Şoqan Uälihanovtıñ Şinjiyañğa saparı
Şoqan Uälihanov XIX ğasırdıñ orta şeninde Şinjiyañğa eki ret mañızdı saparmen kelgen. Bwl sapar onıñ ğılımi eñbeginiñ damıp örkendeuine öris aşıp qana qalmastan, tıñ da beytanıs ölke qwşağında ün-tünsiz jatqan tarihi mwralarmen tañğajayıp derekterdi adamzat mädenietiniñ altın qorına qosuına da oray tudırdı. Bilimge degen qwştarlıq Şoqannıñ ömirin mine osınday sayahatımen mändi etken-di.
«Meniñ sayahatımdı» dep jazadı Şoqan Uälihanov: «jürgen jerimniñ sipatına qaray eki kezeñge böluge boladı. Birinşi kezeñ Joñğariyadağı birinşi ret 1856 jılı saparda boluım. Onda polkovnik Homevskiydiñ Istıqkölge jasağan birinşi ekspediciyasına qatınasım. Sodan soñ Qwljada üş ay twrdım, Joñğariyada bas-ayağı bes ay bolıp, bwl ölkeniñ Alakölden Tyan'-Şan'ğa deyingi aymağın tügel aralap şıqtım».
Şoqan Uälihanov osıdan keyin 1858 jılı Qaşqarda ekspediciyalıq saparmen 6 ay jürdi. Ol Tyan-Şan' men Istıqköl basseyini qırğızdarı arasında ğılımi izdenispen jürgeninde Peterborda Şäueşek qalasındağı orıs paktoriyasın örtep jibergennen keyingi qıtaymen üzilip qalğan sauda qatınasın retteuge qıtaylarmen kelissöz jürgizu üşin «ayırıqşa adamdı» Qwljağa attandıru mäselesi şeşilip jatqan-dı.
Qıtaymen bolğan sauda-satıqtı qalpına keltirip, talas-tartıs tudırğan mäselelerdi şeşu sındı kürdeli diplomatiyalıq mäsele osılayşa Şoqan Uälihanovqa tapsırılıp, 1856 jılı Qwljağa attanadı. Jolşıbay qıtaydıñ birneşe beketterine soğadı. Şoqanğa sırtqı ister ministrligi nwsqau berip: «Barlıq äreketter Qwljadağı konsulmen keñesip jürgizilisin! Maqsat – dostıq jolmen kelisimge kelip, üzilgen baylanıstı tezdetip qalpına keltiru» – dep tapsırıladı. («Şinjiyañnıñ qısqaşa tarihı» 2 bölim, 47-48 better).
1954-1955 jıldarı Rossiyanıñ Tarbağataydağı twñğış konsulı Tatarinov jäne saudager atın jamılğan bir top adamı qıtaydıñ işki isine kiligip, Tarbağatay öñirindegi Jarğıtı altın kenin tartıp almaq boladı. Qıtay kenşilerinen ilgerindi-keyindi 200 adamdı atıp öltiredi.
Bwl is Şinjiyañdağı wlttardıñ qarsılığın qozğadı. 1855 jılı tamızda Tarbağataydağı kenşiler aşulanıp orıstardıñ sauda bazarın örtep, qarsılıq bildirdi. Söytip Rossiyamen Çiñ patşalığı ükimeti ortasında alauızdıq tudı. Bwl retki oqiğanıñ tuındau sebebin anıqtau üşin orıs ükimeti 1856 jılı tamız ayında İlege kelissöz jürgizuge adam jiberdi. Kelissöz tamız ayınan qazan ayına deyin sozıladı. Bwl kelissöz jwmısına Şoqan Uälihanovtıñ kelgeni belgili. Qwljada qıtaylarmen ötkizilgen birneşe kezdesuden keyin, ükimet sauda-satıq qatınastarın rettep, eki el arasındağı dostıq baylanıs qalpına tüsken.
Şoqan eki memleket arasındağı talas-tartıs bolğan kürdeli diplomatiyalıq mañızdı tapsırmanı oydağıday orındap, küzdiñ soñğı aylarında Ombı qalasına qaytadı. Älkey Marğwlan: «A.K. Geynttiñ ökildik etui boyınşa Şoqan Uälihanov Qwljağa jasağan saparı Tarbağatay kelisimine jäne Qwljamen Şäueşekte konsuldıq aşuğa negiz salğan» – dep jazadı.
Qwlja saparı kezinde Şoqan Uälihanov Şinjiyañ halıqtarınıñ eleuli tarihi kezeñderin, mädenietin, köne däuirden XVI ğasırğa deyingi mädeni baylanıstarın, Tyan'-Şan' men şekaralıq Joñğariya halqıtarınıñ twrmıs-tirşilikterin estelikterine aladı. Şoqannıñ Qwlja turalı jazğan kündelikteri öte qızıqtı. Onda şekaralıq Joñğariyanı mekendegen qazaq, sibe, solañ, moñğol, qırğız, wyğır, qıtay siyaqtı halıqtardıñ twrmısın jandı qabıldau äri qızığa baqılau bar.
«Qwljadan bir jırşı kariyanı tauıp aldım, odan alısta qalğan joñğar ertegileri, änderin tıñdadım… Qwljanıñ köşelerinen betterin boyap alğan äppaq swlu qızdar mingen küymeni kördim jäne olarsız birde-bir qonaqası ötpeydi eken» – dep jazadı Şoqan Uälihanov.
Ol Tañbalıtas (İle özeni), Şolaqtaudağı jäne Joñğar qaqpası mañınan tasqa qaşalğan suretterdi, balbal tastardıñ tür-keskinderin qağazğa tüsirgen. Şoqan Uälihanov Qwljadağı diplomatiyalıq saparınan qaytıp barğannan keyin «Qıtaydıñ batıs ölkesi turalı» attı eñbegin jazdı.
1858 jılı 28 mausımda Şoqan Uälihanov Qaşqariyağa saparladı. Qaşqariya ol kezde Resey jağınan zerttelmegen beytanıs ölke bolatın. Qoqan qandığınıñ Qaşqardağı sauda konsulı äri sayasi rezidentiniñ kömegimen Qaşqariyanıñ geografiyası, tarihı, sayasi jağdayı, mädenieti jaqtarındağı erekşelikterin zertteu Şoqan Uälihanovqa mindetteledi. Onıñ Qaşqariyağa barğandağı bürkenşik atı Älimbay, käsibi saudager retinde jasanğan bolatın. Şoqan Uälihanov Qaşqarğa tek mwsılman bolğandığı sebepti ğana kire alğan. Islam dini boyınşa Qaşqarda üş aydan artıq twrsa söz joq uaqıttıq üy wstap, äyel aluı kerek-ti.
Söytip, Şoqan wyğırdıñ ay jüzdi, qalamqastı qızmen nekelenedi. Şoqan Uälihanovtıñ ömiri men şığarmaşılığın 30 jıl zerttegen Säbit Mwqanov 1956 jılı arağa bir ğasır salıp, Şoqan jürgen joldarmen Qaşqarğa barğan. S. Mwqanov «jeñgemizdi» Şınargül deydi. Şoqannıñ suretşi bolğanı barşa jwrtqa ayan. Onıñ Qaşqarğa barğanda salğan suretiniñ biri wyğır qızınıñ beynesi. Onı «Qaşqar qızı» dep ataydı. Mwnı S. Mwqanov Şınargül dep atağan.
«Mümkin bwl Şoqan Uälihanovtıñ qaşqarlıq äyeliniñ sureti bolar» deydi etnograf Sımbat Mütalapqan qızı. «Şoqannıñ uaqtışa alğan äyeli jükti bolıp, bala qaldı» degen qausetter de bar. Biraq bwl äli däleldengen joq.
Tağı bir aytıluda Şoqan Uälihanov Qaşqariyağa kelgende sol jerdiñ saltı boyınşa uaqıttıq nekege twrğan. Olar Şoqanğa arnap 16 jastağı eñ körikti qızdarınıñ birin dayındaydı. Onı «Şöken» ataydı eken.
Dastür boyınşa, uaqıttıq küyeu keterinde qızğa taqiya sıylaydı. Şoqan erekşe mindetpen jürgeni sebepti äuelde uaqıttıq äyeline köp seniñkiremey, üy qızmetşisi retinde qarağan. Keyinnen onıñ parasattılığına, körkine qızıqqan. Öyitkeni, uaqıttıq äyeli onıñ ädettegi jäy ğana saudager emestigin tanıp, qwpiyalığın saqtay bilgen äri keybir qauipterden de saqtap qalğan. Şoqannıñ oğan köñili auuınıñ beker emestigi osıdan bolar. Keterinde onı özimen birge alıp jüre almaydı. Sebebi, qaytar jol öte auır edi.
Wyğır qızı Şınargüldı S. Mwqanov asa körikti, hat tanığan, bilimdi dwttar tartıp, än aytatın, Şoqandı qwlay süygen äyel ekendigin jazadı. Şoqan özi turalı bılay deydi: «Belgisiz jerdiñ tarihın köp zertteuime mümkindik bermedi. Suretterdi de sıza almadım, azğantay qwpiya belgilerim men sızbalarımnan qattı saqtandım. Özime küdik keltirmeu üşin tipti, üylenuime de tura keldi. Uaqıtşa äyel alu osı jerdiñ saltı eken. Bwl jerde ötken altı ayda alañdaumen boldım».
Biz Şoqan Uälihanovtıñ Qaşqar saparınıñ qanşalıqtı qiındığın osıdan-aq añğaramız.
Şoqan Uälihanov Qaşqar saparınan qaytqannan keyin «Altı şahardıñ jäy-japsarı» attı äygili eñbegin jäne basqa da zertteu estelikterin jazdı. Ol kezde altı şahar dep soltüstiktegi Tyan'Şan', öñtüstiktegi Künlün taularımen qorşalğan Qaşqar, Aqsu, Üştwrpan, Iıñsarı, YArken jäne Qotan qalaların atağan. Şığarma sol zaman ğılımınıñ eñ joğarı deñgeyinde jazılğan älemdegi twñğış zertteu edi. Köp wzamay ol Angliya, Germaniyada jariyalanadı. F.R. Osten bılay deydi: «Materialdardı jinau üşin Şoqan Uälihanov ayanbay eñbektenip, qajır jwmsadı. Öz halıqınıñ añız, jır-dastandarın mwqiyat jazıp alıp jürdi. Ortalıq Aziya diyalektilerin zerttey jürip, köne mwralardı qımbatqa satıp aldı. Ölimge basın bäy tigip jürip, bwdda mwnasırlarınan sirek kezdesetin qoljazbalardı aldı».
Säbit Mwqanov 1956 jılı qıtayğa saparlay kelgen orayında Şinjiyañğa arnayı kelip Qwlja, Sanjı, Ürimji, Qaşqar qatarlı jerlerde bolıp, Şoqan Uälihanov jürgen jerlerden derek izdegen. Jamal Ömirtaywlı bılay deydi: «1956 jılı Sanjı oblıstıq odaq qwrıltayına qatınasıp jatqan kezimiz edi. Bir küni ülken klubqa jinalatındığımızdı wqtırdı. Jiın sahınasına oblıs bastığı Mamiliyañ aq sarı kelgen, zor deneli adamdı bastap kelip, «bwl kisi Sovetter Odağınıñ äygili jazuşısı Säbit Mwqanov boladı» dep tanıstırdı äri söz kezegin berdi. Säbit Mwqanov qwlaşın keñ jayıp, «Bizdiñ jastardan sizderge sälem!» degen bir auız lebizdi söz bildirip, sahnadan salmaqtı qadammen tüsip ketti.
Keyin estisek Sbit Mwqanov Sanjı qalasınıñ ejelgi köne qala qorğanına şığıp, bir uıs topıraq aladı jäne qala sırtındağı jazıqtan jäne bir uıs topıraq alıptı. Sanjınıñ tarihtağı köne atı «Şambalıq», qazaqtıñ nayman hanı twrıptı. Bir jolğı joñğarlarmen bolğan soğısta qaytıs bolğan hannıñ süyegi qala sırtına jerlenedi. Säbit Mwhanov mümkin osı jolı da Sanjı, Manas öñirlerinen Şoqan Uälihanovtıñ derekterin izdegen bolar.
Qıtayda Şoqan Uälihanov jöninde zertteu maqalaları jazılıp keledi. Qapas Äseyinwlı Manas audanı Susatqan auılındağı bwrın «Şoqan qıstağı» dep atalatın qıstaqqa, «Şoqan ötkeli» dep atalatın tübekke barıp «Şoqan at bayladı» deytin terekti jäne «Mahabbat bwlağı» atanğan bwlaqtı suretke tüsirip, «Üyrenu jäne ğılım» jurnalına suretimen qosa tanıstırdı äri Qazaqstandağı gazet-jurnal redakciyalarına jurnaldıñ 10 nwsqasın joldap jiberdi.
Qıtay jazuşısı Lo YAñhu: «Manas ana özenim» attı maqalasında: «Qazaqtıñ äygili ğalımı Şoqan Uälihanov ekspediciyalıq saparmen Şinjiyañda bolğan kezderinde Manas özenin boylay kelip, körinisi köz tartatın eldi mekende biraz uaqıt twrıptı. Keyin mwndağı qazaqtar ğalımnıñ qwrmetine osı jerdi Şoqan atap ketipti» dep jazadı.
2012 jılı şildeniñ soñında Qızılsu Qırğız obılısı Aqtau audanında aşılğan «Üş iri dastandı zertteu» jöninde aşılğan talqı jiınında wyımdastıruşılar keler jılı Şoqan Uälihanovtıñ «Manas» dastanın baspa betinde jariyalağandığınıñ 130 jıldığın eske tüsiru şarası ötetinin ayta ketti.
Kezinde patşa şeneunikteri Şoqan Uälihanovtıñ ğılımi bastamalarına kedergi jasap, Qaşqar ekspediciyasınıñ nätijelerin tömendetip körsetuge tırıstı. Söytip, Şoqan Uälihanov keyingi kezde patşalıq otarşıl sayasattıñ qatıgez de ayuandıq äreketterine oray jwmıs jasağısı kelmey 1864 jıldıñ şilde ayında M.G.Çerniyaevke narazı bolıp Vernıy qalasına qaytadı. Sonımen sapar barısındağı özi tanıp jetken, ayaq izin salğan jerlerdegi wlt tağdırına qatıstı bolğan mäseleler men qazaq dalasınıñ twnıp twrğan tıñ baylıq közderin, bağalı tarihi mwraların qalamınan qağıs qaltırmay, bolaşaq wrpaqtarğa jetkizuge qwlşına kirsedi.
Kamşat Tasbolat: «Biz Şoqanğa äli tereñ bara alğan joqpız. Öyitkeni, onıñ 5 tomdıq şığarmalarınıñ özi qazaq tilinde 6 tom bolıp endi-endi audarılıp jatır. Jalpı, Şoqannıñ tañbalarınıñ tanıluınıñ özi qiın bolğan. Onı jalıqpay zerttegen Älkey Marğwlan. Biz ol kisige mäñgilik tağızım etemiz. Bwl orayda biz Şoqannıñ wlılığına, ğajaptılığına, aldağı uaqıtta köz jetkize alamız dep oylaymın. Mine bwl şaruanıñ bası ğana» dese, M.Dulatwlı: «Şoqan Uälihanovtıñ bar talabı ğılımğa wmtılıp, qazaq halqına payda keltiru, qazaq halıqınıñ twrmısın, tarihın anıqtau jolında bolğan. Şoqan Uälihanovtıñ ğwmırı wzaq bolğanda, artında qanşa paydalı närse qaltıruında şek joq. Qazaq jayında jinağan qanşa materialdari özi ölgennen keyin baspağa kirmey joğalğan» – deydi.
Şoqannıñ köptegen qoljazbaları orıs ğalımdarınıñ qolında ketken, Onıñ qoljazbaları men estelikteriniñ qolda barın jinap, saqtap 74 jasında Şoqan qorına tabıstağan Katerina Kotlovskiy degen qarapayım poliyak qızı bolğan. Tarihşı Köşim Esmağambetov: «Şoqan Uälihanov Resey imperiyası sırtqı barlau qızmetiniñ oficeri boldı. Osığan oray äreket etti. Ras, barauşılıq jwmsınıñ ünemi baqılauda bolatının jaqsı wqqan ol basqa ne ayta alar edi? Biraq, talay sırın aytıp, jazıp ta ketti. Onıñ bağa jetpes bay mwrasın barlauşılıq qızmetimen şatastruşılıq ta beleñ berip keledi. Bwl keñes zamanında qalıptasqan ürdisterden arılmağan kozqaras deydi».
Şoqan Uälihanovtıñ Şinjiyañ öñirindegi ekspediciyalıq saparı barısındağı qwndı eñbekteriniñ biz bilmegen twstarı äli de köp. Şoqan Uälihanov ğılımi eñbekteriniñ negizgi bir bölimi Şinjiyañdağı sapar estelikterimen baylanısqan. Tarihi sebepterge baylanıstı osı eñbekteriniñ kömeskilengen twstarı da bar bolar.
Keybir eñbekteri joğarıda aytılğanday orıs ğalımdarınıñ qolında ketken. Söytip, Şoqannıñ eñbekteri talauğa tüsken. Maqalamda Şoqan Uälihanovtıñ Şinjiyañ saparına qatıstı aytılıp jürgen eñbekteriniñ birazın tere kettim. Şoqan Uälihanovtıñ Şinjiyañ saparı barısındağı tüsken ayaq izderi aldağı jerde äli de ayqındala jatar…
Maqswt Beketaywlı
Dayındağan: Wlarbek Däleywlı
Baq.kz
Pikir qaldıru