مۇعالىم
(ناعاشى اتام ءبايماديدىڭ قازاسىنا 30 جىل تولۋىنا وراي)
كوكتەمنىڭ دەمى ۇرلەي-ۇرلەي قاردىڭ سۋى تارتىلىپ، جەر قارايا باستاعان مەزگىل. كوكەكتىڭ باسى بولسا كەرەك. ناعاشىلارىمنىڭ ءۇي اۋلاسىندا ويناپ جۇرگەم. جاسىم ونعا شىققان. ناعاشى اتامنىڭ سەكسەندى ورتالاپ قالعان كەزى. جۇمساق قونىشتى، رەزەڭكە كەبىستى بىلعارى ەتىك، ماقتا شالبار، كۇپايكە مەن مالاقاي كيىپ، قورا-قوپسىنى شولىپ جۇرگەن اتام ءبىر ۋاقىتتا مەنى جەتەكتەي جونەلدى. قورانىڭ ورتاسىنا جەتكەندە قولىنداعى ۇشكىل كۇرەكپەن ءبىر نارسەگە قاراي نۇسقادى. قاراسام، سالا قۇلاش جىڭىشكەلەۋ اق سۇر جىلان جايراپ جاتىر ەكەن. كۇرەك باسىن شاۋىپ تۇسكەن. “ەرتە كوكتەمدە شىققان جىلاننىڭ قانى كوپ اۋرۋعا ەم” دەدى دە، اتام الگى جاندىكتىڭ شورت كەسىلگەن تۇسىن سىعىڭقىراپ قانىن شىعاردى. سوسىن ءالسىز قارسىلىعىما قاراماي وڭ قولىمدى وزىنە تارتىپ، شىناشاعىمداعى سۇيەلگە الگى قاندى جاقتى دا، “ەندى ءبىراز بايلاپ الىپ جۇرە تۇر” دەدى. ءتۇبى بۋىنمەن بىتىسە تامىرلانىپ، بەتى بۇجىرلانا جارىلىپ تۇراتىن اق سۇيەل اينالاسى ءبىر-اق اپتانىڭ ىشىندە ۇگىتىلىپ ءتۇستى دە قالدى. ورنى قالماي جازىلدى. ەشكىمگە بىلدىرتپەي ەكى جىل بويى الىسقان دۇشپانىم ەدى. ەشبىر زاماناۋي ەم-دومعا بوي بەرمەي قويعان. سونىڭ كەسىرىنەن جاس مۇعاليمادان ۇيالىپ، مۋزىكا مەكتەبىندەگى فورتەپيانو كلاسىنان دا بەزىپ كەتكەم. قول بەرىپ امانداسۋدان دا تارتىنشاقتاپ تۇراتىن بولعام. ەندى ويلاسام، اتامنىڭ ادامسۇيگىشتىگى مەن بايقاعىشتىعىنا ءتانتى بولام.
ناعاشى اتام ءبايمادي (باكەن) – اۋەلى سوۆەت كوممۋنيستەرىنىڭ، كەيىن قىتاي بەلسەندىلەرىنىڭ قۋدالاۋىنان قاتتى زارداپ شەككەن، 1932 جىلى قىزىلدارمەن اتىسىپ ءجۇرىپ “تۇيەگە مىنگەن ءتورت ايەل وققا ۇشقان كوشپەن” ارعى بەتكە (شىڭجاڭ) وتكەن، 1942 جىلى گومينداندىق بيلەۋشى شەن شيتسايدىڭ اگەنتتەرى “قازاقشا مەكتەپ اشقان ۇلتشىل” دەپ ايىپتاپ 25 جىلعا سوتتاعان، قىتاي اباقتىسىنىڭ ادام توزگىسىز ازابىن كورگەن، 1946 جىلى شىعىس تۇركىستان توڭكەرىسى كەزىندە ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن قاشىپ شىققان، قيىن-قىستاۋ زاماندا ەكى ايەلى مەزگىلسىز ولگەن، شەشەك پەن وبادان بىرنەشە بالاسى شەتىنەگەن، 1955 جىلى باقتى ارقىلى بەرگى بەتكە (قازسسر) قايتا وتكەن ادام. ءۇشىنشى مارتە ۇيلەنىپ، ەسكى-جاڭا جۇرتىنا قايتا قونىستانىپ، العاشقى ۇلىن سۇيگەندە جاسى 56-دا ەكەن. نەتكەن ومىرسۇيگىش، وپتيميست ادام! ناعاشى اجەم حامسا ەكەۋى ماسعۇت (جاستاي شەتىنەگەن), مۇزداليفا (جاستاي شەتىنەگەن), سايارا، ۇلكەن سافۋرا (جاستاي شەتىنەگەن), كىشى سافۋرا، ماستۋرا (شەشەم), ەلىباي (بەرگى بەتكە قايتا وتكەن سوڭ تۋعان العاشقى ۇلى), سەرىك (مارقۇم), ماۋە، بەرىك، ساۋلە، زاۋرە اتتى ون ەكى پەرزەنت كوردى. ارعى بەتتە دۇنيەدەن وتكەن ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان مارقۇم ءناۋشاربان اپايىمىز تۇڭعىشى بولىپ سانالاتىن. تۋعان ءىنىسى ءبيمادي (بىكەن) جاسىندا سال-سەرى ءھام پالۋان رەتىندە داڭقى شىققان ادام ەدى. اسەت نايمانبايۇلىنىڭ كوپتەگەن اندەرىنىڭ جەتكىزۋشىسى. اعاسى ءبايمادي قىتاي تۇرمەسىندە جاتقاندا شىعارعان زارلى تولعاۋلارىن ءالى جاتقا ايتاتىن كونەكوز قاريالار بار. ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي ءبيمادي اتامىز مولدالىققا بەت بۇردى. ال قۇرانعا ءبىرىنشى تۇسكەن اعاسى – ناعاشى اتام ءبايمادي شاريعاتقا جۇيرىك بولسا دا، ەل ەسىندە بالالارعا دۇنيە ءىلىمىن ۇيرەتىپ، جالپى ساۋاتتارىن اشقان اعارتۋشى “مەكتەپ ءمۇدىرى” رەتىندە قالدى.
اتاسى بوداۋ بولىس پەن اكەسى ءماسالىم بي ەن جايلاعان تۋعان جەرىنە جەتۋ ءبايمادي اتاما وڭايعا سوقپاعان. سوۆەت وكىمەتى بالالىق ءھام جاستىق شاعى وتكەن تارباعاتاي، شاعانتوعاي مەن ەمىلدىڭ ماڭىنا تۇرعىزباي پاۆلودار اسىرىپ جىبەرەدى. ول جەردە فەرما باستىعى بولىپ ءجۇرىپ سوعىستان كەيىنگى ۇرى-قارىنىڭ قۇتىرىپ تۇرعان زامانىندا قاراقشىلارمەن كوپ ۇستاسىپ، بىرنەشە مارتە ءولىم اۋزىنان قالىپ، اقىرى ءوزىنىڭ تۋعان ماقانشى ولكەسىنە كوشىپ بارادى. ەلىنە جەتسە، اعايىننىڭ كوبى – قىزىل كوممۋنيست، شولاق بەلسەندى، كەمى – بريگادير. الاساپىران زاماندا ەرلەرى وپات بولىپ، ارعى بەتكە وتە الماي قالعان بۇرىنعى باي-مىرزانىڭ بايبىشەلەرىن كۇشپەن العان كەيبىر ەسىرىك شابارماندار “قاراقىتايلار كەلدى” دەپ ءدۇر-ءدۇر ەتەدى. جينالىسسىز كۇنى جوق، اراقسىز جينالىسى جوق جاڭا قوعام. قانشا “سەنىمسىز” بولسا دا، ارابشا، قىتايشا، ورىسشا جاقسى بىلگەن اتامدى جەرگىلىكتى بيلىك باسىندا جاربۇلاقتىڭ سەلسابەت توراعاسى ەتىپ تاعايىندايدى. “جالاڭاشكول سوعىسى” كەزىندە تىلماشتىققا دا شاقىرادى. بىراق سەلسابەت عيماراتىندا جاسىرىن جانازا شىعارعانى ءۇشىن قىزمەتىنەن تۇسىرەدى. “بولىستىڭ تۇقىمى” دەگەن اتى جانە بار. 72 جاسىندا زەينەتكە شىعىپ، كورشى قارابۇلاق اۋىلىنا كوشكەنشە قىرماننىڭ باستىعى بولادى. شەكارا قىزمەتىنىڭ باقىلاۋىندا تۇرادى. شەشەمنىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنسەم، بالا-شاعاسىن كۇن جىلىنا نەعۇرلىم تابيعات اياسىنا كوبىرەك شىعارۋعا تىرىسىپتى. جاز بويى جارسۋ دەگەن جەردە بيە بايلاپ، بالىق اۋلاپ، قىرعاۋىل اتىپ، قىزىق ءۇشىن قاز باققىزعان. اۋىزدارىن اققا جارىتقان. الاكولدىڭ جاعاسىندا، ەمىلدىڭ بويىندا، قاسايدىڭ شاعىلىندا وسكەندىكتەن جاسىنان سۋدا جىلدام جۇزگەن ەكەن.
ال مەن تانىعان اتام ايىنا بىرنەشە مارتە تەر بۋىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالاتىن، شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە باس تەرىسىنەن زامانداس دوستارىنا “قارا قان” الدىرتىپ وتىراتىن، شاكەرىم مەن ماعجاننىڭ جىرلارىن جاتقا سوعاتىن، ءتۇزدىڭ شارۋاسىنان قالمايتىن، ءۇي ىشىندە قولىنان كىتابى، بلوكنوتى مەن قالامى تۇسپەيتىن، وتباسىنىڭ كىرىسى مەن شىعىسىن مۇقيات تۇردە اي سايىن الدىن الا ەسەپتەپ قوياتىن، بارىنشا ۇزبەي كۇندەلىك جازاتىن، ءبىر بولمەنىڭ قابىرعاسىنا الەمنىڭ ساياسي كارتاسىن ىلگىزەتىن، ارا-تۇرا مۇشتىكپەن تەمەكى تارتاتىن، كەيدە ەرتەگى ورنىنا ماعان كيت اۋلاۋشىلار تۋرالى ادەمى اڭگىمەلەر شەرتەتىن (كيتكە دەگەن ماحابباتىمدى وياتقان فاكتور), مۇحاممەد پايعامبار تۋرالى عاجاپ حيكايالار ايتاتىن، الدىنا بارعان سايىن ەكى بەتىمنەن قۇشىرلانا سۇيەتىن، اۋىلعا جازدى كۇنى قۇرىلىس سالۋعا كاۆكازدان كەلەتىن شەشەندەر كونە قۇران كىتابىنا قۇدا ءتۇسىپ قيىلىپ الدىندا وتىراتىن زەينەتكەر اقساقال ەدى. ورتا بويلى، ەتجەڭدى، جالپاق، پالۋان دەنەلى، قارا تورى ءجۇزدى، تاقىر باستى، ساقال-مۇرتىن مۇقيات باسىپ جۇرەتىن، قىر-قىر ەتىپ كۇلگەندە كوزى كورىنبەي قالاتىن، اجەمنىڭ الدىندا ءازىلى ۇزىلمەيتىن ادام بولاتىن. “اپاڭدى العان كەزىمدە كوزى مويىلداي قاپ-قارا، تەرىسى قاعازداي اپپاق ەدى” دەيتىن. حامسا اجەم: “قاي-قايداعىنى ايتاسىز، مۇعالىم” دەپ ىڭعايسىزدانىپ قالاتىن. اتامنىڭ قىتاي تۇرمەسىندە ابدەن شىڭدالعان توزىمىنە ءبىر مارتە كۋا بولدىم. جازدىگۇنى ءبىر تانىسىمىز ناعاشىلارىما بۇركىت الىپ كەلدى. بالداقتاعى الگى قۇس توماعالانىپ تۇرسا دا، قاسىنا جاقىنداعان اتامدى سەزە قويىپ، سول قولىنىڭ باسىنا سارت ەتكىزىپ شەڭگەلىن سالىپ كەپ جىبەرگەنى. نايزاداي وتكىر تىرناقتار قول تەرىسىنە بويلاي كىرگەن، بىرەۋى باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىنىڭ اراسىنداعى بوس ەتتى تەسىپ وتكەن. تۇرعان جۇرت نە ىستەرىن بىلمەي شۋ ەتە قالىپ ەدى، اتام ەش اۋىرسىنباي، ازداپ ەرنىن جىمقىرىپ، جايباراقات تۇرمەن وڭ قولىمەن بۇركىتتىڭ باسىن بىرنەشە مارتە بۇراپ جىبەرگەندە، الگى قۇس شەڭگەلىن جازىپ الا قويدى.
سوۆەت وكىمەتىن ولگەنشە جەك كوردى. تۋعان اپكەسى مۇگۇلسىم ماقانشىدا وتكەن اۋباكىر كوپەستىڭ بايبىشەسى بولعان. “الاشورداشىل” ابۋباكىر 1924-30 ج.ج. شاماسىندا قىزىلداردىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، ماقانشىعا سوۆەت وكىمەتىن ورناتقان كوميسسار مامونتوۆتىڭ ولىمىنە تىكەلەي قاتىسى بار بولعانى ءۇشىن جايتوبەنىڭ تۇسىنا سالىنعان تاس جول قۇرىلىسى استىندا تاپتالىپ ولەدى. اۋباكىر كوپەستىڭ ءۇيى قيراتىلىپ، كەيىن ورنىنا ماقانشىداعى ەكى قاباتتى ۋنيۆەرماگ سالىنعان. ء“ۇش قىزىن تۇسكە دەيىن ءبىر باسقا، تۇستەن كەيىن ءبىر باسقا كيىندىرىپ وتىرعان” مۇگۇلسىم اجەمىز استاڭ-كەستەڭ زاماندا ارعى بەتكە وتۋگە باتپاي، بەرگى بەتتە الجير-گە ايدالىپ كەتپەۋ ءۇشىن كوز الدىندا بەلسەندىگە اينالىپ شىعا كەلگەن مالايىنا تيۋگە ءماجبۇر بولادى. كەيىن الگى مالايدىڭ ءوزى اتىلىپ كەتەدى. ال مۇگۇلسىم اۋباكىردەن تۋعان ءۇش قىزى ساتىمەن تۇرمىس قۇرىپ، قالاعا كوشىپ، 1988 جىلى جۇزگە تاياپ دۇنيە سالعانشا الماتىداعى “زولوتوي كۆادرات” اۋدانىندا، تولەباەۆ كوشەسىندەگى ۇيلەردىڭ بىرىندە تۇردى. ءبىر كۇيەۋ بالاسى برەجنەۆ زامانىندا الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. ناعاشى اتام اپكەسىن سىيلاپ، جاز سايىن اۋىلدا كۇتسە دە، قالاداعى جاڭا زاماننىڭ قىزىل ءتۇستى باي-مىرزالارىمەن جاقىن ارالاسۋدان، الماتىعا كوشۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. بىراق ءبىزدىڭ كانيكۋل سايىن مۇگىلسىم اجەمىزدىڭ ۇيىنە بارىپ، ارالاسىپ تۇرۋىمىزدى قۇپ كوردى. اتام 1987 جىلى تامىزدىڭ 15-ىندە ءوزىنىڭ ءدال تۋعان كۇنى دۇنيەدەن ءوتتى. تۇپ-تۋرا ەكى اي بۇرىن ناۋالى دەگەن اۋىلدا ءبىر جيەنى اسكەردەن كەلىپ، توي بولىپ جاتقاندا اۋلاداعى ۇزىن ورىندىققا جايعاسقان اتامنىڭ: “اۆگۋستىڭ 15-ىنەن قالمايمىن” دەگەنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. ايتقان كۇنى ءۇزىلدى. الىس-جاقىننان “وي، باۋىرىمداي” جەتكەن جۇرتتىڭ كوبى كەزىندە بەرگى بەت پەن ارعى بەتتە اشقان مەكتەپتەرىندە الدىنان ءوتىپ ءارىپ تانىعان شاكىرتتەرى بولىپ شىقتى. جاقىندارى “مۇعالىمنىڭ” دەنەسىن قارابۇلاق اۋىلىنىڭ زيراتىنا الىپ جەتكەندە قارالى كوشتىڭ ءبىر باسى ءالى ءۇيدىڭ اۋلاسىندا تۇردى. “مەن ولگەسىن ارتىمنان جەتەتىن جالعىز “سالەم-ساۋقات” – باعىشتاعان قۇراندارىڭ” دەگەن ءسوزى جادىما ەرەكشە جازىلىپ قالىپتى.
جوعارىدا ەسكە الىپ وتىرعان كوكەكتىڭ ءبىر شۋاقتى كۇنى قان قىسىمى كوتەرىلىپ، تەر قىسىپ، اۋىرىپ جۇرگەن اتامنىڭ باسىندا قانشاما وي ساپىرىلىسىپ جاتتى دەسەڭىزشى. بەس جاسىندا شەشەكتەن ءبىر كوزى اعىپ تۇسسە دە، ءتىرى قالعان اتام مىنا جارىق دۇنيەنى جالعىز جانارىمەن ءوبىپ ءوتتى. ەتجەڭدىلىگى سونداي سالبىراڭقى بىتەۋ قاباعىنان ءبىر كوزىنىڭ جوق ەكەنى بايقالمايتىن. ال جالعىز جانارى سۇمدىق وتكىر ەدى. جەردە جاتقان گازەتتىڭ ۇساق تاقىرىپشالارىن وقي بەرەتىن. سول كوزى كوپ نەمەرەسىنىڭ ءبىرىنىڭ ساۋساعىنداعى “قۇپيا” سۇيەلدى دە، كوكتەمدە جەر بەتىنە شىققان العاشقى جىلاندى دا قالت جىبەرمەگەن. مەنىڭ شىناشاعىما اسقان قامقورلىقپەن تابيعي ەم-دومىن جاعىپ جاتىپ ەسىنە اناسى ادەپ اجەمىز ءتۇستى مە ەكەن. ناعاشى اتام ءبىر كوزىنەن ايىرىلعان سوڭ اناسى ۇلىن ەرەكشە ەركەلەتىپ، ەر جەتكەنشە باعلان قوزىنىڭ ەتىن شوق ۇستىندەگى شاينەككە بىلقىتىپ اسىپ بەرىپ ءجۇرىپتى. ەسىمە العان سايىن اتام ماعان بەرگى دۇنيەنىڭ زاڭدىلىعىنا سىيمايتىن ارعى دۇنيەنىڭ تىلسىم ءبىر ارناسى ارقىلى: “جاقىن ادامداردىڭ جان جاراسى مەن ءتان جاراسىن تەز بايقاپ، دەر كەزىندە جاردەم ەت، جانە قاي زاماندا بولسىن “سوۆەتشىل، قىزىل رەجيمدەر” ءۇشىن “سەنىمسىز ادام” اتانۋدى ابىروي ءبىل” دەپ ناقىل ايتىپ تۇرعانداي كورىنەدى. اللا تاعالا نۇرىن پەيىشتە شالقىتىپ، بارلىق يگى ىستەرىن ساۋاپقا جازىپ، يمانىن جولداس ەتكەي!
عالىم بوقاشتىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى
پىكىر قالدىرۋ