شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شينجياڭعا ساپارى
شوقان ءۋاليحانوۆ XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندە شينجياڭعا ەكى رەت ماڭىزدى ساپارمەن كەلگەن. بۇل ساپار ونىڭ عىلىمي ەڭبەگىنىڭ دامىپ وركەندەۋىنە ءورىس اشىپ قانا قالماستان، تىڭ دا بەيتانىس ولكە قۇشاعىندا ءۇن-ءتۇنسىز جاتقان تاريحي مۇرالارمەن تاڭعاجايىپ دەرەكتەردى ادامزات مادەنيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسۋىنا دا وراي تۋدىردى. بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق شوقاننىڭ ءومىرىن مىنە وسىنداي ساياحاتىمەن ءماندى ەتكەن-ءدى.
«مەنىڭ ساياحاتىمدى» دەپ جازادى شوقان ءۋاليحانوۆ: «جۇرگەن جەرىمنىڭ سيپاتىنا قاراي ەكى كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ جوڭعارياداعى ءبىرىنشى رەت 1856 جىلى ساپاردا بولۋىم. وندا پولكوۆنيك حومەۆسكيدىڭ ىستىقكولگە جاساعان ءبىرىنشى ەكسپەديتسياسىنا قاتىناسىم. سودان سوڭ قۇلجادا ءۇش اي تۇردىم، جوڭعاريادا باس-اياعى بەس اي بولىپ، بۇل ولكەنىڭ الاكولدەن تيان-شانعا دەيىنگى ايماعىن تۇگەل ارالاپ شىقتىم».
شوقان ءۋاليحانوۆ وسىدان كەيىن 1858 جىلى قاشقاردا ەكسپەديتسيالىق ساپارمەن 6 اي ءجۇردى. ول تيان-شان مەن ىستىقكول باسسەيىنى قىرعىزدارى اراسىندا عىلىمي ىزدەنىسپەن جۇرگەنىندە پەتەربوردا شاۋەشەك قالاسىنداعى ورىس پاكتورياسىن ورتەپ جىبەرگەننەن كەيىنگى قىتايمەن ءۇزىلىپ قالعان ساۋدا قاتىناسىن رەتتەۋگە قىتايلارمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن «ايىرىقشا ادامدى» قۇلجاعا اتتاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلىپ جاتقان-دى.
قىتايمەن بولعان ساۋدا-ساتىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، تالاس-تارتىس تۋدىرعان ماسەلەلەردى شەشۋ سىندى كۇردەلى ديپلوماتيالىق ماسەلە وسىلايشا شوقان ۋاليحانوۆقا تاپسىرىلىپ، 1856 جىلى قۇلجاعا اتتانادى. جولشىباي قىتايدىڭ بىرنەشە بەكەتتەرىنە سوعادى. شوقانعا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى نۇسقاۋ بەرىپ: «بارلىق ارەكەتتەر قۇلجاداعى كونسۋلمەن كەڭەسىپ جۇرگىزىلىسىن! ماقسات – دوستىق جولمەن كەلىسىمگە كەلىپ، ۇزىلگەن بايلانىستى تەزدەتىپ قالپىنا كەلتىرۋ» – دەپ تاپسىرىلادى. («شينجياڭنىڭ قىسقاشا تاريحى» 2 ءبولىم، 47-48 بەتتەر).
1954-1955 جىلدارى روسسيانىڭ تارباعاتايداعى تۇڭعىش كونسۋلى تاتارينوۆ جانە ساۋداگەر اتىن جامىلعان ءبىر توپ ادامى قىتايدىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگىپ، تارباعاتاي وڭىرىندەگى جارعىتى التىن كەنىن تارتىپ الماق بولادى. قىتاي كەنشىلەرىنەن ىلگەرىندى-كەيىندى 200 ادامدى اتىپ ولتىرەدى.
بۇل ءىس شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ قارسىلىعىن قوزعادى. 1855 جىلى تامىزدا تارباعاتايداعى كەنشىلەر اشۋلانىپ ورىستاردىڭ ساۋدا بازارىن ورتەپ، قارسىلىق ءبىلدىردى. ءسويتىپ روسسيامەن چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى ورتاسىندا الاۋىزدىق تۋدى. بۇل رەتكى وقيعانىڭ تۋىنداۋ سەبەبىن انىقتاۋ ءۇشىن ورىس ۇكىمەتى 1856 جىلى تامىز ايىندا ىلەگە كەلىسسوز جۇرگىزۋگە ادام جىبەردى. كەلىسسوز تامىز ايىنان قازان ايىنا دەيىن سوزىلادى. بۇل كەلىسسوز جۇمىسىنا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كەلگەنى بەلگىلى. قۇلجادا قىتايلارمەن وتكىزىلگەن بىرنەشە كەزدەسۋدەن كەيىن، ۇكىمەت ساۋدا-ساتىق قاتىناستارىن رەتتەپ، ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق بايلانىس قالپىنا تۇسكەن.
شوقان ەكى مەملەكەت اراسىنداعى تالاس-تارتىس بولعان كۇردەلى ديپلوماتيالىق ماڭىزدى تاپسىرمانى ويداعىداي ورىنداپ، كۇزدىڭ سوڭعى ايلارىندا ومبى قالاسىنا قايتادى. الكەي مارعۇلان: «ا.ك. گەينتتىڭ وكىلدىك ەتۋى بويىنشا شوقان ءۋاليحانوۆ قۇلجاعا جاساعان ساپارى تارباعاتاي كەلىسىمىنە جانە قۇلجامەن شاۋەشەكتە كونسۋلدىق اشۋعا نەگىز سالعان» – دەپ جازادى.
قۇلجا ساپارى كەزىندە شوقان ءۋاليحانوۆ شينجياڭ حالىقتارىنىڭ ەلەۋلى تاريحي كەزەڭدەرىن، مادەنيەتىن، كونە داۋىردەن XVI عاسىرعا دەيىنگى مادەني بايلانىستارىن، تيان-شان مەن شەكارالىق جوڭعاريا حالقىتارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىكتەرىن ەستەلىكتەرىنە الادى. شوقاننىڭ قۇلجا تۋرالى جازعان كۇندەلىكتەرى وتە قىزىقتى. وندا شەكارالىق جوڭعاريانى مەكەندەگەن قازاق، سىبە، سولاڭ، موڭعول، قىرعىز، ۇيعىر، قىتاي سياقتى حالىقتاردىڭ تۇرمىسىن جاندى قابىلداۋ ءارى قىزىعا باقىلاۋ بار.
«قۇلجادان ءبىر جىرشى كاريانى تاۋىپ الدىم، ودان الىستا قالعان جوڭعار ەرتەگىلەرى، اندەرىن تىڭدادىم… قۇلجانىڭ كوشەلەرىنەن بەتتەرىن بوياپ العان اپپاق سۇلۋ قىزدار مىنگەن كۇيمەنى كوردىم جانە ولارسىز بىردە-ءبىر قوناقاسى وتپەيدى ەكەن» – دەپ جازادى شوقان ءۋاليحانوۆ.
ول تاڭبالىتاس (ىلە وزەنى), شولاقتاۋداعى جانە جوڭعار قاقپاسى ماڭىنان تاسقا قاشالعان سۋرەتتەردى، بالبال تاستاردىڭ ءتۇر-كەسكىندەرىن قاعازعا تۇسىرگەن. شوقان ءۋاليحانوۆ قۇلجاداعى ديپلوماتيالىق ساپارىنان قايتىپ بارعاننان كەيىن «قىتايدىڭ باتىس ولكەسى تۋرالى» اتتى ەڭبەگىن جازدى.
1858 جىلى 28 ماۋسىمدا شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارياعا ساپارلادى. قاشقاريا ول كەزدە رەسەي جاعىنان زەرتتەلمەگەن بەيتانىس ولكە بولاتىن. قوقان قاندىعىنىڭ قاشقارداعى ساۋدا كونسۋلى ءارى ساياسي رەزيدەنتىنىڭ كومەگىمەن قاشقاريانىڭ گەوگرافياسى، تاريحى، ساياسي جاعدايى، مادەنيەتى جاقتارىنداعى ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ شوقان ۋاليحانوۆقا مىندەتتەلەدى. ونىڭ قاشقارياعا بارعانداعى بۇركەنشىك اتى ءالىمباي، كاسىبي ساۋداگەر رەتىندە جاسانعان بولاتىن. شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارعا تەك مۇسىلمان بولعاندىعى سەبەپتى عانا كىرە العان. يسلام ءدىنى بويىنشا قاشقاردا ءۇش ايدان ارتىق تۇرسا ءسوز جوق ۋاقىتتىق ءۇي ۇستاپ، ايەل الۋى كەرەك-ءتى.
ءسويتىپ، شوقان ۇيعىردىڭ اي ءجۇزدى، قالامقاستى قىزمەن نەكەلەنەدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن 30 جىل زەرتتەگەن ءسابيت مۇقانوۆ 1956 جىلى اراعا ءبىر عاسىر سالىپ، شوقان جۇرگەن جولدارمەن قاشقارعا بارعان. س. مۇقانوۆ «جەڭگەمىزدى» شىنارگۇل دەيدى. شوقاننىڭ سۋرەتشى بولعانى بارشا جۇرتقا ايان. ونىڭ قاشقارعا بارعاندا سالعان سۋرەتىنىڭ ءبىرى ۇيعىر قىزىنىڭ بەينەسى. ونى «قاشقار قىزى» دەپ اتايدى. مۇنى س. مۇقانوۆ شىنارگۇل دەپ اتاعان.
«مۇمكىن بۇل شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاشقارلىق ايەلىنىڭ سۋرەتى بولار» دەيدى ەتنوگراف سىمبات مۇتالاپقان قىزى. «شوقاننىڭ ۋاقتىشا العان ايەلى جۇكتى بولىپ، بالا قالدى» دەگەن قاۋسەتتەر دە بار. بىراق بۇل ءالى دالەلدەنگەن جوق.
تاعى ءبىر ايتىلۋدا شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارياعا كەلگەندە سول جەردىڭ سالتى بويىنشا ۋاقىتتىق نەكەگە تۇرعان. ولار شوقانعا ارناپ 16 جاستاعى ەڭ كورىكتى قىزدارىنىڭ ءبىرىن دايىندايدى. ونى «شوكەن» اتايدى ەكەن.
ءداستۇر بويىنشا، ۋاقىتتىق كۇيەۋ كەتەرىندە قىزعا تاقيا سىيلايدى. شوقان ەرەكشە مىندەتپەن جۇرگەنى سەبەپتى اۋەلدە ۋاقىتتىق ايەلىنە كوپ سەنىڭكىرەمەي، ءۇي قىزمەتشىسى رەتىندە قاراعان. كەيىننەن ونىڭ پاراساتتىلىعىنا، كوركىنە قىزىققان. ويىتكەنى، ۋاقىتتىق ايەلى ونىڭ ادەتتەگى ءجاي عانا ساۋداگەر ەمەستىگىن تانىپ، قۇپيالىعىن ساقتاي بىلگەن ءارى كەيبىر قاۋىپتەردەن دە ساقتاپ قالعان. شوقاننىڭ وعان كوڭىلى اۋىنىڭ بەكەر ەمەستىگى وسىدان بولار. كەتەرىندە ونى وزىمەن بىرگە الىپ جۇرە المايدى. سەبەبى، قايتار جول وتە اۋىر ەدى.
ۇيعىر قىزى شىنارگۇلدى س. مۇقانوۆ اسا كورىكتى، حات تانىعان، ءبىلىمدى دۇتتار تارتىپ، ءان ايتاتىن، شوقاندى قۇلاي سۇيگەن ايەل ەكەندىگىن جازادى. شوقان ءوزى تۋرالى بىلاي دەيدى: «بەلگىسىز جەردىڭ تاريحىن كوپ زەرتتەۋىمە مۇمكىندىك بەرمەدى. سۋرەتتەردى دە سىزا المادىم، ازعانتاي قۇپيا بەلگىلەرىم مەن سىزبالارىمنان قاتتى ساقتاندىم. وزىمە كۇدىك كەلتىرمەۋ ءۇشىن ءتىپتى، ۇيلەنۋىمە دە تۋرا كەلدى. ۋاقىتشا ايەل الۋ وسى جەردىڭ سالتى ەكەن. بۇل جەردە وتكەن التى ايدا الاڭداۋمەن بولدىم».
ءبىز شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاشقار ساپارىنىڭ قانشالىقتى قيىندىعىن وسىدان-اق اڭعارامىز.
شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقار ساپارىنان قايتقاننان كەيىن «التى شاھاردىڭ ءجاي-جاپسارى» اتتى ايگىلى ەڭبەگىن جانە باسقا دا زەرتتەۋ ەستەلىكتەرىن جازدى. ول كەزدە التى شاھار دەپ سولتۇستىكتەگى تيانشان، وڭتۇستىكتەگى كۇنلۇن تاۋلارىمەن قورشالعان قاشقار، اقسۋ، ءۇشتۇرپان، يىڭسارى، ياركەن جانە قوتان قالالارىن اتاعان. شىعارما سول زامان عىلىمىنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىندە جازىلعان الەمدەگى تۇڭعىش زەرتتەۋ ەدى. كوپ ۇزاماي ول انگليا، گەرمانيادا جاريالانادى. ف.ر. وستەن بىلاي دەيدى: «ماتەريالداردى جيناۋ ءۇشىن شوقان ءۋاليحانوۆ ايانباي ەڭبەكتەنىپ، قاجىر جۇمسادى. ءوز حالىقىنىڭ اڭىز، جىر-داستاندارىن مۇقيات جازىپ الىپ ءجۇردى. ورتالىق ازيا ديالەكتىلەرىن زەرتتەي ءجۇرىپ، كونە مۇرالاردى قىمباتقا ساتىپ الدى. ولىمگە باسىن ءباي تىگىپ ءجۇرىپ، بۇددا مۇناسىرلارىنان سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالاردى الدى».
ءسابيت مۇقانوۆ 1956 جىلى قىتايعا ساپارلاي كەلگەن ورايىندا شينجياڭعا ارنايى كەلىپ قۇلجا، سانجى، ءۇرىمجى، قاشقار قاتارلى جەرلەردە بولىپ، شوقان ءۋاليحانوۆ جۇرگەن جەرلەردەن دەرەك ىزدەگەن. جامال ءومىرتايۇلى بىلاي دەيدى: «1956 جىلى سانجى وبلىستىق وداق قۇرىلتايىنا قاتىناسىپ جاتقان كەزىمىز ەدى. ءبىر كۇنى ۇلكەن كلۋبقا جينالاتىندىعىمىزدى ۇقتىردى. جيىن ساحىناسىنا وبلىس باستىعى ماميلياڭ اق سارى كەلگەن، زور دەنەلى ادامدى باستاپ كەلىپ، «بۇل كىسى سوۆەتتەر وداعىنىڭ ايگىلى جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ بولادى» دەپ تانىستىردى ءارى ءسوز كەزەگىن بەردى. ءسابيت مۇقانوۆ قۇلاشىن كەڭ جايىپ، «ءبىزدىڭ جاستاردان سىزدەرگە سالەم!» دەگەن ءبىر اۋىز لەبىزدى ءسوز ءبىلدىرىپ، ساحنادان سالماقتى قاداممەن ءتۇسىپ كەتتى.
كەيىن ەستىسەك سبيت مۇقانوۆ سانجى قالاسىنىڭ ەجەلگى كونە قالا قورعانىنا شىعىپ، ءبىر ۋىس توپىراق الادى جانە قالا سىرتىنداعى جازىقتان جانە ءبىر ۋىس توپىراق الىپتى. سانجىنىڭ تاريحتاعى كونە اتى «شامبالىق»، قازاقتىڭ نايمان حانى تۇرىپتى. ءبىر جولعى جوڭعارلارمەن بولعان سوعىستا قايتىس بولعان حاننىڭ سۇيەگى قالا سىرتىنا جەرلەنەدى. ءسابيت مۇحانوۆ مۇمكىن وسى جولى دا سانجى، ماناس وڭىرلەرىنەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دەرەكتەرىن ىزدەگەن بولار.
قىتايدا شوقان ءۋاليحانوۆ جونىندە زەرتتەۋ ماقالالارى جازىلىپ كەلەدى. قاپاس اسەيىنۇلى ماناس اۋدانى سۋساتقان اۋىلىنداعى بۇرىن «شوقان قىستاعى» دەپ اتالاتىن قىستاققا، «شوقان وتكەلى» دەپ اتالاتىن تۇبەككە بارىپ «شوقان ات بايلادى» دەيتىن تەرەكتى جانە «ماحاببات بۇلاعى» اتانعان بۇلاقتى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، «ۇيرەنۋ جانە عىلىم» جۋرنالىنا سۋرەتىمەن قوسا تانىستىردى ءارى قازاقستانداعى گازەت-جۋرنال رەداكتسيالارىنا جۋرنالدىڭ 10 نۇسقاسىن جولداپ جىبەردى.
قىتاي جازۋشىسى لو ياڭحۋ: «ماناس انا وزەنىم» اتتى ماقالاسىندا: «قازاقتىڭ ايگىلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ ەكسپەديتسيالىق ساپارمەن شينجياڭدا بولعان كەزدەرىندە ماناس وزەنىن بويلاي كەلىپ، كورىنىسى كوز تارتاتىن ەلدى مەكەندە ءبىراز ۋاقىت تۇرىپتى. كەيىن مۇنداعى قازاقتار عالىمنىڭ قۇرمەتىنە وسى جەردى شوقان اتاپ كەتىپتى» دەپ جازادى.
2012 جىلى شىلدەنىڭ سوڭىندا قىزىلسۋ قىرعىز وبىلىسى اقتاۋ اۋدانىندا اشىلعان «ءۇش ءىرى داستاندى زەرتتەۋ» جونىندە اشىلعان تالقى جيىنىندا ۇيىمداستىرۋشىلار كەلەر جىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «ماناس» داستانىن باسپا بەتىندە جاريالاعاندىعىنىڭ 130 جىلدىعىن ەسكە ءتۇسىرۋ شاراسى وتەتىنىن ايتا كەتتى.
كەزىندە پاتشا شەنەۋنىكتەرى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي باستامالارىنا كەدەرگى جاساپ، قاشقار ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرىن تومەندەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى. ءسويتىپ، شوقان ءۋاليحانوۆ كەيىنگى كەزدە پاتشالىق وتارشىل ساياساتتىڭ قاتىگەز دە ايۋاندىق ارەكەتتەرىنە وراي جۇمىس جاساعىسى كەلمەي 1864 جىلدىڭ شىلدە ايىندا م.گ.چەرنياەۆكە نارازى بولىپ ۆەرنىي قالاسىنا قايتادى. سونىمەن ساپار بارىسىنداعى ءوزى تانىپ جەتكەن، اياق ءىزىن سالعان جەرلەردەگى ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى بولعان ماسەلەلەر مەن قازاق دالاسىنىڭ تۇنىپ تۇرعان تىڭ بايلىق كوزدەرىن، باعالى تاريحي مۇرالارىن قالامىنان قاعىس قالتىرماي، بولاشاق ۇرپاقتارعا جەتكىزۋگە قۇلشىنا كىرسەدى.
كامشات تاسبولات: «ءبىز شوقانعا ءالى تەرەڭ بارا العان جوقپىز. ويىتكەنى، ونىڭ 5 تومدىق شىعارمالارىنىڭ ءوزى قازاق تىلىندە 6 توم بولىپ ەندى-ەندى اۋدارىلىپ جاتىر. جالپى، شوقاننىڭ تاڭبالارىنىڭ تانىلۋىنىڭ ءوزى قيىن بولعان. ونى جالىقپاي زەرتتەگەن الكەي مارعۇلان. ءبىز ول كىسىگە ماڭگىلىك تاعىزىم ەتەمىز. بۇل ورايدا ءبىز شوقاننىڭ ۇلىلىعىنا، عاجاپتىلىعىنا، الداعى ۋاقىتتا كوز جەتكىزە الامىز دەپ ويلايمىن. مىنە بۇل شارۋانىڭ باسى عانا» دەسە، م.دۋلاتۇلى: «شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بار تالابى عىلىمعا ۇمتىلىپ، قازاق حالقىنا پايدا كەلتىرۋ، قازاق حالىقىنىڭ تۇرمىسىن، تاريحىن انىقتاۋ جولىندا بولعان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عۇمىرى ۇزاق بولعاندا، ارتىندا قانشا پايدالى نارسە قالتىرۋىندا شەك جوق. قازاق جايىندا جيناعان قانشا ماتەريالدارى ءوزى ولگەننەن كەيىن باسپاعا كىرمەي جوعالعان» – دەيدى.
شوقاننىڭ كوپتەگەن قولجازبالارى ورىس عالىمدارىنىڭ قولىندا كەتكەن، ونىڭ قولجازبالارى مەن ەستەلىكتەرىنىڭ قولدا بارىن جيناپ، ساقتاپ 74 جاسىندا شوقان قورىنا تابىستاعان كاتەرينا كوتلوۆسكي دەگەن قاراپايىم پولياك قىزى بولعان. تاريحشى كوشىم ەسماعامبەتوۆ: «شوقان ءۋاليحانوۆ رەسەي يمپەرياسى سىرتقى بارلاۋ قىزمەتىنىڭ وفيتسەرى بولدى. وسىعان وراي ارەكەت ەتتى. راس، باراۋشىلىق جۇمسىنىڭ ۇنەمى باقىلاۋدا بولاتىنىن جاقسى ۇققان ول باسقا نە ايتا الار ەدى؟ بىراق، تالاي سىرىن ايتىپ، جازىپ تا كەتتى. ونىڭ باعا جەتپەس باي مۇراسىن بارلاۋشىلىق قىزمەتىمەن شاتاسترۋشىلىق تا بەلەڭ بەرىپ كەلەدى. بۇل كەڭەس زامانىندا قالىپتاسقان ۇردىستەردەن ارىلماعان كوزقاراس دەيدى».
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شينجياڭ وڭىرىندەگى ەكسپەديتسيالىق ساپارى بارىسىنداعى قۇندى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىز بىلمەگەن تۇستارى ءالى دە كوپ. شوقان ءۋاليحانوۆ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزگى ءبىر ءبولىمى شينجياڭداعى ساپار ەستەلىكتەرىمەن بايلانىسقان. تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى وسى ەڭبەكتەرىنىڭ كومەسكىلەنگەن تۇستارى دا بار بولار.
كەيبىر ەڭبەكتەرى جوعارىدا ايتىلعانداي ورىس عالىمدارىنىڭ قولىندا كەتكەن. ءسويتىپ، شوقاننىڭ ەڭبەكتەرى تالاۋعا تۇسكەن. ماقالامدا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شينجياڭ ساپارىنا قاتىستى ايتىلىپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرازىن تەرە كەتتىم. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شينجياڭ ساپارى بارىسىنداعى تۇسكەن اياق ىزدەرى الداعى جەردە ءالى دە ايقىندالا جاتار…
ماقسۇت بەكەتايۇلى
دايىنداعان: ۇلاربەك دالەيۇلى
Baq.kz
پىكىر قالدىرۋ