qwrılımı basında qalay boldı, küni büginde de eşteñe özgermey sol küyinde qaldı, yağni bükil älem elderi memleket qwrudı bizden üyrendi degen söz. Qazaq eliniñ «Mäñgilik el» dep atalatınınıñ sırı osı. Eger kimde-kimniñ osını tüsinip, moyındauğa şaması jetpese, onda ol adamnıñ basınıñ işindegi midıñ ornında, mi emes, su bolğanı. Atalarımızdıñ orındı sözge tüsinbegen jandardı «Öy, Su mi!» dep wrısatındarınıñ sırı osı.

WLI JARATUŞI – ALLA OSI JOLDARDI OQIĞAN BARŞAÑIZĞA IMAN BERİP, «SU MI» BOLUDAN SAQTAĞAY!

Qojırbaywlı Mwhambetkärim, Mañğıstau

Abai.kz

Related Articles

  • TÄÑİRİ QALAUI TÜSKEN JAN

    Mandoki Qoñırdıñ tuğanına 80 jıl toluına oray «Täñiri meni tañdadı»  Mwhtar Mağauin Mandoki Qoñır Iştvan – otanı Majarstan ğana emes, külli türki düniesi qasterleytin wlıq esimder qatarındağı körnekti twlğa. Şıñğıs jorığı twsında Karpat qoynauındağı madiyarlar arasınan pana tapqan qwman-qıpşaq jwrtınıñ tuması Mandoki Qoñır onnan asa tildi erkin meñgergen, bwğan qosa zertteuşilik qarımı eren, Twran halıqtarınıñ fol'klorlıq-dünietanımdıq sanasın boyına darıtqan ğalım. Ol türkologiya ğılımımen dendep aynalısıp qana qoymay, HH ğasırdıñ törtinşi şireginde Şığıs pen Batıs­tıñ arasında altın köpirge aynaldı, milliondardıñ ıqılas alqauına bölendi. YAki ol halıqtar arasın jaqındas­tırğan mämileger, ozıqtarğa oy salğan köregen edi. Zamana alğa jıljığan sayın mereytoy ieleri turalı aytılatın jayttar estelik pen ötken şaq enşisine köşedi. Közi tiri

  • Nwralı batırdıñ kesenesi  jöninde

    Keyingi kezde Nwralı batırdıñ kesenesi jöninde ärtürli äñgimeler şığıp jürgen körinedi. Onıñ biri Moñğoliyadan kelgen bir tuısqanımız basqa bir belgili jerlesimizdiñ Nwralı batırdıñ ziratı dep kigiz üy siyaqtı saman kirpişten qalanğan  ädemi zirattıñ janına barıp qwran oqığanına kuä bolğanın keltiripti. Ol jigittiñ  körgeni de, aytıp otırğanı da şıñdıq. Öytkeni 1982 jılğa deyin eldiñ köpşiligi, onıñ işinde  men de solay  oyladım. Äñgime tüsinikti bolu üşin men sol kezdegi oqiğadan bastap bayandayın. Men 1961 jılı Semeydiñ  mal därigerlik institutın bitirip keldim. Meni  sol kezdegi  S.M. Kirov atındağı  kolhozğa mal därigeri etip jiberdi. 1962 jılı bwl kolhoz «Gornıy» sovhozına aynaldı. Biz bala kezimizden: «Nwralı atamızdıñ ziratı S.M Kirov atındağı kolhozdıñ jerinde ornalasqan,   Babamız batır bolğan kisi, al onıñ janındağı qabırdıñ  wzındığı jeti kez, bizdiñ  babamızdan  da  asqan

  • Alıstağı ağayınnıñ Atamekenge oralu jolın twñğış aşqan qazaqtıñ qaharman qızı

    Ol kim deysiz ğoy, turasın aytsam ol Sağat Zaqanqızı. Toqsanınşı jıldardağı alğaşqı köş Moñğoliya qazaqtartarınan bastalğan. Sol köşti alğaş bastağan adam Sağat Zaqanqızı. Bwğan eşkimniñ dauı joq. Jarğaq qwlağı jasttıqqa timey, sonau qiın-qıstau zamanında alıstağı ağayındardıñ jolın aşqan osı adamdı qazaqtıñ qaharman qızı atauımızdıñ özindik sebebi bar. “Köş basşısımen körikti”  “Körgeni jaqsı köş bastar”  deydi atam qazaq.   Osı eki auız sözdiñ astarına üñilip qarasaq, onda, ülken män mağına bar ekenine köz jetkizemiz.       Bwrınğı auıl köşiniñ özinde, köş basşıları tört tülik maldıñ örisiniñ jağdayına qaray, är mezgildegi auarayınıñ özgerisine say, köşip qonuda bir basına jetip artılar  ülken jauapkerşilik  jüktese, Moñğoliyada twratın qandastarımızdıñ bir jarım ğasır ğwmır keşken el jerinen ,

  • KENESARI HANĞA TAĞZIM

    Jüz elu jıl! Biıl Kenesarı hannıñ şäyit bolğanına bir jüz elu jıl toldı. Kenesarı ğana emes. Naurızbay bahadwr swltan, Erjan swltan, Qwdaymende swltan. Qıpşaq Iman batır, Tama Qwrman batır, Dulat Bwğıbay batır, Dulat Jauğaş batır, Dulat Medeu bi, qılıştıñ jüzi, nayzanıñ süñgisi bolğan tağı qanşama azamat. Qazaq Ordasınıñ eñ soñğı jaraqtı jasağında qalğan üş mıñnan astam alaman. Bäri de şäyit boldı.Kenesarı hannıñ, onıñ eñ soñğı jauınger serikteriniñ qasietti qanı şaşılğan aqırğı sağatta tört ğasır boyı töre tañbalı qızıl tuı jelbiregen wlı memleket Qazaq Ordası şayqalıp barıp qwladı. Alaş balası sonau Üysin, Ğwn, Türik zamanınan tartılğan, Altın Ordağa jalğasqan, Qazaq Ordasına wlasqan, Ortalıq Aziya tösinde jiırma ğasırdan astam, ğalamat wzaq uaqıt

  • NKVD atqan QAZAQTIÑ QAYSAR QIZI

    Stalindik repressiya jıldarında Alaş qayratkerlerimen birge atılğan qazaqtıñ qaysar qızı Şahzada Şonanova atılğan qazaqtıñ üş qızınıñ biri. NKVD jendetterin Şahzadanıñ şıqqan tegi şoşıttı, sondıqtan ayuandıqpen äbden azaptap bolğasın atıp tastadı. Sonımen Şahzada Şonanova kim ? Şahzada Aronqızı Şonanova-Qarataeva 1903 jılı Batıs Qazaqstan oblısı Sırım (Jımpitı) audanında düniege keldi. Äkesi Aron Qarataev, alaş qayratkeri, Resey Dumasına deputat bolıp saylanğan Baqıtjan Qarataevtıñ inisi. Şahzadanıñ özi Şıñğıshannıi tikeley wrpağı edi. Şahzadanıñ tegi bılay: Şıñğıshan-Joşıhan-Toqay Temir-Öz Temir-Öz Temir hoja Badaqwl wğılan-Orıshan-Qwyırşıq han-Baraq han-Jänibek han-Ösik swltan-Qaratay swltan-Bisäli-Däuletjan-Aron-Şahzada. Şahzadanıñ anasınıñ da tegi mıqtı, Bökey ordasınıñ hanı Jäñgirdiñ nemeresi Hwsni-Jamal Nwralıhanova. Qazaqtan şıqqan twñğış joğarı bilimdi mwğalima 1894 jılı Bökey ordasında qazaq qızdarına arnalğan alğaşqı mektep aştı,

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: