اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ زەينەتكەرلىككە شىققاندا جاستارعا ساباق بەرسەم دەيدى. الپىس بەس جاستاعى ب.ساپارباەۆتى «اۋىلداعى جاستاردىڭ جالقاۋ بوپ كەتكەنى»، ال «شەتەل كورگەن جاستاردىڭ تەك اكىم بولعىسى كەلەتىنى» قىنجىلتادى ەكەن.
– بەردىبەك ماشبەكۇلى، ءسىز وبلىس اكىمى، مينيستر، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى سياقتى قىزمەتتەردى اتقاردىڭىز. ءبىر كەزدەرى اقپارات قۇرالدارى ءسىزدى «سپەتسناز ساپارباەۆ» دەپ باعالاعان ەدى. بۇل ءسىزدىڭ ۇنەمى قيىن سالالارعا، ءتۇيىنى كوپ ايماقتارعا باسشىلىققا باراتىنىڭىزدى ايتسا كەرەك. دەگەنمەن دە ءسىزدىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينتسيپىڭىز قانداي؟ اشىق اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاساق.
– جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلىم وتە قاراپايىم، حالىقپەن جاقىن ارالاسىپ، بارلىق ماسەلەنى ءوز كوزىممەن كورىپ، جۇرتتىڭ ارىزىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، ماسەلەنى تەز ارادا شەشۋگە تىرىسامىن. بىلايشا ايتقاندا، ەل-جۇرتپەن ءجيى ارالاسقاندى جاقسى كورەمىن. كابينەتتە قامالىپ وتىرا المايمىن. جۇمىستى ادال ءارى تازا ىستەگەندى ۇناتامىن. سوسىن وتىرىك ايتپايمىن. ەگەر حالىققا ۋادە بەرسەم، ونى ورىنداۋىم كەرەك. بەرگەن ۋادەلەرىمدى ءار ۋاقىتتا باقىلاۋدا ۇستايمىن. بەرگەن ۋادەم زاڭعا سايكەس كەلىپ، قارجى بولىپ جاتسا ورىنداۋعا تىرىسامىن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، ارنايى باعدارلامالاردىڭ دەر كەزىندە ساپالى ورىندالۋىنا كۇش سالامىن. ءاردايىم تالداۋ، جوسپارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە تىرىسامىن. قازاقي دا قاسيەتىم بار. جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ، تىڭداۋ قاجەت. ەل ىشىندە ۇنەمى ىنتىماق-بىرلىك بولسا ەكەن دەيمىن. سول كەزدە عانا ەلىمىزدە تۇراقتىلىق بولادى. سوندا عانا ەكونوميكامىز داميدى، حالقىمىزدىڭ تۇرمىسى جاقسارادى. كوپتەگەن جىلداردان بەرى ايانباي ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. بالكىم، سودان شىعار، پرەزيدەنت ەڭ قيىن ۋچاسكەلەردى سەنىپ تاپسىراتىنى… مەنىڭ مىندەتىم – سول سەنىمدى اقتاۋ.
– تۇراقتىلىق دەپ ايتىپ قالدىڭىز… ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان اقتوبە وبلىسىندا دىني ماسەلە قاتتى ۋشىعىپ تۇر. بۇل تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟
– بۇل، ارينە، كەشە عانا پايدا بولعان جاعداي ەمەس. مۇنىڭ ءتۇپ-تامىرىن زەرتتەيتىن بولساق، پالەنباي جىلدان بەرى قالىپتاسىپ، ءتۇيىن سالىپ، ءپىسىپ-جەتىلگەنىن بايقايمىز. بۇل جەردە دە تۇتاس قوعامنىڭ كۇشىن، كومەگىن پايدالانۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ولاردىڭ ەشقايسىسى باسقا جاقتان كوشىپ كەلگەن جوق. وسى جەردىڭ تۇرعىندارى، وسى جەردە ولاردىڭ اعايىندارى، تۋىسقاندارى، دوس-جاراندارى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءبىز سولار ارقىلى جۇمىس جاساۋىمىز قاجەت. ەلىمىزدىڭ ءوز زاڭى، ءوز قۇندىلىعى، اتا-بابامىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءدىنى بار. بۇعان ەشكىم ىرىتكى سالماۋى تيىس. اسىرەسە سىرتتان كەلەتىندەر. جاسىراتىنى جوق، قايبىر جىلدارى ەل ىشىندە جۇمىس تابۋ وتە قيىنعا سوقتى. سول كەزدە سىرتتان كەلگەن كۇشتەر جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قارجى بەرگەن، ايتەۋىر، الداپ-ارباپ، وزدەرىنە تاۋەلدى ەتىپ قويعان عوي. وسىعان بايلانىستى 2016 جىلى باس پروكۋراتۋرانىڭ ۇسىنىسىمەن قاۋىپسىزدىك اكتسياسىن وتكىزدىك. ءبىزدىڭ دىني احۋالى كۇردەلى سانالاتىن، نەگىزىنەن، التى اۋدان بار. مۇعالجار، تەمىر، العا اۋداندارى مەن شالقار، حرومتاۋ جانە اقتوبە قالالارى. وسى اۋدان-قالالارعا ءوز ماماندارىمىزدى جىبەردىك. ولاردىڭ جانىنا رەسپۋبليكادان كەلگەن عالىم، ساراپشى، تەولوگتاردى قوستىق. بۇل جەردە ەڭ باستى نارسە – بىز تەرىس اعىمدا جۇرگەن ءاربىر جاننىڭ كىم ەكەندىگىن ءبىلۋىمىز قاجەت. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ تۇرمىسىن زەرتتەۋىمىز قاجەت، جۇمىس ىستەي مە، جوق پا؟ كاسىبى جوقتارىن قالاي جۇمىسقا ورنالاستىرامىز؟ بالالارى مەكتەپكە بارا ما، جوق پا؟ ەكى جىلدان بەرى وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. قازىر 60 پايىزدان استامىن جۇمىسقا ورنالاستىردىق. ولاردىڭ ءبىرازى تاكسيست، ۇيالى تەلەفون ساتۋ سياقتى كاسىپتەرمەن اينالىسادى. بىلايشا ايتقاندا، ءوز-وزدەرىن جۇمىسپەن قامتيدى. تاعى ءبىر ايتارى، تەرىس اعىمدا جۇرگەندەردىڭ 35 پايىزدان استامى – ايەلدەر. وسىعان بايلانىستى وبلىستاعى كاسىپكەر ايەلدەر سول اۋداندارعا بارىپ، وسىنداي قۇربىلارىمەن جولىعىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، كاسىپتەرىن اشۋىنا كومەكتەسىپ جاتىر. وسىنىڭ ارقاسىندا، مىسالى اقتوبەدە، 20 ادام ەڭبەك ەتەتىن تىگىن تسەحى اشىلدى. ءدال وسىلايشا نان ءپىسىرۋ، كونديتەر ونىمدەرىن شىعارۋمەن اينالىسۋدا. جانە استانادان ايەل تەولوگتار شاقىرىپ، ولارمەن كەزدەسىپ، اڭگىمەلەستى. ءتىپتى دراما تەاترىمىز وسى تاقىرىپقا بايلانىستى ارنايى سپەكتاكل قويدى. ول قويىلىمدى كورسەڭىز، جان دۇنيەڭىز تەبىرەنىپ كەتەدى. ادامعا ۇلكەن وي سالادى. بىلتىر ءۇش رەت اكتسيا وتكىزدىك. بيىل دا باستادىق. بىلايشا ايتقاندا، جات اعىمدا جۇرگەن جانداردى قايتارۋ ءۇشىن جان-جاقتى جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ولاردىڭ سانى كەزىندە 3000-نان استام بولاتىن، بىر جىل ىشىندە مىڭعا جۋىق ادامعا ازايىپ، 2000-دايى قالدى. ونىڭ ىشىندە راديكالدارى وتە از. شاتاسپاسام، 10-عا جۋىق قانا ادام…
–اۋىل-ايماقتى ارالاپ، ەلمەن اڭگىمەلەسكەندى ۇناتامىن دەدىڭىز. دەگەنمەن سونداي كەزدەسۋدىڭ بىرىندە ءسىز اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جالقاۋ ەكەنىن بەتىنە باسىپ، ۇكىمەتكە ۇنەمى ريزا بولمايتىنىن ايتىپ قالدىڭىز…
– اۋىل-ايماقتى ارالاپ ءجۇرىپ مىنا نارسەنى كوپ بايقايمىن. ون ەكى مۇشەسى ساپ-ساۋ، تەپسە تەمىر ۇزەتىن ازاماتتارىمىز جالقاۋ بولىپ بارادى. 40-50 مىڭ تەڭگەنىڭ جۇمىسىن بەرسەڭ، ىستەگىسى كەلمەيدى. اكە-شەشەسى زەينەتاقى الادى، ايەلى بالالارىنا جاردەماقى الادى، سوعان ءماز بولىپ جۇرە بەرەدى. وسى جاقىندا عانا وبلىسقا كەلگەن ءماجىلىس دەپۋتات ۆ. بوجكومەن بىرگە ىرعىز اۋدانىنا باردىق. حالىقپەن كەزدەسۋدە ءبىر ۇلكەن كىسى سۇراق قويدى. «مەنىڭ بالام دانەكەرلەۋشى، بىراق جۇمىس جوق» دەپ. اۋدان ورتالىعىندا ۇلكەن مەكتەپ سالىنىپ جاتىر. قۇرىلىستى جۇرگىزىپ جاتقان مەردىگەر كومپانيانىڭ باسشىسىنان «قانشا ادام جۇمىس ىستەپ جاتىر؟» دەپ سۇرادىم. «60 ادام» دەدى ول. «ونىڭ قانشاسى وسى ىرعىز اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى؟» «10-ى عانا…» «نەگە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى جۇمىسقا كوپتەپ تارتپايسىڭدار؟» «ولاردى جۇمىسقا الامىز، بىراق ءبىر-ەكى كۇن جۇمىس ىستەگەن سوڭ كەتىپ قالادى، جۇمىستارىڭىز اۋىر ەكەن دەپ…» مىنە، كوردىڭىز بە، قازىر جۇرت وڭاي جولمەن مال تابۋعا ۇيرەنىپ كەتكەندەرى سونشالىق – ءۇپ-ۇلكەن كىسىلەر جەرگىلىكتى اكىمدىككە كەلىپ، «بىزگە ءشوپ ءتۇسىرىپ بەر» دەگەن تالاپ قويادى. «اپا، بالاڭىز نەگە جازدا ءشوپ شاپپايدى؟ نەگە ءشوپتى قىستا باسقادان ساتىپ الاسىزدار؟» دەسەڭ، ەشقانداي ءۋاج ايتا المايدى. مەنىڭ رەنجيتىنىم وسى… بىزدە جۇمىس ىستەيمىن دەگەن جانعا بارلىق مۇمكىندىك بار. بىراق جاستارىمىز جالقاۋ. بۇل ولاردىڭ بولاشاعى ءۇشىن تونگەن قاتەر عوي. جاستارىمىز جالقاۋ، ماسىل، جايباسار بولاتىن بولسا، وندا الىسقا بارا المايمىز. اۋىلدا جەر، سۋ، ءشوپ بار. نەگە سول مۇمكىندىكتى پايدالانباسقا؟ مال باعىپ، تىرلىكتىڭ كوزىن تاۋىپ، اجەپتەۋىر شارۋاشىلىقتاردى باسقارىپ جۇرگەن جاستار كوپ قوي. نەگە سولاردان ۇلگى المايدى؟
– تاعى ءبىر ايتارى، ءسىز اۋىل-ايماقتى ارالاعان سايىن ەل كۇتپەگەن جاعدايلار بولىپ جاتادى. بىردە اۋىل اكىمى ءۇيىنىڭ جارىعىن قيىپ كەتۋدى ايتتىڭىز، ەندى بىردە اۋىل اكىمىنە ايتپاستان سول ەلدى مەكەندى ارالاپ، ءبىراز كەمشىلىكتى كوزگە شۇقىپ قايتتىڭىز. ءبىز بىلەتىن وبلىس اكىمدەرىنىڭ اۋىل-ايماققا ساپارلارىندا مۇنداي «چپ»-نىڭ بولۋى وتە سيرەك. سوعان قاراعاندا ءسىز اۋىل-ايماقتى باسقاشا ارالايتىن سياقتىسىز…
– مەن اۋدان ارالاۋعا شىققان كەزدە وزىمە مىنانداي تالاپ قويامىن: مەيلىنشە بۇرىن ءوزىم بارماعان اۋىلدارعا بارۋ كەرەك. وسى وڭىرگە اكىم بولعالى بەرى وبلىستاعى ەلدى مەكەندەردىڭ 80 پايىزىن ارالاپ شىقتىم. كەيبىر اۋىلداردا ءۇش-ءتورت مارتەدەن بولدىم. اۋدان اكىمدەرىنە «مىنە، مىنا اۋىلعا بارعان جوقپىن، سول جاققا بارايىق» دەپ اشىق ايتامىن. جاي بارىپ قايتا سالماي، مىندەتتى تۇردە تۇرعىندارمەن كەزدەسەمىن، اڭگىمەلەسەمىن. جەرگىلىكتى اكىمدەرگە «ماعان وسى اۋىلدان جولىعامىن، ارىزىن ايتامىن دەگەن ادامدارعا ەشقانداي كەدەرگى جاساماڭدار، ەسىكتىڭ الدىندا كەسە-كولدەنەڭ پوليتسيا تۇرماسىن» دەگەن تالاپ قويامىن. الاقانداي اۋىلعا وبلىس اكىمى كەلىپ جاتقان سوڭ، جەرگىلىكتى تۇرعىن باسشىعا جولىعىپ، اڭگىمەلەسىپ، ارىزىن، ءوتىنىشىن، ءوز ويلارىن ايتىپ قالۋى كەرەك ەمەس پە؟ قايبىر كەزدە ءبىر اۋىلعا بارسام، ەكى اپتادان بەرى مە، جوق، ءبىر ايدان بەرى مە، ايتەۋىر، جارىق جوق. اكىم ول جاعدايدى بىلمەيدى دە… ءوزىنىڭ ۇيىندە جارىق بار. «وسى اۋداندا 11 جىلدان بەرى اكىم ەكەنسىز، بۇل قالاي بولدى؟» دەپ ەدىم، جارىتىمدى جاۋاپ بەرە المادى. سوسىن ايتتىم، «اكىم ءۇيىنىڭ جارىعىن قيىڭدار» دەپ… قيىپ تاستاپ ەدى، ەرتەڭىندە جۇگىرىپ ءجۇرىپ انا اۋىلدىڭ جارىعىن جاعىپ بەردى.
– ءسىز وڭتۇستىكتى دە، شىعىستى دا باسقارعان كەزدە «بۇرىنعى جۇمىس ىستەگەن جەرىنەن كوپ كادرلار الىپ كەلدى» دەگەن اڭگىمە ىلەسە ءجۇردى. بۇل اڭگىمەلەر قايدان شىقتى دەپ ويلايسىز؟
– ارينە، ءاربىر ءوڭىردىڭ ءوز مەنتاليتەتى بار. ءار ءوڭىر تۇرعىندارى «كادرلارىمىز وزىمىزدەن، جەرگىلىكتى جەردەن شىقسا» دەپ ويلايدى. بىراق بۇل ماسەلەدە دە ءوز ءپرينتسيپىم بار. بىرىنشىدەن، اتا زاڭىمىز بويىنشا وسى ەلدىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە بارىپ جۇمىس ىستەۋگە قۇقىلى. ەكىنشىدەن، كادردى قاي جەردەن ەكەنىنە ەمەس، ونىڭ ىسكەرلىگى، ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىنە قاراي باعالاپ، مۇمكىندىك بەرۋ قاجەت. مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنا اكىم بولىپ بارعان كەزدە، جاسىراتىنى جوق، جاعداي ءماز ەمەس ەدى. ارينە، سوڭىمنان كادرلاردى توپىرلاتىپ اپاردىم دەپ ايتا المايمىن. بىراق مەملەكەت باسشىسىنىڭ رۇقساتىمەن وسكەمەن قالاسىنا اكىم قىلىپ يسلام ابىشەۆ دەگەن ازاماتتى الىپ باردىم. ول ازامات قازىر سۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارادى. ارينە، ابىشەۆتىڭ وسكەمەندە قالاي جۇمىس ىستەگەنىنە حالىق باعا بەرەدى. بىراق ول قىزمەتتەن كەتكەندە جەرگىلىكتى حالىق اۋەجايعا دەيىن شىعارىپ سالىپ، ورىستىڭ كەمپىرلەرى بانكىگە جاپقان توسپالارىنا دەيىن تىقپالاپ، قيماي-قيماي ارەڭ قوشتاستى. شىعىسقا مەنىمەن بىرگە بارعان جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ سوڭىنان جامان ءسوز ەرگەن جوق. ەڭبەكتەرى جانىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باتاسى، العىسى بولار، بىرەۋلەرى كەيىننەن مينيستر، ءمينيستردىڭ ورىنباسارلارى بولىپ، قىزمەتتەرى كوتەرىلىپ كەتتى. سوندىقتان مەن ءۇشىن كادر شىعىستان نە باتىستان، الدە سولتۇستىك نە وڭتۇستىكتەن بولا ما، ماعان ءبارىبىر، ەڭ باستىسى، ىسكەر بولۋى قاجەت. حالىق بيلىكتەن نە كۇتەدى؟ ناتيجە كۇتەدى. سەنىم ارتادى. ارينە، سول سەنىمنەن شىعا الماي جاتساڭ، «انە، وزىمەن بىرگە شىمكەنتتەن الىپ كەلىپ ەدى، مىنە، جۇمىس ىستەي الماي جاتىر» دەپ ءبارىمىزدى جازعىرادى. قۇدايعا شۇكىر، ونداي سەنىمسىزدىك بولمادى. تاعى ءبىر ايتارى، ول جىگىتتەر مەنىڭ تۋىسقانىم ەمەس، جاقىن اعايىنىم ەمەس. بىرەۋى شىمكەنتتەن، ەندى بىرەۋى قاراعاندىدان دەگەن سياقتى عوي… مەن ول جىگىتتەردى جاقسى بىلەمىن، سەنەمىن. سوندىقتان مۇمكىندىك بەردىم.
– اقتوبە وبلىسىنا دا كادرلار الىپ كەلدىڭىز بە؟
– جاسىرمايمىن، بۇل جاققا دا وزىممەن بىرگە كادرلار الىپ كەلدىم. ءوزىمنىڭ ءبىر ورىنباسارىم جانە اقتوبە قالاسىنىڭ اكىمىن اكەلدىم. العاشىندا ونداي ويىم بولعان جوق. اقتوبەنىڭ جىگىتتەرىن ىزدەدىم. وسى جەردە تۋىپ-وسكەن، بۇگىندە الماتى، استانادا جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن الدىم. ءسويتىپ، بۇرىن استانا قالاسىندا ءبىر اۋداننىڭ اكىمى قىزمەتىن اتقارعان جىگىتتى اكەلىپ، اقتوبە قالاسىنىڭ اكىمى ەتىپ قويدىم. ءبىر جىلداي جۇمىس ىستەدى، ناتيجە بولمادى. اقتوبەدە كوپتەن بەرى قوردالانىپ قالعان، شەشىلمەگەن ماسەلەلەر بار. ول جىگىت كوپ ۇزاماي «استاناعا اۋىسامىن» دەپ سۇراندى. اقتوبەنىڭ بۇرىنعى اكىمى دە جاس جىگىت بولاتىن. وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى. «مەن جاڭادان كەلىپ جاتىرمىن، بىرگە جۇمىس ىستەيىك» دەپ ايتقان ەدىم. ول «جوق، اعا، مەنى جىبەرىڭىز، مەن بۇل جەردە كوپتەن بەرى جۇمىس ىستەيمىن، مەن استاناعا بارايىن» دەدى. جىبەردىم. ءسويتىپ، ونىڭ ورنىنا الگى جىگىتتى العان بولاتىنمىن. ول دا ءبىر جىل جۇمىس ىستەپ، جاقسى ناتيجە كورسەتە المادى دەپ ايتتىم. سوسىن «اينالايىن، ماعان رەنجىمە…» دەپ شىعارىپ سالدىم. ونىڭ ورنىنا بۇرىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا وزىممەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن ءىلياس يسپانوۆتى الىپ كەلدىم. قازىر قالا اكىمى بولىپ ەڭبەك ەتىپ جاتىر. ارينە، ەڭ الدىمەن ونىڭ ەڭبەگىنە قالا حالقى باعا بەرەدى. مەنىڭ ويىمشا، يسپانوۆ دۇرىس جۇمىس ىستەپ جاتىر.
– اقتوبە وبلىسىنا سوڭعى رەت كەلگەن ساپارىندا پرەزيدەنت جۇمىسىڭىزدى باس بارماقپەن باعالاپ كەتتى. شىنىندا، اقتوبە وبلىسىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى تەز تۇزەلىپ كەلەدى. دەگەنمەن دە زەينەتكەرلىك جاستان اسىپ كەتكەندە ۇنەمى الدىڭعى قاتاردان كورىنۋ، الاشاپقىن بولىپ جۇمىس ىستەۋ ءسىزدى قاجىتقان جوق پا؟ جالپى، ىسكەر جاستارعا ورىن بەرۋ ماسەلەسىن ويلاپ ءجۇرسىز بە؟
–جاسىرمايمىن، جاستارعا ورىن بەرۋ ماسەلەسىن مەن دە ويلايمىن. ىسكەر جاستاردى دايىنداۋىمىز كەرەك. بولاشاق جاستاردىڭ قولىندا. كەشە عانا ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين بىزدەگى ادۆوكاتتار قوعامىنىڭ باسشىسى 37 جىلدان بەرى ءبىر قىزمەتتە ىستەپ كەلە جاتقانىن ايتىپ قالدى. ەندى ءوز باسىما كەلەر بولساق، مەنىڭ قىزمەتىمنىڭ جايىن پرەزيدەنت شەشەدى. ارينە، ءومىر باقي قىزمەت ىستەمەيسىڭ عوي. جاستاردى تاربيەلەپ، ورىن بەرىپ، زەينەتكەرلىككە شىعۋدى دا قاراستىرۋ كەرەك.
–زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن نە ىستەسەم دەگەن ويىڭىز بار؟
– ونى ەندى ۋاقىت كورسەتەدى. ۇزاق جىل بويى اتتىڭ ۇستىندە كەلە جاتىرمىن. ءوزىم ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسورمىن. قىزىلوردادا، شىمكەنتتە، وسكەمەندە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىدىم. قازىر دە اقتوبەدە ەكونوميكا جاعىنان قوسىمشا ساباق بەرەمىن. اللا بۇيىرتىپ زەينەتكەرلىك دەمالىسقا امان-ەسەن شىعاتىن بولسام، جاستارعا ساباق بەرسەم دەيمىن.
– اقتوبە وبلىسىنداعى قىتاي كومپانيالارى مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەسىن دەگەن تالابىڭىزدان وڭ ناتيجە بار ما؟
– وڭ ناتيجە بار. قازىر جينالىستارىمىز، نەگىزىنەن، مەملەكەتتىك تىلدە ءوتىپ ءجۇر عوي. بۇعان قىتاي كومپانيالارىنىڭ باسشىلارى دا ۇيرەندى. بۇرىنعىداي ەمەس، قازىر قازاق ءتىلىن بىلەتىن اۋدارماشىلاردى كوپتەپ دايىنداپ جاتىر. وسىدان كەيىن جينالىستى تەك قازاق تىلىندە وتكىزۋ ەمەس، جۇمىسقا، نەگىزىنەن، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى الۋ تۋرالى دا تالاپ قويۋدامىز. سىرتتان ارتىق ماماندار اكەلمەۋ، ءبىزدىڭ ەلدە جوق مامانداردى عانا اكەلۋ قاجەت. سوسىن ءبىزدىڭ جىگىتتەردى باسشىلىق قىزمەتكە قويۋدى دا تالاپ ەتۋدەمىز. وتكەندە پەكينگە بارىپ، اقتوبەدەگى قىتاي كومپانيالارىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەستىم. سوندا بايقاعانىم، كەڭسەلەرىندەگى جازۋلار قىتايشا-قازاقشا جازۋلى تۇر. ونىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. ارينە، ولار بۇل كەزدەسۋدە تەك قازاقشا سويلەيتىنىمىزدى الدىن الا ءبىلدى. سوندىقتان ساپالى قازاقشا اۋدارمالارمەن قامتاماسىز ەتكەن. وسىنىڭ ءبارى قاتاڭ تالابىمىزدىڭ ناتيجەسى دەپ ويلايمىن.
– اقپارات قۇرالدارىندا «ساپارباەۆ جۇرگەن جەردە قىتايلار بىرگە جۇرەدى، ساپارباەۆ قىتايلارعا جەر بەرۋگە قۇمار» دەگەن اڭگىمەلەر كوپ ايتىلادى…
– ءيا، ونى ءوزىم دە ەستىدىم. بىراق «ساپارباەۆ قىتايلارعا جەر بەرۋگە قۇمار» دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، بۇل تۋراسىندا سوت بولدى. مەنى جازىقسىز جازعىرعان جىگىت ءوزىنىڭ كىناسىن مويىندادى. مەن ول جىگىتتەن «اينالايىن، سەن مىنا ماتەريالدى قايدان الدىڭ؟ مۇنىڭ قالاي؟» دەپ سۇرادىم. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە «ءۇرجار اۋدانىندا ءبىر قىتاي كومپانياسىنا ساپارباەۆ پالەنباي مىڭ گەكتار جەردى بەرىپ جىبەردى» دەگەن اقپارات تاراعانى راس.
– كىم دەگەن جىگىت ەدى ول؟
– وي، اتى-ءجونى كىم ەدى ءوزىنىڭ؟..
– ايدىندى ايتىپ وتىرسىز با؟ ەگەۋباەۆ…
– ءيا، ايدىن ەگەۋباەۆ. ول ءوزى سەمەيدىڭ جىگىتى عوي دەيمىن… قويشى، نە كەرەك، اۋدان اكىمدىگى بار، باسقا دا قىزمەتتەر بار، بارلىعىن تەكسەردىك قوي. ونداي جاعداي ورىن الماعان. بىراق سول اۋداندا قىتاي كومپانياسى مەن ءبىزدىڭ كومپانيا جەردى سۋلاندىرۋ بويىنشا بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرعان. بىرلەسىپ جۇمىس جاسادى. بىزگە ينۆەستيتسيا نەعۇرلىم كوبىرەك كەلسە، ەكونوميكامىز دامي تۇسەدى عوي. ول قىتايدىكى، نەمىستىكى، ورىستىكى بولا ما، بىزگە ءبارىبىر. ينۆەستيتسيانى كوبىرەك تارتۋىمىز كەرەك. ول سول جاعىنان جاسالعان جۇمىس ەدى. ال اقتوبەدە قىتاي ازاماتتارىنا بىردە-ءبىر گەكتار جەر بەرىلگەن جوق.
– ارينە، ءار ءوڭىردىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولادى. ءوزىڭىز باسقارعان قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارى، قازىرگى باسقارىپ وتىرعان اقتوبە وبلىسىنىڭ دامۋىندا، ادامدارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە ەرەكشەلىكتەر بار دەپ ويلايسىز با؟ قانداي وزگەشەلىكتەر ءسىزدى قايران قالدىردى؟
– بىردەن ايتايىن، ءبارىمىز قازاق بولعاننان كەيىن، وسى قازاقستاننىڭ ازاماتتارى بولعاننان كەيىن ونىڭ ادامدارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە پالەندەي وزگەرىس جوق. دەگەنمەن ءاربىر ءوڭىردىڭ وزىنە ءتان مەنتاليتەتتەرى بار. وڭتۇستىك حالقى ساۋداعا جاقىن، جەردىڭ قادىرىن بىلەدى. شىعىستىڭ حالقى وندىرىسكە ماماندانعان. وسى سالانىڭ جاقسى ماماندارى كوپ. اقتوبەنىڭ تۇرعىندارى مۇناي، گاز، مەتالل وندىرۋگە جاقىن. ال مەن ايتار ەدىم، اقتوبە مال شارۋاشىلىعىنا ەڭ قولايلى وبلىستاردىڭ ءبىرى دەپ… 30 ميلليون گەكتار جەرى بار. سونىڭ 25 ميلليونى شابىندىق پەن جايىلىم. سوندىقتان وسى سالاعا كوڭىل اۋدارۋعا كۇش سالىپ جاتىرمىز. سۋارمالى جەرلەردى كوبەيتۋىمىز قاجەت. بىراق جەرگىلىكتى حالىق، نەگىزىنەن، مۇنايعا سەنىپ كەتكەن. قايبىر كەزدە مۇنايدىڭ باعاسى مۇلدەم ءتۇسىپ كەتتى. نە بولدى؟ پرەزيدەنت ايتقانداي، باسقا سالانى دا دامىتۋىمىز كەرەك. اقتوبە – رەسەيمەن شەكارالاس جاتقان وبلىس. رەسەيدە تاماقتىڭ بارلىق ءتۇرى بىزگە قاراعاندا قىمبات. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانۋ قاجەت قوي. تاماق قاشاندا قاجەت. ال مۇناي بۇگىن كەرەك، ەرتەڭ كەرەك ەمەس بوپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.
– ەلىمىزدەگى باسقا اكىمدەرگە قاراعاندا ءسىزدىڭ جارناماڭىز جەر جارىپ جاتادى. ءسىزدىڭ اۋىل-ايماقتى ارالاعانىڭىزدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىعى دەرلىك بىرازعا دەيىن «جىر» قىلادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ الدە سونداي تالاپ قويعانسىز با؟
– ەشكىمگە ەشقانداي تالاپ قويمايمىن. ءالى ەسىمدە، ەڭ العاشقى سۇحباتىمدى «جاس الاش» گازەتىنە بەرگەنمىن. ارينە، ول كەزدە گازەت «لەنينشىل جاس» دەپ اتالاتىن. مەن ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ەدىم. «ايقىن» گازەتىنىڭ قازىرگى باس رەداكتورى نۇرتورە ءجۇسىپ «لەنينشىل جاستىڭ» ءتىلشىسى بولاتىن. اشىق-جارقىن سۇحبات بەردىم. سودان بەرى قاي جەردە جۇمىس ىستەسەم دە، بارلىق باسپاسوزبەن جاقسى ارالاسامىن. ەش ۋاقىتتا بىردە-ءبىر جۋرناليسكە «سۇحبات بەرمەيمىن» دەپ ايتقانىم جوق. ول قانداي اقپارات قۇرالى بولسا دا… قانداي باعىتتا بولسا دا… باياعىدا ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى كەزىمدە «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىنىڭ باسشىسى گۇلجان ەرعاليەۆا «سۇحبات بەرەسىز بە؟» دەگەن ءوتىنىش جازىپ جىبەرىپتى. «ارينە، بەرەمىن» دەدىم. «قورىقپايسىز با؟» دەيدى. «نەدەن قورقامىن؟» مەن بارلىق ۋاقىتتا جۋرناليستەرگە اشىقپىن. اۋىلداردى ارالاعان كەزدە جۋرناليستەردى ەرتىپ جۇرەمىن. تۇكپىر-تۇكپىردەگى اۋىلدارعا بارۋ، ماسەلەسىن كورۋ ولارعا دا قىزىق. اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جاساپ جاتقان جۇمىسىمىزدى حالىققا جەتكىزۋىمىز كەرەك. شىعىستا ءجۇرىپ «شىعىس اقپارات»، اقتوبەدە «اقتوبە اقپارات» دەگەن مەكەمە قۇردىق. جۋرناليستەر بارلىق اقپاراتتى وسىلاردان الىپ جاتادى. ماعان وسى اقتوبە وبلىسى تۋرالى باسپاسوزدە قانداي ماقالالار جارىق كورىپ جاتقانى جايلى كۇن سايىن مالىمەت دايىنداپ بەرەدى. جاقسى، جامان اقپاراتتاردىڭ بارلىعىن… الەۋمەتتىك جەلىلەردە ايتىلعان اڭگىمەلەر دە كورسەتىلەدى. ءبىر ءۇيدىڭ اۋىزسۋى جوق، بىرەۋىنىڭ جارىعى ءوشىپ قالادى، ەندى ءبىر مولتەكاۋدانداردا قوقىس كوبەيىپ كەتە مە… كۇن سايىن تاڭەرتەڭ سولاردىڭ ءبارىن قاراپ شىعىپ، ءتيىستى مەكەمە باسشىلارىنا تاپسىرما بەرەمىن. جاسىراتىنى جوق، كەيدە «ساپارباەۆ ءوزىن «پياريت» ەتەدى» دەپ جازعاندار دا بولدى. بۇل وتىرىك، ەشكىمگە ەشقانداي تاپسىرما بەرىلمەيدى. كەشە عانا «جاس الاشتا» مەن تۋرالى ءبىر وقىرماننىڭ سىن ماقالاسى شىقتى. وقىپ شىقتىم. جىل باسىندا اۋداندا وتكەن ءبىر اكىمنىڭ ەسەبىنە قاتىسقان ەدىم. اۆتور مەنى دۇرىس تۇسىنبەي قالعان سياقتى. مەن وبلىس اكىمى رەتىندە وبلىس حالقىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرەمىن. بىراق اۋىل، اۋدان اكىمدەرىنىڭ ەسەبىنە قاتىسامىن. ءدال وسىلايشا تەمىر اۋدانى اكىمىنىڭ ەسەبىنە بارىپ قاتىسقانمىن. ەش ۋاقىتتا بىرەۋگە سۇراق قويماڭىز دەپ ايتپايمىن. كىم سۇراق قويادى، جاۋاپ بەرەمىن. ەسىگىمىز ءاردايىم اشىق. اۆتور ءوز ماقالاسىندا «اۋداننىڭ ەسەپتىك جيىنىنا قاتىسقان ساپارباەۆ سۇراق قويعىزبادى، ۇرىستى، جاقتىرمادى» دەگەندى ايتىپتى. بۇل دۇرىس ەمەس. سول اۋداندا ءبىر كومپانيا گازعا اقشا تولەمەيدى. اۆتور سول جەردە «گازعا قارىز بولعان 34 ميلليون تەڭگەنى مە، بيۋدجەتتەن تولەپ بەرىڭىز» دەيدى. بۇل زاڭسىزدىق قوي. ءبىز قالايشا جەكەمەنشىك قومپانيانىڭ قارىزىن بيۋدجەتتەن تولەيمىز؟ بىلتىر دا، بيىل دا گازدىڭ اقشاسىن تولەمەگەن. وسى ماسەلەنى ولار دۇرىس تۇسىنبەگەن سياقتى.
– بىزدە نەگە ەلدىڭ ءبارى اكىم، باستىق بولعىسى كەلەدى؟ تابىسى جاقسى ما، الدە جۇمىسى وڭاي ما؟
– شىنىمەن دە، جۇرتتىڭ ءبارى بىردەن اكىم بولعىسى كەلەدى. اكىم بولىپ بۇيرىق بەرۋ ولار ءۇشىن ءبىر عانيبەت. بىراق سول بيىككە تابانداپ جەتۋدى بىلمەيدى. اكىم بولۋ ءۇشىن دە كوپتەگەن باسپالداقتاردان ءوتۋ كەرەك. سودان بولار، بۇگىندە كوپ ادامدار مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارعىسى كەلمەيدى. جالاقىسى از، جۇمىسى كوپ دەگەن سياقتى سەبەپتەر بار. جاس جىگىتتەردى، اسىرەسە شەتەلدە ءبىلىم الىپ كەلگەن جىگىتتەردى جۇمىسقا شاقىرساڭ، «مەنى اۋدانعا نەمەسە اقتوبە قالاسىنا اكىم قىپ تاعايىنداساڭىز، بولماسا سىزگە ورىنباسار بولىپ كەلسەم» دەپ ويلارىن اشىق ايتادى. «اينالايىن، ول ءۇشىن ءبىراز ەڭبەك ەتىپ، تەر توگۋ كەرەك، تاجىريبە جيناقتاۋ قاجەت» دەسەم كەلىسپەيدى. سول سياقتى 50-60 مىڭ تەڭگە جالاقىسى بار جاي قىزمەتكەر بولۋعا دا جاستاردىڭ قۇلشىنىسى از. ەڭ كەم دەگەندە 100 مىڭ تەڭگە جالاقى تالاپ ەتەدى. حالىقپەن كەزدەسكەن كەزدە وسى ماسەلە كوپ ايتىلادى. «جاستار كەلىپ جۇمىس ىستەپ كورسىن» دەپ جاتامىز. ول ءۇشىن كۇنى-ءتۇنى شارشاماي، تازا، ادال جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
–اڭگىمەڭىز ءۇشىن كوپ راقمەت.
سۇحباتتى جۇرگىزگەن ورالحان ءداۋىت
zhasalash.kz
پىكىر قالدىرۋ