HH ğasırdağı qazaq wlt-azattıq qozğalısı alğan biik şıñ – «Alaş-Orda» Halıq Keñesiniñ qwrıluı bolatın. Osı oqiğağa biıl 100 jıl tolğalı twr. Bol'şevizmniñ bwl wlttıq avtonomiya ğwmırın eki-aq  jılda üzgeni, al qozğalısqa qatısı barlardı 20-şı jıldardıñ soñına qaray sayasi quğın-sürginge tüsirgeni, 1930 jılı «alaşordaşılardıñ», yağni «wltşıldardıñ» alğaşqı leginiñ törteuin atıp, basqasın türli merzimge sottap jibergeni belgili.

Mäskeudegi Birikken memlekettik sayasi bas basqarma (OGPU)  büginde «Alaş isi» dep atalatın № 78754 is boyınşa şığarğan Ayıptau qorıtındısımen 44 adam jauapqa tartıldı. Olardıñ mınanday «kontrrevolyuciyalıq qızmetteri» däleldendi dep twjırımdaldı: birinşiden, 1921–1922 jj. astırtın wyım qwrğan, keyinnen, sol wyımğa jatatındıq belgileri boyınşa olar özara qarım-qatınasta bolıp, antisovettik qızmetter jürgizgen; ekinşiden, şekara sırtında jürgen Zäki Validovpen baylanıs ornatqan, üşinşiden, antisovettik küşter dayarlau (jastardıñ basın aynaldıru, «Alqa» üyirmesin qwru, baylarmen baylanıs ornatu, t.b.) jwmıstarın jasağan; törtinşiden, sovet ökimetin qwlatu maqsatımen qarulı köterilis jasauğa äzirlengen-mis. Tergeu materialdarında qamalğandardıñ osı tört tarmaq boyınşa ayıptılıqtarı körsetilip, «däleldengen».

Sol ayıptau qorıtındısında «Ädilov bandası» dep atalğan tarau bar. Onda «alaşordaşılardıñ» basqaruşı tobı Ädilovtiñ alıs Sarısu audanında jatqan bandasına da ülken mindetter arttı» delinipti. «Bandanıñ» basında «…sayasi qauipti jäne qılmıs jasağan qılmısker törteu – Bayseyit, Mwqış, Asqar jäne Äbuäli Ädilovter» twrğan eken. Olar «tärkileuge qarulı qarsılıq körsetu üşin Sarısu audanındağı barlıq bandittik elementterdi özderiniñ mañına toptastırğan» körinedi. «1928 jıldıñ jazında  olar jekelegen şaykalardıñ bastıqtarı Kenşimov Mädibek, Toqmanbaev Baqay jäne Äbdikeev Bitimbaymen jinalıs ötkizdi». Bwlardıñ bäri Bayseyit jäne Mwqış Ädilovtermen birge «1922 jılı milicionerler jasağın qarusızdandıruğa jäne jasaq bastığı Äbubäkirovtı atuğa qatısqan» dep körsetilgen. Alayda 1928 jılğı tärkileu nauqanına (konfiskaciyağa) qaysısınıñ jäne jalpı «bandanıñ» naqtı qanday qarsılıq körsetkenderi aytılmaydı.

Bayseyit Ädilov. 1920-şı jıldar şaması.

OGPU alqasınıñ atalğan «Alaş isi» boyınşa 1930 jılğı 4 säuirde şığarğan ükimimen Mwqış (Dinşe, Dinmwhamed) Ädilov atu jazasına, Asqar, Äbuäli, Äbubäkir Ädilovter Bayseyit-Mwqış «bandasımen» qatısı yaki baylanısı bolğan Äkpar Ibraev, Nwrlan Käribaev, Ağabek Baydullaev, Mwhamediya Arğınbaev, Artıqbay Älin, Mädibek Kenşimov, Täjibay Qwlmwratovpen birge,  barlığı 16 adam, türli merzimge kesildi.

Bayqağandarıñızday, 43 adamdı jazalağan repressiyağa ağayındı tört Ädilov iliktirilgen. Olardıñ ülken ağası Bayseyit Ädilov jazalanuşılar tiziminde joq. Nege? Sebebi ol 1928 jılı OGPU jasağı jürgizgen  twtqındau operaciyası kezinde oqqa wşqan bolatın.

Nelikten bwlay boldı? Onı twtqınğa alu üşin artınan arnayı qarulı jasaq nege izdep şıqqan? Jalpı, Bayseyit Ädilov kim edi?

Bayseyit – Kenesarı hannıñ tu wstauşılarınıñ biri bolğan Mıñjasar batırdıñ nemeresi. Köterilis jeñilis tapqannan keyin Mıñjasar batır otarlauşılardıñ jaña tärtibine köndige bastağan.   Onıñ el-jwrtı mekendeytin aumaqtağı orıs qalası, kezinde han jasağı qwramında şabuıldauğa özi de qatısqan Aqmola bekinisi birtindep beybit ömirge beyimdelgen edi. Mwnda Reseydiñ sauda kapitalı birte-birte bekem orın teuip kele jattı. Wzamay ülken järmeñkeler aşılıp, Aqmola iri sauda ortalığına aynaldı. Mal bağuşı qazaqtar iri qaraları men wsaq twyaqtarın osında aydap kep, imperiyanıñ fabrika-zauıt bwyımdarına ayırbas jasap jürgen.  Otarlauşılar men köşpendiler arasındağı sauda-sattıqtan bastalğan qarım-qatınas birtindep jekelegen adamdardıñ özara aralasuına, bir-birimen «tamır» boluına wlasqan. Sonday dostıqqa ikem, eti tiri jandardıñ biri – Mıñjasar batırdıñ üyezdegi alıs auıldan şarua ıñğayımen qalağa kelgiştep jüretin wlı Ädil edi. Ol Aqmoladan «tamır» tapqan da, 1887 jılı tuğan ülken wlı Bayseyitti sol «tamırınıñ» kömegimen qaladağı bastauış uçilişege tüsirgen bolatın.

 Dinşe Ädilov Mäskeudegi Butırka türmesinde. 1929 j.

Dinşe (Dinmwhamed, Mwqış) Ädilov. 1925 j.

Bayseyit äke eñbegin aqtaydı: oquğa jaqsı ınta tanıtadı, Aqmola mektebinen keyin Ombıda mwğalimder seminariyasın bitiredi. Bolıstıq keñselerde hatşılıq qızmet atqaradı, tilmäş bop isteydi.  El-jwrt işinde bedeldi boladı, jerlesteri onı süyispenşilikpen «Aq Bayseyit» dep ataydı. Bayseyitti ülgi twtqan öz inisi Dinmwhamed (Dinşe, Mwqış) Ädilov pen nemere inisi Janaydar Saduaqasov jäne özge de auıl balaları onıñ aqılımen Aqmolağa oquğa baruğa qwmartadı. Qatar auılda ösip, Nildi mektebinen sauat aşqan Säken Seyfullin de Aqmolada bwlarmen birge oqığan edi. Aqmoladan keyin Dinmwhamed, Janaydar, Säken üşeui de Bayseyit körsetken ülgimen oquların Dala uälayatınıñ astanası Ombıda jalğastırdı. Sonda alğaşqı sayasi mektepterinen ötti. Törteui de qazaq wlt-azattıq qozğalısına belsene qatıstı. Azattıq qayratkerleri sapındağı osı azamattardıñ bäri de qazaq elinde sovet ökimetin ornatuşılar qatarında jürdi. Bayseyit Ädilov, Säken Seyfullin, Dinmwhamed Ädilov üşeui 1920 jılı Avtonomiyalıq Qazaq Sovettik Socialistik Respublikası alğaşqı ortalıq ökimetiniñ qwramına   müşe bolıp saylandı. Janaydar Saduaqasov bwl kezde üyezdik buında jauaptı qızmet atqaratın (ol Ortalıq Atkomğa 1922 jılı saylanıp, Qazatkomnıñ jauaptı hatşısı lauazımında istegen). Söytip, bäri de jas respublikanıñ alğaşqı memlekettik qayratkerleri qatarında jürdi. Osı tört twlğanıñ ülkeni Bayseyit Ädilovtiñ tuğanına biıl 130 jıl toladı.

Aqmoladağı «Jas qazaq» wyımın qwruşılar. 1917 j. Birinşi qatardağı oñ jaqtan törtinşi – Säken Seyfullin, jetinşi – Qoşke Kemeñgerov, ekinşi qatardağı oñ jaqtan besinşi – Dinşe Ädilov, onınşı – Bäken Serikbaev, üşinşi qatardağı oñ jaqtan törtinşi – Sapar Mwstafin.

Joğarıda atalğan qwpiya policiya qwjatınan körinetindey, Bayseyit Ädilov pen onıñ inisi  Dinmwhamed Ädilov sayasi repressiyanıñ alğaşqı tolqınında qwrban bolğan. Al Säken Seyfullin men Janaydar Saduaqasov biıl bastalğanına 80 jıl bolatın «Ülken terror» qwrbanına aynaldı. Qayğılı tağdırlar.

Säkenniñ alğaş baspadan şıqqanına biıl 90 jıl tolatın ataqtı «Tar jol, tayğaq keşuinde» ağayındı Ädilovter jayında köp aytılğan. Bayseyit Ädilov pen onıñ tağdırındağı qasiretti tañbağa aynalğan Ğalım Äbubäkirov turalı da tanımdı derekter bar. Bwl ekeui jayında jazuşı alğaşında romannıñ «Revolyuciyanıñ aldıñğı jıldarında» tarauında ayta ketedi. Aqmolanıñ Atbasar üyezimen şektes jerdegi Äupildek köli mañındağı «bir auılda el jigitteri oyın jasadı». Wyımdastıruşılar – «starşındar, bolıstıñ tilmäşi Bayseyit jäne basqa pısıq jigitter». Oyınğa Bayseyitpen birge osı öñirge  auıl şaruaşılığınıñ sanaq jwmısın jürgizuge kelgen  Säken men «Ğalımjan, Aqmoladağı qalalıq noğay mektebiniñ mwğalimi»  baradı. «İşin jöndegen, jağalay kesteli twskiiz wstap, kilem tösegen, bezegen, oñaşa otau üy. Lıq tolı qız, kelinşek pen bozbala. …Bayseyit, Ğalımjan üşeuimizdi de birıñğay qatar, qızdardıñ aralarına otırğızğan. Jağalay qımız berip jatır. …Qız-kelinşekter barın kigen. Qozğalsa, şaştarına taqqan kümis şolpıları, bilezikteri sıldırlaydı. Jibek kiimderi köldiñ qozğalğan kök qwrağınday sudırlaydı. …Ğalımjan ekeuimizdiñ aramızdağı qız jeke än saldı. …Bir kezde Bayseyit ekeuimizdiñ aramızdağı qız än saldı. …Sıldırağan ädemi dauıspen Qabiba şırqadı. …Oyın qızdı. Jwrt Qabiba äniniñ äserimen äuelenip aldı. Meniñ qasımdağı Ğalımjan tuğalı qazaqtıñ mwnday oyının, mwnday änin estigen joq eken. Endi Ğalımjannıñ esi şığıp ketti… …Üyge kelip jatıp wyqığa kirgenşe, Ğalımjannıñ aqıl-esi kirip jetken joq edi. …– No, Säken, qazaqtı men jaña ğana bildim. Şarıq muzıkasınıñ ne ekenin jaña ğana añladım. Men, uallahi, qazaq bolmağanıma ökinemin. Qazaq işinde öspegenime ökinemin!  – dedi. Jäne: «üylenbey twrğan kezimde qazaqtıñ mwnday ekenin bilsem, mini, uallahi, qaladan bezip, qazaq arasına siñip keter edim!» – dedi. Osını Ğalımjan köpke şeyin auzınan tastamay jürdi». Bwl 1916 jıldıñ jazı bolatın, esteriñizde wstañızdar, 1922–1923 jıldıñ qısında ol birneşe ay qazaq işinde twradı… Onıñ män-jayın keyinirek aytamız.

«Qazaqstannıñ halıq komissarları (1920–1946 jj.)» ömirbayandıq anıqtamalığı.

 Anıqtamalıqtağı Dinşe Ädilovke arnalğan bet.

Patşanı taqtan qwlatqan Aqpan revolyuciyası halıqtıñ ayrıqşa belsendiligin tudırdı. Azattıq qozğalısına qatısuşılar, işinde Bayseyit Ädilov te bar, monarhiyanıñ joyıluın bostandıqqa balap, özderin-özderi basqarudı közdeytin jinalıstar, s'ezder ötkize bastadı. Bayseyit Aqmola üyezi qazaqtarınıñ delegatı retinde Ombıda 1917 jılğı säuirdiñ ayağında ötken oblıstıq qazaq s'ezine qatıstı. «Tar jol, tayğaq keşude» Säken bwl jayında: «Jiılısqa biz Aqmoladan Qwsayın fel'dşer men Bayseyitti jiberdik. Bwlarmen birge öz betterimen qırdıñ bir-eki juandarı da ketti. Biri Tama Jantöre, biri …Qorjınköldiñ Oljabay bolısı. Sol jiılısta Oblıstıq qazaq komiteti saylandı», – dep jazdı. Bayseyit Ädilov Aqmola oblıstıq qazaq atqaru komitetiniñ müşesi bolıp saylandı da, biraz uaqıt oblıstıq Qazatkom apparatında qızmet atqaruğa Ombıda qaldı. Qazaq atkomı basqaru şaruaların qaladağı özge de oblıstıq wyımdarmen üylestiru mäselesin qarastırdı, sonday-aq jer-jerde jaña jağdayğa baylanıstı wyımdastıru jäne nasihat jwmıstarın jürgizu üşin jastardıñ «Birlik» wyımına müşe belsendi oquşılar işinen komissarlar jasaqtadı.

Säkenniñ ataqtı memuarlıq «Tar jol, tayğaq keşuinde» Aqmolağa Ombıdan kazaq komitetiniñ komissarları retinde Dinmwhamed (Dinşe) Ädilov pen Qoşmwhamed (Qoşke) Kemeñgerov kelgeni aytıladı. «Olar kelgen soñ uezdik qazaq komitetin endi aştıq. Qazaq komiteti qazaq isterin basqaratın boldı. Biraq küş, ükimet, degenmen, uezdik komissardıñ biliginde. …Qazaq komitetiniñ törağası – Düysenbaywlı degen qazaq advokatı, onıñ orınbasarı – men, müşeleri: Ädilwlı, Kemeñgerwlı, Şegewlı, birazdan soñ Aybaswlı jäne tağı basqalar». Qazaq komitetiniñ tört müşesi: Dinşe, Qoşke, Birke (Birmwhamed) jäne Säken törteui bir bölmede jatadı, el işindegi daulı isterdi qaraydı, kürdeli mäseleler boyınşa oblıstıq komitetke qatınas qağazdar jiberedi, orıs üyezdik komiteti müşelerimen pikir talastıradı. «Halıq arasında zañ, bilim taratu, jaña sayasat isterine qatısu» jwmıstarın jandandıru maqsatımen «Jas qazaq» jastar wyımın aşadı. «Törağası – Säken Seyfullin, müşeleri: Ädilwlı, Aybaswlı, Asılbekwlı, Serikbaywlı, Nwrkenwlı. …Jaqsı bolsın, jaman bolsın, qazanday qaynap, qazaq komiteti men «Jas qazaq» isteri jüre bastadı». Wzamay  «Jas qazaq» wyımınıñ basşıları men müşeleri: Säken, Dinşe, Birke, «Nwrkewlı, Asılbekwlı… Serikpaywlı, Dönentaywlı jäne basqalar» iin tiresip otırğan wyımnıñ jiılısı üstine «…Aqmola ueziniñ ataqtı moldaları, «äulieleri», Ğalauetdin qalpe, Omar molda, tağı da basqa moldalar» «kie-jara, omıraulap, biz otırğan törge keldi» de, jinalısta otırğandardıñ bärin keşki namazğa şaqırdı. Sodan aytıs tudı. «Bıt-şıt bolıp moldalar ketti. Moldalar men bolıstardıñ, barlıq juandardıñ beti, nieti bir. Bäriniñ şabuılı da bir», – dep tüydi Säken.

Taşkenttegi «Şığıs keşterine» qatısuşı körkemönerpazdar. 1921 j. Rejisseri Dinşe Ädilov (oñ jaq şette türegep twr). Otırğandar (oñ jaqtan): Lätipa Qojıqova, Räbiya Asfendiyarova, Üriya Twrdıqwlova, Gülbahram Tınışbaeva, Güländäm Qojanova, Embergen Tabınbaev, Wldar Narbekova, Qadişa Lapina. Jatqandar (oñ jaqtan): Qwrmanbek Jandarbekov, Äbdirahman Mwñaytpasov.

Şilde ayında Orınborda birinşi jalpıqazaq s'ezi boldı. Tamızda Aqmolada üyezdik qazaq s'ezi ötti. «Komitet saylauı boldı. Komitetke «Jas qazaqtıñ» bastıqtarınan eşkimdi kirgizbedi. Süytip, biz komitetten şığıp qaldıq», – delinedi «Tar jol, tayğaq keşude». Aqmoladan Qoşke men Dinşe Ombığa oquına, Birke Atbasarğa, öz eline ketti. Küzde Bayseyit Ädilov Ombıdan Aqmolağa oraldı. Säkenmen birge «Jas qazaq» wyımınıñ jwmısına belsene atsalıstı. Wyım jinalısına Säken törağa, Bayseyit hatşı bolıp, qazaq komitetin quuğa qaulı aldı. «Bazardağı jiılğan bwqarağa Raqımjan Düysenbaywlı barıp, komitet baydiki, bolıstiki ekenin aytıp söz söyledi. …Komitet müşeleri qorqıp, komitetti qwlıptap ketip qalğan eken»…

«Oktyabr' töñkerisinen keyin äleumet, sayasat maydanındağı küresimiz bwrınğıdan da ekpindi boldı», – delindi äygili memuarda. Bwl kürestiñ bel ortasında Säkenmen birge Bayseyit te jürdi, «orıs jäne qazaq joldastarmen bärimiz bir ıñğay Aqmolağa Sovet ornatu jolında talas-tartıs maydanına şıqtıq». 1918 jılğı aqpanda üyezdik ökilder jinalısı aşıldı. «Jiılısqa kelgen ökilderdiñ köbi maydannan qaytqan mwjıq soldattar. Kedey mwjıqtar, kedey bwqara qazaqtar jäne Spasski zavodınıñ jwmısker ökilderi. …Jiılıs ökilderi bir auızdan Sovet ükimetin «öz ükimetimiz» dep jariyaladı. …Uezdik qalalıq Sovdep saylandı». Sovdeptiñ 45 müşesi işinde Säken, Bayseyit, Ğalım Äubäkirwlı (Äbubäkirov bolu kerek – B.Q.) kirgen. Basqarma qwramı altı adam, işinde Säken Seyfullin men Bayseyit Ädilov bar. Bayseyit üyezdik miliciya bastığı lauazımına tağayındaldı.

Söytip, Bayseyit Ädilov Seyfullinmen birge Aqmola öñirinde keñes ökimetin ornatuğa belsene kirisedi. Bwl kezde «Alaş-Orda» Halıq Keñesiniñ müşesi Janşa Dosmwhamedov pen Oral oblıstıq zemstvo bastığı Halel Dosmwhamedov bastağan delegaciya «Mäskeuge barıp, Sovet ükimetiniñ bastıqtarımen söylesedi, Dosmwqambetwldarı «Leninmen, Stalinmen avtonomiya turalı söylesip jatırmız»… dep Bökeyhanwlına telegramma soğadı, – deydi Säken «Tar jol, tayğaq keşude». – Sovet ükimetiniñ bastıqtarı qazaq avtonomiyasın solarğa beredi. …Bwl qalay? Tez «Jas qazaq» wyımınıñ jiılısın jasadıq. Avtonomiya turalı bayandama jasadıq. …Qararı mınau: «…Qazaq halqı oqımağan nadan. Kedeyleri, eñbekşileri äli baylardıñ, törelerdiñ ıqpalında. Kedeyden şıqqan, kedeydi jaqtaytın oqığandar az. Qazaq oqığandarınıñ köbi baylardı, törelerdi bastap, «Alaşorda» boldı. «Alaşşıldardı» bölmey qazaqqa qazir avtonomiya berse, «Alaşordaşılar» ielenip ketedi. «Alaşorda» alğan avtonomiyanıñ qazaq eñbekşilerine keregi joq…» Säken men Bayseyit bastamaşı bop, Aqmola üyezi qazaq kedeyleriniñ s'ezin şaqıradı. «S'ezd de birauızdan jañağı «Jas qazaq» wyımınıñ qararındağı qaulığa keldi. – Säken memuarında osılay deydi. – «Alaşordanıñ» alğan avtonomiyasınıñ qazaq eñbekşilerine keregi joq. Avtonomiyanı özimizden oqığandar köbeygende alamız» dep s'ezge qaulı şığarttıq. Osını aytıp s'ezdiñ atınan Stalinge telegramma soqtıq. Telegrammanı aqıldasıp otırıp jasasqan: men, Bayseyit Ädilwlı, Abdolla Asılbekwlı, Bäken Serikbaywlı, Jwmabay Nwrkewlı, Nwrğayın Bekmwqambetwlı bärimiz edik. Jazğan Bayseyit Ädilwlı edi. Jöndep jazğan men edim». Azattıq añsağan azamattar jürgen eki (jalpıwlttıq jäne taptıq) joldıñ birindegilerdiñ ekinşisin qalamağandıqtan jasalğan äreketi…

Sovettik miliciya bastığı Bayseyit Ädilov üyezdiñ oñtüstik jağındağı  auıldardı aralap keledi de, Säkenge: «…älgi Qoqan avtonomiyasınıñ bastığı Mwqametjan Tınışbaywlı men Serikbay Aqaywlına kez boldım. …Türkistan jağınan jılıstap qaşıp keledi eken», – deydi. Qalay kezdeskenin äñgimeleydi. «Qostarına bardım. Ekeui de birtürli tüsteri bwzılıp, sasıp, menimen türegelip amandastı. Sonan soñ amandasıp, köñilderin ornıqtırdım. …Tigem joq. Qayta, jüretin jönderin turalap, joldağı elderin aytıp jiberdim…» Onısına Säken aşulanadı: «Mini, sayasi dwşpanına, «Alaşorda» bastıqtarına, Bayseyit büytken…» Degenmen, «sayasi dwşpandarı» özderine jasalğan jaqsılıqtıñ qarımın qaytaradı: bir azattıq qozğalısında jürgenderin oylağandıqtan bolar, Aqmolada sovet ökimetin qwlatıp, sovdepşilerdi türmege salğan aqtarğa Semeydegi «Alaşorda» ükimetinen Bayseyitti bosatudı swrağan jedelhat keledi. Alayda aqtar onı abaqtıdan şığarmaydı. «Tar jol, tayğaq keşudiñ» «Aqmola türmesinde» attı tarauında bwl oqiğa keñirek äñgimelenedi. Türmege balasına jolığuğa kelip jürgen Bayseyittiñ äkesi Ädil obağa şaldığıp, qaytıs boladı. Sosın Bayseyit pen Säken türmeden qaşıp şığu josparın qwradı, biraq ol jolı tek Bayseyit qana qaşa aladı…

Azamat soğısı ayaqtalıp, keñes ökimetiniñ biligi nığayğannan keyin,  1920 jılğı 26 tamızda Qazaq avtonomiyasın qwru jönindegi lenindik dekret şığıp, 4 qazanda Orınborda Qazaqstan Keñesteriniñ Qwrıltayşı s'ezi aşıldı. Resey Federaciyası qwramında Qazaq avtonomiyalıq respublikası şañıraq köterdi. S'ezde Säken, Bayseyit, Dinmwhamed Qazaq Keñestik Socialistik Respublikası Ortalıq Atqaru Komitetiniñ (KirCIK, QazCIK, QazOAK, Qazatkom) müşesi, Säken Prezidium (Töralqa) müşesi bolıp saylandı. 1920 jılğı 16 qazanda ötken QazCIK Prezidiumınıñ  otırısında Qazatkom müşelerine atqaratın mindetterin bölip beru mäselesi qarastırıldı. Dinmwhamed Ädilov QazCIK-tiñ 6 müşesi qatarında «halıq komissariattarı alqalarında jwmıs isteu jäne olardıñ bölimderin basqaru üşin ortalıqta qaldırılsın»,  al Bayseyit Ädilov QazCIK-tiñ özge 7 müşesimen birge «Semey jäne Aqmola oblıstarında wyımdıq-partiyalıq jäne äkimşilik jwmıstarın jürgizu üşin» Sibir revkomındağı Qazatkom ökiline kömekke jiberilsin degen qaulı alındı.

Dinşe (Dinmwhamed) Ädilov 1917 jılğı qazan ayınıñ soñında Ombıda Älihan Bökeyhanovtıñ qatısuımen ötken qazaq belsendileri jinalısında qwrılğan «Alaş» partiyasına kirip, onıñ Aqmola oblıstıq komitetine müşe bolıp saylanğan. 1918 jıldıñ köktemi men jazında Qiır Şığısta azamat soğısı maydandarında şayqasqan. 1919 jılı Taşkentte Qazaq ağartu institutında oqıtuşı bolğan. 1920 jılı Almatıda Jetisu oblıstıq oqu böliminiñ meñgeruşisi bolıp istegen. Söytip, Qazaqstan Keñesteriniñ wyısu qwrıltayı özin Respublikanıñ Ortalıq Atqaru Komiteti qwramına saylağanğa deyin kürdeli kezeñniñ qilı sınaqtarınan ötken bolatın. Ol Orınborda İşki ister halıq komissariatınıñ  alqa müşesi, halıq komissarınıñ orınbasarı, biraz uaqıt halıq komissarınıñ mindetin atqaruşı bolıp istedi. QR Prezidentiniñ Mwrağatı 2004 jılı şığarğan «Qazaqstannıñ halıq komissarları. 1920–1946 jj.» attı ömirbayandıq anıqtamalıqtağı 82-bette berilgen Ädilov Dinmwhamedtiñ ömirderekterinde  «1920 j. jeltoqsanınan 1921 j. 12 qañtarına deyin QAKSR İİHK halkomı qızmetin uaqıtşa atqarğan» dep jazılğan. Bwdan keyin onıñ Türkistan Respublikasınıñ Sırdariya jäne Äulieata üyezderinde Qazatkomnıñ ökili bolğanı aytıladı. Osı qızmeti kezinde, 1922–1923 jıldıñ qısında, Dinşe (Mwqış) el işinde sovet ökimeti atınan jügensizdikke jol bergen salıq jinauşılardı auızdıqtauğa qatısadı. Bwl jäyt OGPU jürgizgen № 78754 istegi ayıptau qorıtındısında «Ädilovter – Mwqış pen Bayseyit «Qara Noğay» degen laqap atı bar Äbubäkirovti jäne onıñ joldası Şalanı öltirudi wyımdastırdı» dep körsetilgen.

Oqiğa bılay bolğan. 1922 jıldıñ küzinde Aqmola jäne Qarqaralı üyezderi halıqtarınıñ arasında iri barımtaşılıq äreketter bolıp twrğandıqtan, soğan baylanıstı, el işindegi qarım-qatınastı retke keltiru jöninde Aqmola üyezdik atkomı komissiya qwrıp, törağalığına Ğalım Äbubäkirovti bekitedi. Komissiya eleuli nätijege qol jetkize almay, qaytıp ketedi, al Äbubäkirov qaramağındağı segiz milicionermen salıq jinaudı jeleu etip el işinde qalıp qoyadı. Jasağın jaña adamdarmen tez wlğaytadı. Şala Joldasbaev oñ qolı (kömekşisi) boladı, salıq jinauşılar qatarın Sapar Mwstafin (1917 jıldıñ kökteminde Dinşelermen birge Aqmolada «Jas qazaq» wyımın qwrısqan) de tolıqtıradı. Jasaq Aqtau jäne Ortau bolıstarında bolıp, jügensizdikterge jol beredi. Ökimet atınan kelip, beybastaqtıqtar jasap jürgen Äbubäkirovtiñ is-äreketine jwrt şağımdanadı, soğan baylanıstı Aqmola ökimet orındarı tärtipsizdikti jönge keltiru üşin kommunistik vzvod jwmsaydı, alayda qarulı teketirespen de oñ nätijege qol jetkize almay, keri qaytadı. Bwdan soñ Äbubäkirov jasağımen Taraqtılarğa qaray jıljıp, Şu özeni boyınan orın tebedi. Sonda özine qıstau salıp aladı. Qıstau mañına qız-kelinşekteri bar üylerdi köşirtip äkelip, aynala qondıradı, künine keşkisin äyelder men qızdar aldırtıp, sauıq qwradı. «Eldiñ qız, kelinine oyına kelgenin istegen Qara noğay men Şalanıñ bar swmdığın kördik, bildik. …Arqadan Şuğa kelip, salıq jinaymız dep, qıstap qaldı da, beykünä eldiñ arına tidi ğoy… Ä, bizdiñ közimiz osınday qasiretti kördi. …Bayseyit pen Mwqış keldi de, «Köp asqanğa bir tosqan» jasap, eki näletini wstadı. Şudıñ boyı şulap ketti», – deydi Qarağandı oblısınıñ twrğını Zükeş äjey (esteligin Il'ya Jaqanov jazıp alıp, «Qarabura» jinağında jariyalağan). Eldiñ  Qaranoğay-Şala zorlığınan qalay ar-namısı taptalıp, qorlanğanın jäne oqiğanıñ qalay ayaqtalğanın Dulat Şalqarbaev közi tiri kuäler esteligi negizinde jazğan «Elim dep ötken erler-ay» attı maqalasında äñgimeleydi.

1928 jıldıñ soñına qaray Qızılordada GPU tergeuşisine bergen körsetuinde  Mwqış (Dinşe) Ädilov Ğalım Äbubäkirov pen onıñ kömekşisi Şala Joldasbaevtı twtqınğa aludı öziniñ ağası Bayseyit, audandıq miliciyanıñ bastığı Bayjanov, el işindegi bedeldi kisi Mädibek Kenşimov wyımdastırğanın aytadı. Şaqırtularına baylanıstı kelip jetkennen keyin solarğa qosılıp, törteuimiz «basqaruşı ortalıq» siyaqtı boldıq» deydi.  Äbubäkirov jasağı elden zorlıqpen tartıp jinap alğan dünie-mülik ielerine qaytarıla bastaydı. Sodan soñ Mwqış tergeuşige: «Halıqtıñ köñil-küyin eskerip, äri aldın ala tergegenimizde – Äbubäkirov pen Joldasbaevtıñ barlıq istegen qılmıstarın moyındağanın körip, olardı atıp tastauğa wyğardıq. …Ükimdi orındau mağan jükteldi, – dep körsetu beredi. – Biz bärimiz keñesip, jazanıñ atqarıluın… Şu özeninde jüzege asıru kerek dep şeştik. …Şu özenine jetken soñ men twtqındardı toqtattım da, Äbubäkirovpen tildestim… …meniñ özim – halıq ükimin orındauşı ğanamın, al ol, Äbubäkirov, halıqqa öte köp jauızdıq jasadı… Osıdan keyin Äbubäkirov mwz üstine şığarıldı, onı audandıq miliciyanıñ milicioneri Baylarov Jaylaubay attı. Joldasbaevtı Äbubäkirovtiñ jasağında bolğan jäne onı wstalar twsta jaraqattağan Jeksen degen milicioner attı. Ölikterdi mwz oyığına batırıp jiberdik te, biz jaqın auılğa jürip kettik».   (Dinşeniñ bwl aytqandarı 1924 jılı Qazaq OAK ökili, respublikalıq miliciya bastığı Düysebay Nısanbaev jinağan, mwrağattağı ökimet qağazdarı arasında «Salıq jinauğa kedergi keltirgen ağayındı Bayseyit jäne Dinmwhamed Ädilovter turalı» degen atpen saqtaulı isqağazdar işindegi kuälar bayanhattarımen de rastaladı). Dinşe odan arğı körsetuinde Äbubäkirov «jasağınıñ basında Mwstafin twrğan bir böligi Şudıñ arğı betinde, qwmda bolatın. …bwl jasaqtı da el özi qarusızdandırıptı, – dep körsetedi. – …Äulieata ökimeti de bwl beybastaq basbwzarlıq jayın estip-bilip, jasaqtı zalalsızdandıruğa, söytip Äbubäkirovti twtqınğa aluğa miliciya jwmsağan eken. Biz qwmda wşırastıq. Olar jasaqqa qatısuşılardı özderimen alıp ketti. …Audandıq miliciya bastığı retinde Bayjanov, jäne meniñ ağam Bayseyit qılmıs izdestiru bastığınıñ atına Äbubäkirov jasağınıñ jwmısı jöninde bayandama jazıp berdi». Osıdan keyin Mwqış (Dinşe) Ädilov «birneşe kisimen Äulieatağa» baradı. Onda «üyezdik atqaru komiteti mäjilisinde biz Äbubäkirov isi jäne halıqtıñ Sırdariya oblısına qosılğısı keletini jayında tolıq bayandap berdik, – deydi. – Sodan soñ biz Taşkentke attandıq, onda da bolğan jäyttiñ bärin bayan ettik. …Qojanov pen Rısqwlovqa kirdim, olarğa män-jaydıñ bärin bayandadım. Olar bizdiñ äreketimizdi tolığımen maqwldadı, mwnday adamdarğa tap solay etu kerektigin ayttı. …Rısqwlov …älgi elge oyran salğan jasaqta barlığı qanşa adam bolğanın swradı. Men şamamen 50-60 ekenin aytqanımda, jartısın atıp tastau kerek edi dedi, oğan men sol ekeui de jeter dep jauap qattım».

Sovet ökimeti atına kir keltirip jürgen şolaq belsendilerdi halıqtıñ özi äşkerelep, jazasın beruine ağayındı Ädilovterdiñ septesuin  Taşkenttegi Swltanbek Qojanov pen Twrar Rısqwlov sındı Türkrespublika basşıları tüsinistikpen ädil bağaladı, qorğadı, al Orınbordağı Qazrespublika basşı buındarında isteytin ıntalı adamdar bwl jağdayğa basqaşa män berdi. «Ayıpkerlerdi» Türkistan basşıları jaqtağandıqtan kezinde qolğa tüsire almağanmen, işterine kek tüyip, wmıta qoymadı. Bwlardıñ belsendiligi Orta Aziyadağı qazaqtar mekendeytin jer-su halqımen  Qazaq Respublikası qwramına qosılıp, ülken Qazaqstannıñ astanası Qızılordağa auısqannan keyin ayrıqşa jandandı. Olar tarapınan qıspaq sezine bastağan Dinşe Ädilov 1926 jılı Wlt teatrınıñ direktorı qızmetinen ketedi (Dinşe ğwmırınıñ bwl mañızdı belesi osı joldar avtorınıñ «Wlt teatrı şañırağın köteruşi» attı zertteu kitabında keñirek aşılğan). 1927 jılı is resmi jañğırtılıp, Bayseyit Ädilov twtqınğa alınadı. Birazdan soñ, tileulesteriniñ septesuimen, ol türmeden qolhatpen kepildikke bosatıladı da, eline attanıp ketedi. Alayda müddeliler tınış jatpay, ağayındı Ädilovterdi qolğa tüsirudiñ özge de şaraların oylastıra beredi. Aqırı, 1922–1923 jıldıñ qısında «Aqmola üyezdik atkomınıñ müşesi Ğalım Äbubäkirov pen milicioner Şala Joldasbaevtı öltirdi» dep äsirelengen ayıp 1928 jılı «tärkileuge qarsılıq wyımdastırdı» deytin jeleumen üstemelenedi de, 1928 jıldıñ jeltoqsan ayında olardı GPU-diñ qarulı jasağı izdep şığadı…

Ağayındı Bayseyit jäne Mwqış Ädilovterdi auıldastarı qattı qadirlegen. Küni büginge deyin el auzında jürgen Bayseyit-Mwqış jırında 1922–1923 jıldar qısında orın alğan qasiretti Qaranoğay-Şala oqiğasına oray halıq namısın jırtqan osı ağayındı jigitterdiñ qaharmandıqtarı süyispenşilikpen bayandaladı. El müddesine qızmet etken, öz qoldarımen sovet ökimetin ornatısqan Bayseyit pen Mwqıştıñ tübine sol özderi qwrğan sovet ökimetiniñ jetui jerlesteri üşin aqılğa sıymas jäyt edi. Alayda solay boldı. Büginde ol ökimettiñ öz tübine özi jetkenine de şirek ğasırdan astı. Endigi mindet – armanda ketken asıldar aruağın ardaqtay bilu. Biıl azattıq küreskerleriniñ biri Bayseyit Ädilovtiñ tuğanına 130 jıl toladı…

Beybit QOYŞIBAEV, Qazaqstan «Ädilet» tarihi-ağartu qoğamı törağasınıñ orınbasarı, tarih ğılımdarınıñ kandidatı, jazuşı

Abai.kz