زۋقا باتىر 150 جىل قازاق حاندىعىنا 550 جىل

كوشتى موڭعوليا ۇكىمەتى قالاي قولدادى، ەل ىنتاسى قانداي بولدى.

kerey.kz

 |  Apr 29, 2016

ەل اقساقالى دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆپەن كەزدەسۋ

حالىقتىڭ ارقا سۇيەر بەدەلدى ازاماتى، حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازادان العان رۋحاني قۋاتىمىزبەن قاناتتانىپ،  اتا-بابادان قالعان سالتىمىز بويىنشا كەلەسى كۇنى دىنمۇحامەت قوناەۆقا سالەم بەرۋگە ءوتىنىش جاساپ، قابىلداۋىندا بولدىق. قازاق ەلىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىنىڭ نەگىزىن قالاپ،ۇزاق جىلدار ەل تىزگىنىن ۇستاعان ابىز اعامىز، ءبىزدى ءوز شاڭىراعىندا جىلى شىراي، ىزگى نيەتپەن قارسى الدى. اتامەكەنگە كەلەر ۇلكەن كوشتىڭ باسى بولىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ اتىنان سالەم بەرىپ، قول الىسىپ، ىقىلاس باتاسىن الدىق.الىستاعى اعايىننىڭ الدى تالدىقورعان وبلىسىنا كەلىپ ورنالاسىپ جاتقان جاعدايىن، ارىعاراي ءۇلى كوشكە جول اشۋدى ماقسات ەتىپ جۇرگەنىمىزدى ايتتىق.ۇستەل باسىندا اعايىندىق شىنايى ىقىلاسپەن وربىگەن اڭگىمە، بۇرىنعى كەزدەسۋ- تانىستىقتى ەسكە الۋعا ۇلاستى:

بۇل 1974 جىلدىڭ قاراشا ايى ەدى. ۋلانباتىردىڭ قاق ورتاسىندا كەڭەس وداعىنىڭ كومەگىمەن سالىنعان ” پروفسويۋز قوعامىنىڭ مادەنيەت سارايىندا” ۇلكەن جيىن بولدى. بۇل ۋلانباتىر قالاسىنىڭ 50 جىلدىق مەرەي تويى بولاتىن.تويعا سوتسياليستىك ەلدەردىڭ دەلەگاتسيالارىن ل.ي.برەجنەۆ باستاپ كەلدى.قۇرامىندا كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، قازسسر ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قوناەۆ، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق  پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ت.ۇسىباليەۆتار بولدى.

”موڭعول سوۆەت دوستىق قوعامىنىڭ” تۋىنا د.ا.قوناەۆ “حالاقتار دوستىعى” وردەنىن قادادى.

وسى سالتاناتتى جيىندا، جۇمىسى ارتتا قالعان، جوسپارى ورىندالمايتىن اۋىر جاعدايداعى ءوندىرىستى، الدىڭعى قاتارداعى  وندىرىستەر قاتارىنا قوسىپ، ناتيجەلى جۇمىس اتقارعانى تۋرالى باسپا بەتىنە ءجيى  شىعىپ جۇرگەن اياتحان تۇرىسبەكۇلىنا، كەڭەس وداعىنان ءبىلىم الىپ كەلگەندەردىڭ اتىنان ءسوز سويلەۋ جۇكتەلگەن ەدى.

مازمۇندى دا قىسقا-نۇسقا  سوزىمەن جينالعان  ەل قوشامەتىنە بولەنگەن اياكەڭ، دەمالىس اراسىندا ، كوپ جىلدان بەرى ۇكىمەتتىك جوعارعى باسقارۋ جۇمىسىن اتقارىپ جۇرگەن ەلاعاسى قابدىلمەن بىرگە د.ا.قوناەۆقا بارىپ، جۇزبە-ءجۇز كورىسىپ، اسسالاۋماعالەيكۋم ! دەپ سالەم بەرىپ، قازاقشا ءجون سۇراسىپ، قول الىسقان، ەستەن كەتپەس ەرەكشە تەبىرەنىستە بولعان سول ءبىر ءساتىن ەسكە العاندا د.ا.قوناەۆ: -ءيا ەسىمدە، سونداعى جالىندى جاس جەتكىنشەك سەن ەكەنسىڭ عوي. بارەكەلدى، ەل ازاماتى بولىپ ەندى مىنە اتاجۇرتقا ەلىڭدى باستاپ كەلىپ جاتقانىڭ سۇيسىنەرلىك جاي. الىستاعى اعايىندى كوشىرىپ اكەلە بەرىڭدەر. قولدايمىز.كەشىكپەي مەن تالدىقورعان وبلىسىنا بارامىن. سوندا وبلىس باستىعى س.تۇرسىنوۆقا ايتىپ، تاپسىرامىن،-دەپ اعىنان جارىلدى.

قولىمىزداعى “ سىي-تارتۋعا” ارنالعان موڭعوليادا جاسالعان كوك بەلگىلەۋ كىتابىنا ىقىلاس تىلەگىمىزدى ءبىلدىرىپ ەستەلىك جازىپ ۇسىندىق. اتالى سوزىمەن ادامدى باۋراپ الاتىن ەل اعاسىنا  سالەم بەرىپ، ىقىلاس باتاسىن الىپ، قولداۋ كورگەن بۇل كەزدەسۋدەن العان اسەرىمىز ماڭگى ەستە قالدى.

كەيىننەن قازاق حالقىنىڭ ارداقتى ازاماتتارى اسقار توقپانوۆ،نۇرعيسا تىلەنديەۆ،وزبەكالى جانىبەكوۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، روزا باعلانوۆا، ەرمەك سەركەباەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، كاكىمبەك سالىقوۆ،  ءاسانالى ءاشىموۆ، مارفۋعا ايتقوجينالار مەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسىپ، داستارحانداس بولىپ، ىقىلاس باتالارىن الۋىمىز توبەمىزدى كوككە جەتكىزىپ، ماقتانىشقا تولى شاتتىق سەزىمگە بولەگەن ەدى.

جازۋشىلار وداعىنا بارىپ قالامگەرلەر، ورالحان بوكەي، اكىم تارازي، سەرىك تۇرعىنبەكوۆ ت.س.س كوپتەگەن ۇلت جاناشىرلارىنا كەزىگىپ قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتتىك. وسىدان كەيىن مينيستر س.بەيسەنوۆ مىرزامەن دە ءتىل تابىسىپ موڭعوليا ەلىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترىن الماتىعا شاقىرعان رەسمي حاتىن الىپ، تس.تسولمون مينيسترگە تەز جەتكىزۋگە اسىقتىق.

وسىمەن اڭساعان ارمان العا قويعان  ماقساتىمىزعا جەتىپ، كەربۇلاق اۋدانىنا العاشقى كەلىپ اتاماكەن توپىراعىنا تابان  تيگىزگەن،   1991 جىلدىڭ 17 ناۋرىزى،  تاريحي وقيعالى ەرەكشە ەستە قالارلىق كۇن بولىپ قالدى…

كوشتى موڭعوليا ۇكىمەتى قالاي  قولدادى،

ەل ىنتاسى قانداي بولدى.

1991 جىلى 20 ساۋىردە موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولمون مىرزانىڭ قابىلداۋىندا بولدىق.مينيسترگە، قازسسر-ىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى س.بەيسەنوۆتىڭ حاتىن جەتكىزە وتىرىپ تالدىقورعان وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنا ەڭبەك كەلىسىم شارتى بويىنشا بارعان جۇمىسشىلاردىڭ تىرشىلىك جاعدايلارى ەڭبەككە ورنالاسۋلارى جايىندا تولىق بايانداپ ايتتىق.  تالدىقورعان وبلىسىنىڭ باسقا اۋداندارىمەن جاسالعان كەلىسىم-شارتتى تانىستىردىق. كەلىسىم شارتتاعى  «جۇمىسشىلاردى وتباسىمەن الۋ، ولارعا شەت ەلدىك تولقۇجات جاساۋ، قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى كيىز ۇيلەرىن جانە مال-مۇلكىن دە الىپ كەتۋگە رۇقسات بەرۋ، شەكارادان كەدەن سالىعىنسىز شىعارۋ» باپتارىنا مينيستر تس. تسولمون مىرزا ەرەكشە نازار اۋداردى. بۇل ماسەلەنى ۇكىمەت دەڭگەيىندە قاراپ شەشىلۋىنە ىقپال ەتەتىنىن ايتتى.

مينيستر تس.تسولموننىڭ قولداۋىمەن 1991 جىلى 30 ساۋىردە موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى د.بيامباسۇرەن مىرزانىڭ جەكە قابىلداۋىندا ەكىنشى رەت بولىپ كوشكە قاتىستى شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەردى جان-جاقتى تانىستىردىق.

د.بيامباسۇرەن مىرزا ماسەلەنى مۇقيات تىڭداپ، ۇسىنىسىمىزدى قابىلداپ ءوزى قولداۋ كورسەتىپ ماسەلەنىڭ وڭدى شەشىلەتىنە ىقپال ەتەتىنىن ايتتى. راسىندا د.بيامباسۇرەن مىرزا ۋادەسىندە تۇرىپ، موڭعوليا ۇكىمەتى كوشكەن قازاقتارعا بارىنشا قولداۋ كورسەتە ءبىلدى، ەشبىر كەدەرگى جاسامادى، كوش توڭىرەگىندە بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەرگە كوشتى باسقاداي جولدارمەن باستايىق دەگەن ادامدارعا توسقاۋىل قويا ءبىلدى. مۇنداي ۇلى ادامداردىڭ ۇلىلىعى حالقىنا دەگەن كومەگىن، قولداۋىن، قامقورلىعىن تيگىزەتىنى تاريحتا وسىلاي باعالانىپ قالا بەرەدى ەكەن دە، حالىق ونى ومىردەگى تاعدىرلارىمەن ۋاقىتى كەلە اقيقاتتى اڭىز ەتىپ ايتا بەرەتىنى ءومىر شىندىعى ەكەن…

موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كوشكە دەگەن كوز قاراسى ءۇش باعىتتا ءوربىدى. ءبىرىنشىسى: ءوزىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ بولاشاق تاعدىرىن  تاۋەلسىز قازاق ەلى تاريحي وتانىمەن تۇبەگەيلى بايلانىستىرعاندار. ولار، رۋحى بيىك، ۇلتىن سۇيەتىن، پاراساتتى، ەل تاعدىرىنا قاتىستى ماڭىزدى ماسەلەلەرگە كەلگەندە، كەڭىنەن تولعانىپ،ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان شەشىم قابىلدايتىن، تاۋەكەلشىل توپ وكىلدەرى. ەكىنشىسى: كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىككە كوبىرەك كوڭىل بولەتىن، قولدا باردان ايرىلىپ قالام با دەگەن كۇدىكپەن الدا نە جاعداي بولارىنا كۇماندانا قارايتىن توپ وكىلدەرى. ونداي ادامدار  كوڭىل كۇيلەرىنە بايلانىستى كىم نە ايتسا سوعان ەرىپ، وسەك-اياڭعا كوبىرەك ءمان بەرىپ، ناقتى شەشىم قابىلداي الماي جالتاقتاي بەرەدى ەكەن. ءۇشىنشىسى: اتامەنەنىنە كوشپەۋگە بەكىنگەن توپ وكىلدەرى. ولار بەلگىلى لاۋىزىمىن قيمايتىندار، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە كۇمانمەن قاراعاندار، كەيبىرەۋلەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرىنە وزدەرى دە باعا بەرە الماعان ءوز بەتتەرىمەن وزەكتى شەشىم قابىلداۋعا دارمەنسىز جاندار دەۋگە بولادى.

موڭعول وكىمەتىنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا اتاجۇرتىن اڭساعان حالىق تەز قوزعالىپ، كوشۋگە ىڭعايلانا قالدى

كوشۋگە تىلەك بىلدىرگەن ءاربىر 100-200 وتباسىنا، وزدەرىنىڭ ورتالارىنان بەلسەنىپ شىققان ءبىر ءبىر ازامات باسشىعا تاعايىندالدى، ولار كوشۋشىلەردىڭ ءدىزىمىن جاساۋدان باستاپ، شەت ەلدىك پاسپورت دايىنداۋ، پوەزعا بيلەت الۋ، جۇكتەرىن ارتۋدى ۇيىمداستىرۋدان تارتىپ، كوشۋشىلەردىڭ مال مۇلكىن مۇمكىندىگىنشە ساتۋ جۇمىسىنا قولعابىس جاساۋ، ولاردى دىتتەگەن جەرىنە دەيىن جول كورسەتىپ باستاپ كەلىپ جاڭا قونىسقا ورنالاسۋ جۇمىستارىنىڭ بارلىعىن جاۋاپتانىپ اتقاردى. وسى يگى ءىستى اتقارۋدا جاقسىلىقۇلى مۇحيت، سانسىزبايۇلى قۇرمەتبەك، ماشايۇلى كەرىمحان، ق.جالەلبەك، الاقانۇلى اقىن، قاليۇلى قۋانىش، كۇنقوجى مۇحامەت، رۋستەمۇلى كوپجاسار قاتارلى ازاماتتار ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى.

بۇل جولعى جۇزدەپ ۆاگون جالداعان ۇلان اسىر، سالقار كوشكە تەمىر جول تورابىنا جاقىن ورنالاسقان ۋلان-باتىر، نالايح، باگانۋر، ەردەنەت سياقتى ۇلكەن قالالارمەن حەنتي، دورنود، سەلەنگە، ءتوۆ، سۋحەباتور ايماعىنىڭ قازاقتارى قامتىلدى. وسىلاي 1991 جىلى 12 مامىر كۇنى ۋلانباتىردان شىققان كوش ناۋشكا-يركۋتسك-نوۆوسيبيرسك-ۇشتوبە تەمىر جولى ارقىلى جەتىسۋ جەرىنە جەتىپ، ءاربىر اۋداندار مەن اۋىلدارعا تاراپ قونىستانا باستادى. سول ءبىر ۇمىتىلماس ساتتەردى باقىتبەك ءبامىشۇلى بىلاي جىرلاپ ەدى;

اسسالاۋماعالەيكۋم ارما دەپ،

اعايىن تۋىس بارما دەپ،

ايتىلعاندا اق تىلەك

سارعايعان جۇرەك لۇپىلدەپ

شىعىستان ورتتەي لاۋلاپ ەك.

ۇمتىلعاندا ۇرانداپ،

ءبىر پوەزعا سىيىسپاي،

ءجۇز پوەزدى جاۋلاپ ەك.

وشاق قالدى بۇرقىراپ،

ءۇيىر قالدى شۇرقىراپ،

ايتتىرىپ قويعان اردا ءتوس،

ارۋ قالدى شىرقىراپ.

اتاجۇرتقا ساداعا،

سەندە قالدىڭ تۋعان جەر،

ساي سۇيەگىڭ سىرقىراپ.

اتاجۇرتىم ارما دەپ،

اعايىن تۋىس بارما دەپ

كىرە ەلدىڭ شەتىنە،

توپىراعىڭا اۋناپ ەك.

ءبىز وسىلاي ساۋلاپ ەك،

اتاجۇرتقا اۋعان ەك،

ءيا،قۇداي ءتاۋبا! دەپ…

العاشقى لەككە بايان-ولگەي ايماعىنان جەتى جانۇيا ىلەستى. ولار بايان-ولگەي ايماعىنىڭ بۇلعىن ولكەسىنەن جۇك ماشيناسىمەن شىعىپ 2295 شاقىرىم جول ءجۇرىپ موڭعوليا ەلىنىڭ استاناسى ۋلان-باتىر قالاسىنا كەلىپ جۇكتەرىن ۆاگونعا اۋىستىرىپ تيەدى. ولار: ساۋلەحات زاحانۇلى، اباي ماۋقاراۇلى، ساراي ماۋقاراۇلى، جىرعاۋ ماتەيۇلى، كەلەرحان مارحاباۇلى، تاۋ يزاتۇلى تىلەيحان نوعايۇلىنىڭ وتباسىلارى بولاتىن. ەل كوشىنەن قالماي 2300 شاقىرىم جولدى 5 كۇن اۆتو ماشينامەن تابيعي دالا جولىمەن ءجۇرىپ كەلىپ تەمىر جول قاتىناسىنا لەسىپ، اتامەكەندەرىنە جەتۋگە اسىققان بۇل وتباسىلارىنىڭ شەشىمدەرى اۋىر جول قيىندىعىن جەڭە بىلگەن، ناعىز ەرلىك دەۋگە تۇراتىن  ەدى. وسىلاي باستالعان كوشتىڭ قىزىعى مەن قيىندىعىن، قازاقتىڭ قازاققا دەگەن ساعىنىشىن بۇگىندەرى تەك ايتۋعا عانا وڭاي دەۋگە بولادى.

      قازاق ەلىنىڭ زيالىسى كوشتى قالاي قولدادى،

موڭعوليا ەلىنىڭ قازاقستانداعى تۇراقتى وكىلدىگى قالاي اشىلدى نە ىستەي الدى.

2011 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ استانا قالاسىندا وتكەن IV قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە ەلباسىمىز، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ تورالقا توراعاسى ن.ءا.نازارباەۆ 1991 جىلى موڭعوليا ەلىندە تۇراتىن قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارا باستاعان كوشىنە: مەنىڭ بۇرىندارى دا ايتىپ كەلە جاتقانىمداي دوسىن سۇيىندىرگەن، دۇشپانىنىن كۇيىندىرگەن  «ۇلى-كوش» بولدى دەپ تاريحي باعا بەردى.

وسى ۇلى كوشتى كولىكتى دە كورىكتى ەتىپ اتا بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداپ اڭساپ كەتكەن اتامەكەنىنە ۇرپاقتارىن جەتكىزۋ ءۇشىن 1990 جىلدان جوسپارلاپ ەلگە ورالۋدىڭ وڭتايلى جولدارىن قاراستىرا باستاعان ەدىك. مەن ءوزىم، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كوشى قاي جىلدارى قالاي باستالعانى جايىندا 2001 جىلى «ۇرپاقتار توعىسى» اتتى كىتابىمدا ەگجەي-تەگجەيلى تاريحي دەرەكتەر، ەكى ەلدىڭ  ۇكىمەت ارالىق كەلىسىمدەرى، مينيسترلىكتەردەن شىققان شەشىم، بۇيرىقتارعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ تولىققاندى جازعان ەدىم. بىراقتا مەنىڭ كىتابىم قاجەتتى ورىندارعا جانە كوشى-قون سالاسىن زەرتەپ زەردەلەۋشى ينستيتۋت، عالىمدار، جەكە تۇلعالارعا جەتتى دەپ ايتا المايمىن. كوش ۇردىسىنە 20 جىل تولعاننان بەرى قانشاما ادامدار، قوعامدىق ۇيىمدار ءوز وي پىكىرلەرىن سارالاپ كىتاپتار شىعارىپ جاتىر. وكىنىشتىسى بىردە ءبىر كىتاپتا موڭعوليا ەلىنىڭ ۇكىمەتى، مينيسترلىگى، دەپارتامەنتتەرىنىڭ شەشىمدەرىنىڭ تۇپنۇسقاسىن سول ەلدىڭ تىلىندە قوسىمشا ۇسىنىپ دالەلدەگەن اقپاراتتار جوقتىڭ قاسى. سوندىقتاندا كوش قالاي باستالعانى، كىمدەر ۇيىمداستىرعانى، ەكى ەل اراسىندا اتسالىسىپ ۇلى كوشكە ناقتى كومەك قولىن سوزعان ادامداردىڭ ەڭبەگى بۇرمالانىپ، كوش ءوز سارىنىنا تۇسكەننەن كەيىنگى وسى سالا بويىنشا ەڭبەك ەتكەن، كوش ءۇردىسى بويىنشا قالام تارتقاننىڭ ءبارى كوش باستادىق دەگەن ويلارىن ورتاعا سالۋدا. ءار نارسەنىڭ تاريحى تاسقا جازىلىپ قالاتىنداي كوشتىڭ دە تاريحي دەرەكتى قۇنى ءوز ءمانىن جوعالتپاسا ەكەن… كوشكەن حالىق بۇل ءۇردىستى تايعا تاڭبا باسقانداي بىلەدى. دۇنيەجۇزىنە ايگىلى «سوتسياليستىك» جۇيە وزگەرىسكە ۇشىراعان وتپەلى كەزەڭنىڭ تۇسىندا بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە ەدى.

نار تاۋەكەلگە بەل بۋعان سول ءبىر قيىن قىستاۋ كەزەڭدە ۇيقى-كۇلكى، دەمالىس دەگەندى ۇمىتىپ، ءوز قاراجاتىمىزبەن قالتامىزدان قاعىلىپ، قازاق جەرىن شارلاپ جاساعان تىرلىكتەرىمىز بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ ايتۋعا وڭاي ارقاۋى دەۋگە بولادى. قيىندىقتاردىڭ قيسىنىن تاۋىپ اتاجۇرتتاعى اعالارىمىزدىڭ قولداۋى اعايىندىق قامقورلىعىمەن 1991 جىلى 19 شىلدەدە  قازاق سسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ شەشىمىمەن موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ تۇراقتى وكىلدىگى قازاق سسر-ءى استاناسى الماتى قالاسىندا اشىلدى. وكىلدىك قازاق سسر سىرتقى ەكونوميكا بايلانىس مينيسترلىگىندە 1991 جىلى 29 شىلدەدە رەسمي تىركەلدى.

سول سەبەپتى تە موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولمون مىرزا،  وكىلدىكتىڭ ءتورايىمىنا ساعات زاحانقىزى مەنى، ورىنباسارىما اياتحان تۇرىسبەكۇلىن تاعايىندادى. بۇل وكىلدىك- «ەڭبەك كەلىسىم شارتى» دەگەن جەلەۋمەن اتامەكەنىمىز تاۋەلسىز قازاق ەلىنە جەتكەن قونىستانۋشى اعايىنداردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە اتسالىساتىن زاڭدى تۇلعا ەدى.

وكىلدىكتىڭ الدىندا كەزەك كۇتتىرمەي شەشىمىن تابۋعا كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى زەينەتكەرلەرگە «زەينەتاقى» تولەۋ بولاتىن. جۇمىس كۇشى رەتىندە كەلگەن جاستاردىڭ زەينەت جاسىنداعى اتا-انالارىنا موڭعوليا ەلىندە الىپ تۇرعان زەينەت اقىلارىن جالعاستىرىپ بەرە بەرۋ ماسەلەسى شەشىلمەي قويعان. موڭعوليا رەسپۋبليكاسى، جۇمىس كۇشىن پايدالانىپ جاتقان قازاق سسر-ءى، نارىق زاڭدىلىعى بويىنشا، ولاردىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ماسەلەسىنىڭ شەشىمىن تاۋىپ جاتىر، زەينەتاقى تولەۋ ماسەلەسىن دە سول ەل ءوز موينىنا الۋعا ءتيىستى دەگەن باعىت ۇستاندى. سول كەزدە ەلدىڭ كوبىسى جۇمىسسىز قالىپ كوپتەگەن وتباسىلار قارتتارىمىزدىڭ تۇراقتى زەينەتاقىسىمەن كۇندىك ازىق-تۇلىكتەرىن الىپ كۇنكورىستىڭ اۋىر حالىنە جەتكەن زاماندا مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلماسا كەلەڭسىز جاعداي تۋىنداپ، كوشتىڭ كەرى قايتۋىنا دا  اسەرىن تيگىزۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىمىن ىزدەستىرىپ، قازاق سسر الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ءمينيسترى زاۋرە جۇسىپقىزى قادىروۆانىڭ قابىلداۋىنا سۇرانىپ بارعانىمىزدا، ءبىزدى جىلى جۇزبەن انالىق مەيىرىمدىلىكپەن قارسى الىپ، كوشىپ كەلگەن اعايىندى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جۇيەسىنە قوسۋ  تۋرالى ۇسىنىس-پىكىرىمىزدى قۇپتادى. ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلاتىنىنا سەنىم ءبىلدىرىپ،  ورىنباسارى م.ك. قۇسىمجانوۆقا تاپسرما بەردى..

كوپ كەشىكپەي  م.ك.قۇسىمجانوۆ مىرزا ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى تابىلعانىن ايتتى. 1981 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى مەن موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اراسىندا قول قويىلعان كەلىسىمدە «اتالعان ەكى ەلدىڭ ازاماتتارى ءبىر ءبىرىنىڭ تەريتورياسىندا تۇرعان جاعدايدا، ولاردى cول تۇرعان ەلىندەگى الەۋمەتتىك جۇيەگە قامتۋ كەرەك» – دەپ كورسەتىلگەنىن نەگىزگە الا وتىرىپ، كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىنداردى، قازاق سسر-ڭ الەۋمەتتىك جۇيەسىنە قامتىپ، زەينەتاقىلارىن تولەي بەرۋگە بولادى – دەپ كورىپ وتىرمىز، ارىقاراي ۇكىمەتتىڭ قولداۋىن الساق سىزدەردىڭ ۇسىنىستارىڭىز ورىندالعانى دەپ قۋانىشتى جاڭالىعىمەن ءبولىستى.

1991 جىلى 20 قىركۇيەك كۇنى م.ك.قۇسىمجانوۆ مىرزا  وبلىس قالالاردىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ باسقارمالارىنا جەدەل حاتتى تەلەگرامما ارقىلى جولدادى. تەلەگراممادا: «الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ مينيسترلىگىنە قايتا- قايتا ءوتىنىش جاسالىنىپ جاتۋىنا بايلانىستى، تومەنگىنى قابارلايمىز:

     1981 جىلعى 6 ساۋىردەگى محر مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىندا قول قويىلعان الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىندا بىرلەسىپ جۇمىستاۋ تۋرالى كەلىسىمگە سايكەس، قازاق سسر تەرريتورياسىنا موڭعوليا ەلىنەن كوشىپ كەلگەن زەينەتكەرلەرگە،  ولاردىڭ  قولدارىنداعى، موڭعوليا ەلىندە زەينەتاقى الىپ تۇرعانى  تۋرالى كۋالىكتەرىن نەگىزدەپ، ۋاقىتشا زەينەت اقى تاعايىنداۋ. سودان كەيىن ول جاقتا زەينەتاقى الىپ تۇرعان ىسقۇجاتتارى، انىقتامالارى تولىق كەلگەننەن كەيىن قايتا قاراپ، ەسەپتەپ قاز سسر-ڭ قولدانىستاعى زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، تولىق مولشەردە تاعايىنداپ بەرۋدى حابارلايمىز» دەلىنگەن ەدى.تەلەگراممانىڭ استىنا: ح.ب.نۇرماحانوۆ، كەزەكتى  وندىرىستىك كەڭەستە تۇراقتى وكىلدىكتىڭ باسشىلارى ساعات زاحانقىزى، اياتحان تۇرىسبەكۇلىنا تانىستىرۋدى وتىنەمىن. موڭعوليا جايىندا ماتەريالدى دايىندا, دەپ قول قويىلعان ەكەن.

باسقارما باستىعى ح.ب.نۇرماحانوۆ قولىمىزعا تەلەگراممانىڭ ءبىر داناسىن بەرىپ، يگى ءىستىڭ ورىندالۋىمەن قۇتتىقتاعان ەدى.

بۇل مينيستر زاۋرە حانىمنىڭ ۇلتىنا دەگەن شىنايى جاناشىرلىعىنىڭ  ارقاسىندا شەشىمىن تاپقان ماڭىزى زور ۇلكەن ماسەلە بولدى. باتىل شەشىم قابىلداعان قازاقتىڭ ۇلتجاندى دانا قىزىنا موڭعوليالىق زەينەتكەرلەر بولىپ جالپى كوشىپ كەلگەن مىڭداعان قازاقتاردىڭ اتىنان ىستىق ىقىلاسىمىزدى ءبىلدىرىپ قاريالارىمىزدىڭ اق باتا تىلەكتەرىن جەتكىزدىك. وزىمىزدە ءبىر مارقايىپ قالدىق..

1991 جىلى 21 قىركۇيەكتە ەكى ەلدىڭ ەڭبەك مينيسترلەرى باستاعان ۇكىمەت دەلەگاتسيالارى  موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ۋلانباتىر قالاسىندا كەزدەسىپ، «ەڭبەك رىنوگىنداعى تۋىنداگان جاعدايدى رەتتەۋ  جونىندەگى» كەلىسىمگە قول قويىلدى.

ەكى ەلدىڭ ۇكىمەت وكىلدەرى قۇرامىنداعى كەزدەسۋدە تۇراقتى  وكىلدىكتىڭ ورىنباسارى اياتحان تۇرىسبەكۇلى قوسىمشا بايانداما جاسادى. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتاجۇرتقا جۇمىس كۇشى رەتىندە قابىلدانۋىنىڭ جولى كەڭىنەن تالقىلانىپ، كوپتەگەن يگى ىستەردىڭ شەشىمى ايقىندالدى. كوشىپ كەلۋشىلەرگە قازاقستان جاعىنان زەينەتاقى تولەۋ ماسەلەسى وسى كەلىسىمدە زاڭداستىرىلىپ، كەيىن 1993 جىلى ەكى ەل اراسىندا “الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جونىندەگى” جەكە كەلىسىمگە قول قويىلدى.

1991 جىلى 17 ناۋرىزدا الماتى وبلىسى كەربۇلاق اۋدانىنا ەڭبەك كەلىسىم شارتىمەن 96 ادام باستاپ كەلگەن كوش ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ۇلتىنا دەگەن ۇلىلىق ىزگى نيەتى مەن اتامەكەندەگى اعايىننىڭ قانداسىنا دەگەن قۇشاق جايدى قامقورلىعىنىڭ جەمىسى ەدى!! تاريحي وقيعا بولىپ قالعان وسى كوش ارىقاراي ۇلى-كوشكە ۇلاسىپ، وسى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا دەيىن ۋلانباتىر-ناۋشكي-باتىس سيبير تەمىر جولى ارقىلى 11800 ادام قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك كەلىسىم-شارتىمەن كوشىپ جەتتى.

ەڭبەك كەلىسىم-شارتى بەس جىل مەرزىمگە جاسالىپ، كوشىپ كەلۋشىلەر تەك قانا قازاق ۇلت وكىلدەرى بولىپ كەلىسىلدى. ولاردىڭ موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنان شىعۋ ماسەلەسى ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە كەلىسىلىپ شەشىلۋى ءالى دە ەرتە ەدى. سەبەبى، قاز سسر-ءى ءالى تاۋەلسىزدىگىن الماعان بولاتىن. سوندىقتان دا شەت ەلدىك تولقۇجات پەن وڭتايلى ورنالاسىپ، جاڭا ورتاعا بەيىمدەلىپ، جەر ۇلەسىن الىپ تۇبەگەيلى ورىن تەۋىپ، الاڭسىز تىرلىك جاساپ كەتۋ وڭايعا سوقپادى. كوشىپ كەلۋشىلەر ءار وبلىستاعى ەلدى مەكەندەردەگى ەگىن، مال شارۋاشىلىقتارىنا ەڭبەك كۇشى رەتىندە تاراتىلىپ ورنالاستىرىلعاندىقتان بارلىعىنىڭ جاعدايلارىمەن تانىسىپ ءبىلىپ تۇرۋ مۇمكىندىگىمىز شەكتەۋلى بولدى.

جەرگىلىكتى مەكەمە كاسىپورىنداردىڭ كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن مىندەتتەمەلەرىنىڭ ورىندالۋى،  كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ مۇڭ مۇقتاجدارىن ەكى ەلدىڭ ءتيىستى ورىندارىنا جەتكىزۋ، حالىققا قولداۋ كورسەتۋ، ۇگىت ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، جاڭادان كەلىسىمشارتتار جاساۋ، تاعى سول سياقتى وكىلدىكتىڭ موينىنا جۇكتەلگەن قىزمەتتەردى مۇلتىكسىز اتقارۋدىڭ ءوزى اۋمالى توكپەلى، داعدارىس زامانىندا وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. بىراقتا، ءوز ەل ءوز  جەرىندە وتىرعان ءبىر تۋعان قازاق قانداستارىمىزدىڭ اعايىندىق كەڭ پەيىل، اقجارقىن كوڭىلدەرىنىڭ ارقاسىندا كوشىپ كەلۋشىلەر ەرەكشە تارىعىپ تا كەتكەن جوق.

وكىلدىكتىڭ وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى تولىعىمەن اتقارۋى ءۇشىن قىرۋار قارجى قاجەت ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قاجەتتى شتات سانى، سوسىن شتات بويىنشا قىزمەت اتقاراتىن ماماندار، ولارعا موڭعوليا ۇكىمەتىنەن ايلىق جالاقى تولەۋدەن باستاپ كەڭسە، كولىك تولەمدەرى، ءىس ساپار شىعىندارى سياقتى قارجى كوزى تولىعىمەن شەشىلمەدى. اياتحان تۇرىسبەكۇلى، سايت زاحانۇلى ۇشەۋىمىز وسى جۇمىستى قولعا العاننان باستاپ وتباسى بالا-شاعامىزدىڭ تىرلىگىن تۋىسقانداردىڭ موينىنا ارتىپ قويىپ، «بولاشاق ۇرپاق تاعدىرىن اتامەكەندە شەشۋ، ەلدى ەلگە قوسۋ» دەگەن ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن 1990 جىلى موسكۆادان-الماتىعا كەلىپ قايتۋدان باستاپ، 1991 جىلعى كوكتەم ايلارىندا الماتى قالاسى، تالدىقورعان وبلىسىنداعى ءىس ساپار شىعىندارىن ءوز  قالتامىزدان تولەپ كوشتى باستاپ جۇرگىزىپ كەلدىك.

كوش ءوز ارناسىنا تۇسە باستاعان كەزدە، ءوز ارا كەلىسىلىپ، ەڭبەك جاسىنداعى ادامداردىڭ ارقايسىسىنان 50 توگروگ جيناپ كوشى-قون  جۇمىسىن ۇيىمداستارۋعا جۇمسايىق دەپ كەلىسكەن بولاتىنبىز. كەلىسىم بويىنشا بۇل مىندەت ۋلان-باتىر قالاسىندا «شەتەلدەرگە جۇمىس كۇشىن شىعارۋ جونىندەگى بيۋرو» عا ۋاقىتشا جۇمىسقا الىنعان بوتاگوز ۋاتحانقىزىنا جۇكتەلدى. ول كوشكەن ادامداردان جينالعان، 59 مىڭ توگروگتى بىزگە تابىستادى.بۇل جينالۋعا ءتيىستى اقشانىڭ 20 پايىزى عانا.  ال، 1991 جىلى كوشكەن بارلىعى 11800 ادامنىڭ، جۇمىس جاسىنداعى بەس مىڭ ادامىنان جينالۋعا ءتيىستى  اقشا قاراجاتتىڭ قالعان 80 پايىزى تۋرالى بىزگە ەسەپتە، تۇسىنىكتەمە دە بەرگەن جوق، انىق-قانىعىن دا اشىپ ايتپادى. جانە دە، موڭعوليا ۇكىمەتى 1991 جىلى 15 قاڭتاردا، «نارىقتىق ەكونوميكاعا باعا ساياساتىن ىرىقتاندىرۋ تۋرالى»نومەرى 20-شى تاريحي ۇلكەن قاۋلى شىعارعاندا، شەت ەل ۆاليۋتاسىنىڭ باعامى ەركىندىككە جىبەرىلگەندىكتەن امەريكانىڭ ءبىر دوللارىنىڭ قۇنى بۇرىنعى 4-5 توگروگتەن نەشە ەسەگە قىمباتتاپ، 90-100 توگروگكە جەتتى.   ەكى ەلدىڭ دە اقشاسى كۇنساناپ قۇنسىزدانىپ جاتقاندىقتان، جوعارىداعى جينالعان از اقشا، ەكى ادامنىڭ ايلىق جالاقىسىن ايتپاعاندا،  ءىس ساپاردىڭ شىعىنىن دا وتەي المادى.

بىزدەردىڭ، الماتىداعى وكىلدىككە جاڭا جۇمىسقا اۋىسۋىمىزعا بايلانىستى، موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنداعى نەگىزگى قىزمەتىمىز 1991 جىلى     1 قىركۇيەكتەن باستاپ توقتاتىلعان بولاتىن.

وكىلدىكتىڭ قارجى ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىنە  كوشتىڭ  «ەڭبەك كەلىسىم شارتى»  دەگەن جەلەۋمەن ءجۇرىلۋى ۇلكەن قيىندىق تۋعىزدى. نارىق زاڭى بويىنشا، جۇمىس كۇشىن پايدالانساڭ، وعان كەلىسىلگەن مولشەردە «تولەم اقى» تولەۋگە مىندەتتىسىڭ. موڭعوليا ەلى وسى تۇجىرىمدامانى ۇستاندى. وكىلدىككە قاجەتتى، كوشكە بايلانىستى شىعىنداردى وسىعان نەگىزدەپ، وزدەرى قارجىلاندىرۋدان باس تارتتى. ەڭبەك كۇشىن الىپ وتىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى «تولەم اقى» نەگىزىندە قارجىلاندىرسا، دەپ كەسىپ ايتتى…

مونگوليانىڭ ەڭبەك مينيستىرلىگى مەن قارجى ءمينيستىرىنىڭ  1991 جىلىعى 17 مامىرداعى  123/05  نومەرلى بىرىككەن بۇيرىعى بويىنشا ەڭبەك كەلىسىم- شارتىن جاساعاندا «تولەم» مولشەرىن انىق كورسەتىپ وتىرۋ كەرەكتىگىن مىندەتتەگەن ەدى. ءبىز، دەلدالدىققا، دەپ ازعانا اقشىنىڭ سوماسىن كورسەتىپ وتىردىق. ەكى ەلدىڭ ۇلكەن لاۋازىم يەلەرىنىڭ وسى تولەم جونىندەگى تۇسىنىگى ءبىر جەردەن شىقپادى. وعان كوڭىل اۋدارىپ، ولاردىڭ ءبىر مامىلەگە كەلۋىن كۇتىپ، الدىمەن قارجى ماسەلەسىن  ءتاستۇيىن ەتىپ شەشكىزىپ الامىز دەسەك كوش توقتاپ قالار ەدى.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز قالايدا اتامەكەنگە قونىس اۋدارۋدىڭ تەتىگىن تاۋىپ كوشتى قالايدا جۇرگىزە بەرۋ بولاتىن. وسى ارمانىمىزعا جەتۋگە ادال نيەت، شىن جۇرەگىمىزبەن بەرىلىپ العا ۇمتىلدىق. ارمانىمىزعا دا جەتتىك.  ەندىگى ماقساتىمىز ءوزىمىزدىڭ سەبەپكەر بولىپ كوشىرىپ كەلگەن حالىقتىڭ  قينالماۋى ەدى. «ەل ءىشى-كەن ءىشى» دەگەن راس ەكەن. ءبىز جەرگىلىكتى قانداستارىمىزدىڭ قوناقجايلىلىعىنىڭ ارقاسىندا تارىعىپ تاۋسىلمادىق. جۇرگەن جەرىمىزدە قازاقي سىي قۇرمەتكە بولەنىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى بىزگە ۇنەمى كۇش قۋات جىگەر قايرات بەرىپ وتىردى. ارتىمىزدان اعايىن تۋىس-تۋعاندارىمىز كوشىپ كەلدى. سولارعا ارقا سۇيەدىك. بۇل رەتتە ەرەكشە ەستە قالعان جاي-ەكى وت باسى اياكەڭنىڭ زايىبى، الماتىعا كەلە “التىن ديىرمەن اق”-ىنا ينجەنەر-لابورانت رەتىندە جۇمىسقا ورنالاسقان ودىناي قىزى ءتاتتىنىڭ جالاقىسى مەن التىن دوربەتحان قىزىنىڭ جاردەم اقىسىنا سۇيەنگەن كەز دە كوپ ورىن العان.

وكىلدىككە، ءاربىر جۇمىس كۇشىن العان مەكەمە شارۋاشىلىقتار كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن مولشەردە اقشا تولەۋدى ءوز مىندەتتەرىنە العان بولاتىن. ونى وكىلدىك ەسەپ-شوت اشقاننان كەيىن اۋدارۋعا كەلىسكەن ەدى.  ەسەپ-شوت اشىلىپ اقشا اۋداراتىن ۋاقىت كەلگەندە قازاق سسر ەڭبەك ءمينيسترى س.بەيسەنوۆ مىرزا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قارسى بولدى.

سايات بەيسەنوۆ مينيسترمەن بۇل  ماسەلەنىڭ ءمان جايىن  سويلەسىپ تالقىلاعانىمىزدا, جۇمىستىڭ بارلىعىن ءوزىمىز ىستەيمىز, دەدى. ءبىز، ەكى ەلدىڭ ەڭبەك ءمينيسترىنىڭ كەزدەسۋ پروتوكولىنداعى كەلىسكەنى بويىنشا جانە قازسسر-ىنىڭ مينيسترلەر كابينەتىنىڭ شەشىمىمەن، وكىلدىك اشىلىپ جۇمىستاپ جاتقانىن ايتتىق. مينيستر مىرزا، پروتوكولدى قالتقىسىز ورىنداۋ مىندەت ەمەس دەپ كەسىپ ايتتى…

سىرتقا شىققان سوڭ مەن: اياتحان تۇرىسبەكۇلىنا، ەسىڭىزدە مە؟ -موڭعولياداعى مەملەكەتتىك ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتە وتىرعان زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ، “قازاقتى قازاق ساتىپ المايدى، وكىلدىككە ەشقانداي اقشا تولەمەڭىزدەر”، دەپتى…،كەيىننەن زاردىحان، “وكىلدىكتىڭ جۇمىسى توقتاتىلدى” دەپتى،  دەگەن قاۋوسەكتەردىڭ  بىزگەدە جەتكەنى. جانە دە ۋلان-باتىر قالاسىنان الاكول اۋدانىنا كەلگەن اعايىندار، بوتاگوز ۋاتحانقىزى سىزدەردى، “ ءىز ءتۇزسىز جوعالىپ كەتتى، ولارعا سەنبەڭىزدەر، وزدەرىڭىز بارىپ ورنالاسا بەرىڭىزدەر” دەگەن سوڭ الاڭداپ كەلىپ ەدىك، الدىمىزدا ءجۇر ەكەنسىزدەر عوي، دەپ قۋانىشتارىن جاسىرا الماعان ەدى عوي. ءمينيستردىڭ سوزىندە وسىنداي قاۋەسەتتەردىڭ سارىنى جاتقان سياقتى،- دەپ ەدىم… اياكەڭ: ەكەۋىمىز قازاق دەگەن  ەلدىڭ بىرلىگى، كەرەك دەسەڭ  ۇرپاعىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ءجۇرمىز. بارلىق ءىس-ارەكەت ىستەلگەن جۇمىستارىمىزدى ەكى ەلدىڭ ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ كەلىسىمدەرى نەگىزىندە جۇرگىزىپ كەلەمىز. بىراقتا ءبىز، س.بەيسەنوۆ مىرزاعا باقىلاۋشى مەكەمە سياقتى كورىنىپ جۇرگەن سياقتىمىز.. ءوزىنىڭ جۇمىسىن باقىلاتۋدى ەشكىمدە قالامايدى. ال ول كىسىگە ءوزىنىڭ ايتقانى بويىنشا قىزمەت ىستەگىسى كەلەتىندەر دە بار شىعار، سوندىقتان بىزدەن قۇتىلىپ، ءوز مينيسترلىگىنىڭ ىمىمەن جۇگىرەتىن مەكەمە، ادام تاۋىپ العىسى كەلەتىن بولۋى مۇمكىن. ونداي تىلەك قويىپ جولىمىزدى كەسۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سىرتىمىزدان وسەكتەپ، قاۋەسەت تاراتىپ جۇرگەندەر دە جەتەدى.. ەسىڭدە بولسا، انا جولى پامير كاماليەۆكە موڭعوليادان كەلگەن قازاقتاردىڭ قويعان ماسەلەسى تۋرالى سۇراعانىمىزدا، پامير كاماليەۆ، ولار باياعى «سەندەردىڭ قامدارىڭمەن ءجۇر!» عوي دەپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ ەدى عوي. بۇلاردىڭ باستارىن كوپ ادامدار قاتىرىپ جاتىر، ولاردىڭ قولداۋشىلارى ارتتاعى كوشكە قارسى توپ.

اسىرەسە ۇلكەن لاۋازىمىن بەتكە ۇستاپ سويلەسكەندەردىڭ سوزىنە بۇل جاقتاعى كەيبىر لاۋازىم يەلەرى سەنىپ ۇلكەن ءمان بەرەدى، كەيبىرەۋلەرى سىبايلاسىپ ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيدى. «موڭعوليانىڭ قازاقستانداعى وكىلى» دەگەندى ولار ۇلكەن اتاق ابىروي سانايدى، قىزعانىش سەزىمدەرى سەرگەلدەڭ تۋعىزىپ جۇرگەندەر  دە سولار. بەس ساۋساق بىردەي ەمەس… سابىرلى بولايىق.

ءبارى جاقسى بولادى، ءبىزدىڭ اتقارىپ جۇرگەن ءىسىمىزدى ۋاقىتى كەلگەندە ەكى ەل ۇكىمەتى تۇسىنەدى جانە حالىق ءوز باعاسىن بەرەدى. ءبىز قازىردىڭ وزىندە ەل قولداۋىندا ءجۇرمىز. قامىعىپ ساعىڭدى سىندىرما، سەن قاجىرلى قىزسىڭ، قىزبالىققا سالىنباۋ كەرەك،- دەپ اقىلىن ايتتى. پ.كاماليەۆ پەن تۇراقتى كەزدەسىپ  اڭگىمەلەسىپ ماسەلەنىڭ ءمان جايىن اۋىز ەكى تالقىلاپ جۇرەتىندىكتەن اياكەڭ كوپتەگەن ىستەردى پايىمداپ جۇرەدى ەكەن.

كەيىننەن قاز سسر ەڭبەك مينيسترلىگى جانىنان موڭعوليادان ەڭبەك كۇشىن اكەلۋگە دەلدالدىق جاسايتىن «ەلىم-اي» – دەگەن مەملەكەتتىك كىشى كاسىپورىن اشىلىپ، ديرەكتورىنا ءمينستردىڭ كومەكشىسى ا.ۇسەنوۆتىڭ تاعايىندالعانىن بىلدىك. «ەلىم-اي» ءبىزدىڭ اتقارىپ وتىرعان  جۇمىسىمىزدى ءوز مىندەتىنە الىپ، وكىلدىككە بەرگىزبەي وتىرعان اقشانى وزدەرى الۋعا كىرىسىپ كەتكەنى دە كەشىكپەي بەلگىلى بولدى. ماسەلەگە انىعىراق توقتالساق، قازسسر ەڭبەك مينيسترلىگى جانىنان قۇرىلعان «ەلىماي-اي» دەگەن كىشى كاسىپ ورىننىڭ ادامدارى، ءبىز موڭعولدارمەن كەلىسىمگە وتىردىق، دەپ  موڭعوليانىڭ «شەتەلدەرگە جۇمىس كۇشىن شىعارۋ جونىندەگى بيۋروسىنىڭ» باستىعى د.پۇرەۆباتار مەن ا.ۇسەنوۆتىڭ ءوزارا جاساعان «كەلىسىم» قۇجاتىنىڭ كوشىرمەسى، جانە دەلدالدىق جۇمىستى «ەلىم-اي» دىڭ   مىندەتىنە بەرگەنى  تۋرالى د.پۇرەۆباتوردىڭ  «سەنىم حاتى» كوشىرمەسى، تاعى باسقا قاعازدىردى تاراتىپ، (شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ ايتۋلارى بويىنشا) وكىلدىككە ءتيىستى اقشا قاراجاتتى «ەلىم-اي» وزدەرىنە اۋدارتىپ الىپ كەتىپتى. ءىستىڭ انىق قانىعىن ءبىلۋ ءۇشىن «ەلىم-اي»-دىڭ شارۋاشىلىقتارعا تاراتقان قۇجاتتارى جانە «ەلىم-اي» اگەنتتىگىنىڭ موڭعوليانىڭ «شەت ەلدەرگە جۇمىس كۇشىن شىعارۋ جونىندەگى بيۋروسىمەن» جاساعان كەلىسىمى، د.پۇرەۆباتاردىڭ بەرگەن سەنىم حاتىنىڭ  ءبىر ءبىر داناسىن الىپ اياتحان تۇرىسبەكۇلى موڭعولياعا بارىپ كەلدى. ۇياتتى ءىس بولسادا تاريحي شىندىقتى جازۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. ا.تۇرىسبەكۇلى ۋلانباتىر قالاسىندا موڭعوليانىڭ ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولمون مىرزاعا قۇجاتتاردى تانىستىرىپ ءمان جايدى سۇراسا، مينيستر بۇل جاعدايدان بەيحابار ەكەنىن ايتىپ ءىستىڭ ءمان جايىن دەرەۋ تەكسەرتەدى. كەلىسىم مينيسترلىكتىڭ رۇحساتىنسىز جاسىرىن جاسالعان ەكەن. مينيستر تس.تسولموننىڭ شەشىمىمەن د.پۇرەۆباتاردىڭ “ەلىم-اي” مەن جاساعان «كەلىسىمىنىڭ» كۇشى جويىلادى. د.پۇرەۆباتار جۇمىسىنان بوساتىلادى. مينيسترلىكتىڭ «جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى» ءبولىم مەڭگەرۋشىسى د.بيامباا، بۇل تۋرالى «ەلىم-اي» دىڭ ديرەكتورى  ا.ۇسەنوۆكە

رەسمي حات جولداپ مالىمدەيدى دە ءىس توقتاتىلادى.

جانە تۇراقتى وكىلدىكتىڭ دەلدالدىق ىستەپ كەلگەن جۇمىسىن بۇرىنعى قالپىندا قالتىرۋدى بۇيىرادى. ءبىزدىڭ تاڭعالعانىمىز: وسى جاعدايدان ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولموننىڭ ءوزى بەيحابار وتىرعاندا، زاردىقان قيناياتۇلى قالاي ءبىلىپ، “وكىلدىكتىڭ جۇمىسى توقتاتىلدى” دەگەن اڭگىمە تاراتقانى، جانە دە سول كەزدە بوتاگوز ۋاتحانقىزى د.پۇرەۆباتاردىڭ قول استىندا ىستەپ ءجۇرىپ نەگە بىزگە حابارلاماعانى…

ال، ءبىزدىڭ مىندەت جوسپارىمىز كەلەسى جىلعى كوشتى قالاي جۇرگىزۋ دايىندىعىنا كىرىسۋ قاجەتتىلىگى ەدى. ءبىزدىڭ قارجىسىز كۇن كورۋىمىز وت باسىن اسىراۋىمىزدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتتى.

ءبىز ش.جانىبەكوۆ مىرزاعا بارىپ ماسەلە قويدىق. وكىلدىكتىڭ قارجىسىز وتىرعان جاعدايىن ايتىپ، جۇمىس جاساۋ مۇمكىندىگىمىز قالمادى، كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىپ بەرىڭىز، حالىققا جاعدايىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، جۇمىستى ورتا جولدا توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعانىمىزدى تۇسىندىرسەك، دەگەن ءوتىنىش جاسادىق. ايتپەسە، كوش جولىن اشقان كيەلى ەڭبەگىمىز تاپتالىپ، ادامي ار نامىسىمىزعا نۇقسان  كەلەتىنىن تانىستىردىق.

شاڭگەرەي جانىبەكوۆ مىرزا سابىرلى ساليقالىق تانىتتى. كەشىكپەي ءبىزدى قاز سسر-ى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ورىنباسارى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ مىرزانىڭ قابىلداۋىنا اپاردى. مىرزاتاي اعامىز ناعىز ۇلتقا جاناشىر تۇلعا ەكەنى كورەر كوزگە كورىنىپ اق تۇردى. ابىز اعامىز اعالىق ىنتا ىقىلاسىمەن ايتارىمىزدى اسىقپاي تىڭداپ الدى. موڭعول ۇكىمەتى  جىبەرگەن ەكەن وزدەرى نەگە قارجىلاندىرمادى؟ دەپ سۇرادى. مەن، ءبىزدى ەشكىم ماجبۇرلەپ جىبەرگەن جوق، ءوزىمىز ءوتىنىش جاساپ قازاقتىڭ جۇمىسسىز جۇرگەن جاستارىن قازاق جەرىندە جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتسەك دەگەن تىلەك تالاپ قويدىق، ولار ىقتيارلىعىن بەردى، دەدىم. شىن مانىسىندە كەلگەن قازاق ەندى كەرى قايتپايدى اتامەكەنىندە تۇراقتى قونىستانىپ قالاتىن بولادى. ءبىز تەك ەلدىڭ ەلگە تۇتاسىمەن ورالۋىنىڭ وڭتايلى جولىن تاپساق دەپ جۇرگەن جاندارمىز، دەدىم. مىرزەكەڭ اڭگىمەنى ۇزاققا سوزعان جوق. ءبىز سويلەسىپ كورەيىك، دەگەنى ءبىزدىڭ توبەمىزدى كوككە جەتكىزگەندەي بولدى. قازاق كوشى جالعاسا بەرەتىنىنە كامىل سەنىپ كادىمگىدەي جىگەرلەنىپ جەلپىنىپ شىقتىق!

مىنەكي سودان كەيىن وكىلدىكتى قاز سسر-ءى قارجىلاندىراتىن بولىپ شەشىم شىقتى. مىرزاتاي جولداسبەكوۆ مىرزا قارجى ءمينيسترى  ە.دەربەسوۆكە حات جىبەرگەن ەكەن. حاتتا: «ەلدىڭ بىرلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن وكىلدىلىككە جاردەم كورسەتۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەپتى.

دەربەسوۆ مىرزانىڭ وكىلدىكتى «حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ فوندى» نان قارجىلاندىرۋعا كەلىسىمىن بەرگەن حاتىن الدىق. ءبىزدى قارجى مينيسترلىگىنىڭ الەۋمەتتىك قورعاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ن.كورجوۆا حانىم قابىلداپ، وكىلدىكتىڭ باستىعى جانە ورىنباسارىنا لايىقتى ايلىق جالاقى بەلگىلەپ، وكىلدىكتىڭ باسقا دا شىعىندارىنا جۇمسالاتىن قاراجاتتى ەسەپتەپ بەكىتىپ بەردى. ءبىزدىڭ جۇمىستى جالعاستىرىپ اتقارۋىمىزعا وسىلاي مۇمكىندىك تۋدى.

بىزدە كۇن تارتىبىندە تۇرعان موڭعوليا ەلىنىڭ بايان-ولگەي جانە حوۆدا ايماقتارىنان  كەلەسى كوكتەمنەن باستاپ وتباسى، ءۇي مۇلىكتەرىمەن بىرگە كوشىپ كەلىۋگە اسىعىپ وتىرعان قازاق كوشىن جالعاستىرۋ ءۇشىن شەشۋىن تابۋعا ءتيىستى ماسەلەلەردى قولعا الىپ، قازاقستان ەڭبەك مينيسترلىگىمەن بىرىگىپ كىرىسىپ كەتتىك.  وسى جۇمىس تىڭعىلىقتى اتقارىلعاننىڭ ناتيجەسىندە 1992 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن موڭعوليادان 30 مىڭداي ادام اتامەكەنگە قونىس اۋداردى.

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن، تۇرالاپ قالعان ەل ەكونوميكاسىن كوتەرىپ، حالىقتىڭ حال جاعدايىن جاقسارتۋ جولىنداعى قيىن دا كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن، وكىمەت ەڭ اۋەلى تاۋەلسىزدىكتى بەكەمدەۋدىڭ  نەگىزگى العى شارتتارى بولىپ كەلەتىن-ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ، حالىق شارۋاشىلىعىندا جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدى قولعا العانى بەلگىلى.

وسىعان بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ”مەملەكەت مۇلكىن جەكەشەلەندىرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك  كوميتەت” قۇرىلدى. كوميتەت توراعاسىنا سايلانعان ىزباسقانوۆ قىلىشبەك ساتىلعانۇلىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، اتاجۇرتقا قونىس اۋدارىپ كەلىپ، تۇرعىلىقتى حالىقپەن بىردەي قول ۇستاسىپ ەڭبەك ەتىپ جاتقان اعايىنداردى دا جەكەشەلەندىرۋدەن شەت قالدىرماۋلارىن ءوتىنىپ، وسى تۋرالى جازعان رەسمي حاتىمىزدى تابىس ەتكەن ەدىك. ناتيجەسىندە اتالمىش كوميتەت باسشىلارىنىڭ جاناشىرلىق ىزگى نيەتى، وكىمەت باسشىلارىنىڭ قولداۋلارىنىڭ ارقاسىندا، ورالمانداردى جەرگىلىكتى حالىقپەن بىردەي كورىپ جەكەشەلەندىرۋگە قاتىستىرۋ تۋرالى شەشىم شىعىپ، الىستان كەلگەن اعايىن ءوزى وتىرعان باسپاناسىنا، قورا قوپسىسىنا، قولدارىنداعى تەحنيكالارىنا يە بولىپ قالدى.

1994 جىلى  اتالمىش كوميتەتتىڭ جاڭادان كەلگەن توراعاسى جانىبەك كارىبجانوۆ مىرزاعا 16 مامىر كۇنى ءنومىرى 17-ءشى  رەسمي حات جولداپ، الدىڭعى شىققان شەشىمدى ەسكە سالا وتىرىپ، ءاربىر وبلىستاعى ءىس جاۋاپتانعان كەيبىر ادامداردىڭ ىسكەرلىگىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن بولىپ، ورالماندار جەكەشەلەندىرۋ جۇمىسىنا بىركەلكى قاتىستىرىلماي وتىرعاندىعىن ءتۇسىندىرىپ، وسى ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، كومەكتەسۋدى سۇراعان ەدىك. ءوتىنىشىمىز اياق استى قالعان جوق.

“ الدىڭعى بارعان ءورىس الادى… “دەپ حالقىمىز قالىس ايتپاسا كەرەك، كەلگەن اعايىن مۇمكىندىگىنشە جەكەشەلەندىرۋگە قاتىستىرىلدى.

1993 جىلى ورالماندار ماسەلەسىمەن تىكەلەي اينالىساتىن قازاقستاننىڭ كوشى-قون دەپارتامەنتى قۇرىلىپ، كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ماسەلەسىمەن وسى مەكەمە تىكەلەي اينالىساتان بولدى.

1994 جىلى قازاقستاندا موڭعوليانىڭ ەلشىلىگى اشىلدى. مۇنداي مەملەكەتتىك، ساياسي مەكەمەلەردىڭ اشىلۋى،  كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ارىقارايعى ازاماتتىق الۋ جانە باسقاداي ماسەلەلەرىنىڭ تىڭعىلىقتى شەشىمىن تابۋىنا ۇلكەن سەرپىلىس بەردى.

موڭعوليانىڭ قوشى-قون باسقارعان وكىلدىگىنىڭ رەسمي اشىلىپ، جۇمىستاعانى، الىستان كەلگەن اعايىننىڭ ەل جەرگە ءسىڭىسىپ تۇراقتاپ قالۋىنا قاتىستى ماسەلەلەردى ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە رەسمي قويىپ، شەشىمىن تابۋدا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى.سولاردىڭ ءبىر-نەشەۋىن وقىرماننىڭ زەردەسىنە سالا كەتسەك;

وكىلدىك ەندى ارىقاراي دەمەۋشىلەردىڭ كومەگىنە سۇيەنە ءجۇرىپ، باستاپ كەلگەن ادامدارىمىزدىڭ تالابى بويىنشا ءىسىمىزدى مۇمكىندىگىنشە  توقتاتپاي جۇرگىزە بەردىك. ءوزىمىزدىڭ جاساعان كەلىسىم-شارتىمىزدىڭ ۋاقىتى ءبىتىپ، كەلگەن ادامدار ازاماتتىعىن العانشا بىردە قارجىلى، بىردە قارجىسىز ءجۇرىپ، كوشىپ كەلگەن ەلدىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن قولىمىزدان كەلگەن مۇمكىندىگىمىزدى ايامادىق.

«جانىبەك-تارحان» فيرماسىنىڭ باسشىسى ەربولات تولەگەنوۆ مىرزا وكىلدىككە جەڭىل ماشينا بەرىپ قانا قويماي، وكىلدىكتىڭ ەسەپ-شوتىنا اقشالاي قارجى اۋدارۋىنىڭ ارقاسىندا، جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك تۋعىزدى. وكىلدىك مەرزىمى ءۇش جىلعا ۇزارتىلدى.

1997 جىلدان باستاپ اكىم ىسقاقتىڭ باستاۋىمەن باباقۇمار قيناياتۇلى، راحىم ايىپۇلى، اقەدىلتويشانۇلى، دوسىمبەك قاتىرانۇلى، نۇربەك قاپىشۇلى، الماس احمەتبەكۇلى، نۇرلان زياحانۇلى، اباي ماۋقاراۇلى قاتارلى ازاماتتار اتسالىسىپ سۇبەلى ۇلەستەرىن قوسىپ بەكىتىلگەن «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» العاشقى قازاق تىلىندەگى زاڭى ورالمانداردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىن قالىپتاستىرۋدى مەملەكەتتىڭ باسقارىپ باقىلاۋىنا جەتكىزدى.

وسىمەن 1997 جىلى وكىلدىكتىڭ جۇمىس مەرزىمى بىتكەنىمەن ءبىز كوشىپ كەلگەن ەلدىڭ ماسەلەسىنەن تىس قالمادىق. كەيبىر شارشاپ- شالدىققان ادامدار بۇرىنعى ادەتىمەن  ۇيىمىزگە ىزدەپ كەلىپ، قيىنشىلىقتارىن ايتىپ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورىندارعا دەگەن مۇڭدارىن ايتىپ، كومەكتەسۋىمىزدى سۇراپ مازالاي بەردى. ءوز مۇمكىندىگىمىزشە زاڭنامالىق اقىل كەڭەس بەرىپ، كەيدە جاۋاپتى لاۋازىم يەلەرىنە ماسەلەنىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ، وڭتايلى شەشىمى تابىلۋىنا تۇرتكى بولىپ ىقپال ەتىپ جۇردىك.

بىردە، 1998 جىلى قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ كوميتەت توراعاسى ءو.وزعانباەۆ مىرزاعا كوشىپ كەلۋشىلەرگە 1997 جىلى قابىلدانعان  كوشى-قون زاڭى بويىنشا ىقتيار حات بەرۋ كەرەك ەكەندىگىن، سونىڭ نەگىزىندە جۇمىس، جاردەماقى مەن قامتۋ ماسەلەسى شەشىلەتىندىگىن ءتۇسىندىرىپ، ءوتىنىش حات جولداعان بولاتىنمبىز.. ول كەشىكپەي شەشىمىن تاۋىپ، بىزگە كوشى-قون اگەنتتىگىنەن ءوتىنىشىمىزدى قاناعاتتاندىرىپ، 1998 جىلى 18 قىركۇيەكتە نومەرى س-170 حاتپەن رەسمي  جاۋاپ بەرگەن ەدى.

كوشىپ كەلگەندەر جاپپاي ىقتيار حات الىپ ارعاراي ازاماتتىق الۋلارىنا جول اشىلدى.

باستاپقى كەزدە قازاقستاننىڭ ۇلانعايىر ولكەسىنە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن اعايىندار ءبىرىن-ءبىرى تاپپاي قالدى. تۋىسىنىڭ تورقالى تويى، توپىراقتى ولىمىنە قاتىسۋ ءۇشىن قاراجات تاپشى زاماندا سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. كەيبىرەۋىنە جەرگىلىكتى اكىمدەر باسشىلارمەن ءتىل تابىسۋ وڭاي بولمادى. ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالعان جانۇيالار دا بولدى. ەلىم  جۇرتىم دەپ كەلگەن ەر ازاماتتاردىڭ ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ ساعىن سىندىرعان جاعدايلاردا بولدى. ماسەلەن، جوعارى ءبىلىمدى كاسىبي مامان يەلەرى ءوز ورنىن تابا الماي، قولىنا تاياق الىپ مال باقتى. وكىلدىك ورالماندار ءۇشىن تالاي اتقامىنەرلەرمەن ارازداسىپ، تالاي ۇلتجاندى، العىر ازاماتتار مەن ىقپالداسىپ جۇمىس اتقاردى. حالىق ىشىندە ەل بىرلىگىن مۇرات ەتكەن، زيالىلار كوپ بولدى. سولاردىڭ ارقاسىندا الىستان كەلگەن اعايىن الاڭسىز ورنالاسىپ، جەرگىلىكتى ەلمەن قۇدا جەگجات بولىپ ءسىڭىسىپ كەتتى.قورتىندىلاي كەلگەن دە:

        بىرىنشىدەن, قازاقستىن رەسپۋبليكاسى، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان شىقپاي تۇرىپ كوش باستالعانىنىڭ ارقاسىندا كەڭەس وداعى مەن موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اراسىندا جاسالعان “الەۋمەتتىك قورعوۋ تۋرالى كەلىسىمگە” نەگىزدەلىپ موڭعوليادان كەلگەن قانداستارىمىزعا زەينەتاقى تاعايىندالسا، ەكىنشىدەن, قازاقستاندا جەكەشەلەندىرۋ جۇمىسى باستالعاننان بۇرىن كەلىپ ۇلگەرگەندەر، جەكەشەلەندىرۋ جۇمىسىنا قاتىستىرىلۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. بۇل-كوشتىڭ اياق استىنان، اسىعىس باستالۋىنىڭ ناتيجەسى ەدى.

ورالمانداردىڭ مۇڭ مۇقتاجىن جوقتاپ، كەزىندە تالاي كەلەلى ماسەلەلەردى كوتەرگەن باسپا ءسوز وكىلدەرىنىڭ ەڭبەگى ۇشان تەڭىز ەدى. جۇلدىز جۇرنالى، ەگەمەندى قازاقستان، حالىق كەڭەسى، تۇركىستان، قازاق ادەبيەتى، قازاق راديوسى جانە قازاقستان تەلە ارناسىنىڭ ۇجىمىنا، جانە تارتىمدى وي تولعاۋ، ۇسىنىستارمەن شىققان اعالارىمىز تۇرسىنبەك كاكىشۇلى، عافۋ قايىربەكوۆ، مۇحتار ماعاۋين، شەرحان مۇرتازا، مارات توقاشباەۆ، ومىرسەرىك جۇمان، ءامىرحان مەڭدەكە، زايدا ەلعوندينوۆا، سەرىكقالي حاسان، زاكەنوۆ كەڭەسقان، احمەتداعدۋران، گۇلزەينەپ سادىرقىزى، ابزال بوكەن، ديداحمەت ءاشىمحانۇلى، قاينارولجاي،ۋاقاپ قادىرحانۇلى، نۇكەش بادىعۇلۇلى،ايتپاي نۇسىپقانۇلى، باقىت ساربالاەۆ، جاڭابەك تويبازاروۆ، قىدىربەك رىسبەكوۆ، نۇرقاسىم قازىبەك، ەرجان ارزىقۇلوۆ سياقتى ۇلتى حالقى ەلى ءۇشىن ەڭىرەگەن، جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ازاماتتارعا شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ ايتار ىقىلاس باتاسىندا شەك جوق!!

وكىلدىك، كوشى-قوندى ءوز باستارىنىڭ مۇددەسىنە پايدالانۋدى كوزدەيتىن ەكى ەلدىڭ كەيبىر ادامدارىنىڭ جاساعان قۇيتىرقى ارەكەتتەرىمەن كۇرەسە وتىرىپ ويلاعان ماقساتتارىنا جەتتى. ەڭبەك كەلىسىم-شارتى بويىنشا ءۇش جىلدا اتامەكەنگە 65 مىڭ ادامنىڭ ورالۋى ەل ۇشىنگى ەڭبەگىمىز جەمىستى بولىپ   ماڭداي تەرىمىز اقتالدى. ءبىز باستاعان كوش، ۇلى كوشكە ۇلاستى. الىستان كەلگەن اعايىن اتامەكەنىنە ءسىڭىسىپ وتانىنا الاڭسىز ورنالاستى.جاڭا قونىستا جاڭا ۇرپاق دۇنيەگە كەلىپ قازاق ەلىنىڭ ەلدىگىن كەمەلدەندىرۋدە ءوز ۇلەستەرىن قوستى. ءبىز وسىنداي يگىلىكتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولعانىمىز ءۇشىن ءوزىمىزدى باقىتتى سانايمىز!.

ەكى ەلدىڭ  ۇكىمەت دەلەگاتسيالارىنىڭ

 الماتىداعى كەزدەسۋى

قازاق سسر-ىنىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ شاقىرۋى بويىنشا  1991 جىلى 19 ماۋسىمدا موڭعوليا ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولمون باستاعان ۇكىمەت دەلەگاتسياسى الماتىعا كەلدى. دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىندا تاشكەنتتەگى باس كونسۋل ب.بۋد، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى ب.داۆااجاۆ، موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ قازاقستانداعى تۇراقتى وكىلدەرى اياتحان تۇرىسبەكۇلى جانە مەن ساعات زاحانقىزى قاتىستىم.

ەكى ەل دەلەگاتسياسىنىڭ بۇل العاشقى رەسمي كەزدەسۋى 1991 جىلى 20 ماۋسىمدا قازاق سسر-ىنىڭ ەڭبەك ءمينيستىرى س.د.بەيسەنوۆتىڭ كابينەتىندە بولدى. جىلى شىراي امان سالەمنەن كەيىن س.بەيسەنوۆ مىرزا اڭگىمەنى مينيسترلىكتىڭ جۇمىس جايى، جالپى ەلدىڭ وركەن نيەتتى جاعدايىن تانىستىرۋدان باستادى. مينيستىرلىگىمىز سوڭعى كەزدە بىرنەشە رەت وزگەرىسكە ۇشىراپ، ەندى عانا ەڭبەك مينيستىرلىگى بولىپ قۇرىلدىق. ءبىز مينيسترلىك رەتىندە جۇمىس جاساۋ بارىسىندا «ەڭبەك رىنوگى» دەگەن ۇعىممەن العاش كەزدەسىپ وتىرمىز. رەسپۋبليكامىزدا حالىقتاردىڭ ورنالاسۋ تىعىزدىعى ءار ءتۇرلى. ماسەلەن، باتىس ايماقتاردىڭ اۋا رايى قولايسىز-شولەيت، قۋاڭشىلىق بولعانمەن مۇنايعا باي، ال سول تۇستىك جاقتىڭ جەرى ورمان-توعايلى، كوكونىس وسىرۋگە قولايلى، حالىق ءجيى ورنالاسقان. ورتالىق ايماقتارعا ءىرى ونەركاسىپتەر شوعىرلانعان. وندا قاراعاندى، تەمىرتاۋ، جەزقازعان سياقتى ءىرى تاۋ-كەن كاسىپورىندارى، قارا جانە ءتۇستى مەتالل وندىرەتىن زاۋىتتار مەن كەن بايىتۋ ورىندارى ورنالاسقان. شىعىس ايماقتار مەن تالدىقورعان ولكەسىندە كوكونىس جانە مال شارۋاشىلىعى باسىم دامىعان. وڭتۇستىكتىڭ كليماتى جۇمساق، اۋا رايى جىلى، حالىق وتە ءجيى ورنالاسقان، ماقتا، كوكونىس وسىرەدى.12 ايماقتا ەڭبەك باسقارماسى قۇرىلدى. سولاردىڭ كۇشىمەن حالىقتى جۇمىسپەن قامتىپ، الەۋمەتتىك جاعىنان قورعاۋ ماسەلەسىن جۇيەلى تۇردە شەشكەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز دەپ توقتالدى.

ءسوز كەزەگىندە تس.تسولمون مىرزا، بىزدە دە مينيسترلىك قۇرىلعالى سەگىز ايدىڭ ءجۇزى بولدى. مينيسترلىكتە بارلىعى 65 ادام قىزمەت ەتەدى، ءمينيستردىڭ ەكى ورىنباسارى بار. مينيسترلىك ءوز جۇمىسىن ءۇش باعىتتا جۇرگىزەدى.      جەرگىلىكتى جەرلەردە، بارلىق ايماقتاردىڭ ورتالىعىندا ەڭبەك بيرجالارى اشىلدى. ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان جۇمىسسىزداردى تىركەپ، ولاردى شەت ەلدەرگە ەڭبەك كۇشى رەتىندە شىعاراتىن ەڭبەك رىنوگىن جۇمىستاتۋ جونىندەگى بيۋرو اشىلدى.ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىسسىزدار سانى جۇمىسقا جارامدى ادامداردىڭ 3-6 پايىزىن يەلەنۋدە. بۇل كورسەتكىش بايان-ولگەي دە ەكى ەسەگە ارتىق. بيىلعى وقۋ جىلى اياقتالعاندا جۇمىسسىزدار سانى تاعى ەكى ەسەگە ارتادى دەپ كۇتىلۋدە. مىنە، سوندىقتان ادامداردى قايدا جۇمىس كوزى تابىلسا، سوندا جىبەرۋ ارقىلى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ ۋاقىتشا شەشىمىن تابۋدى ءجون كوردىك. سول سەبەپتى، موڭعولدىق، ياعني ءوز قازاقتارىمىزدىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى بىردەي قانداستارىنىڭ اراسىنا قازاقستانعا بارىپ جۇمىس ىستەمەكشى بولعان ۇسىنىسىن تۇسىنىستىكپەن قابىلدادىق.  ءبىز ادامدارىمىزدى ەكسپورتقا شىققان جۇمىسكۇشى رەتىندە عانا ەمەس، سول جەردە وقىپ، ۇيرەنىپ، تاجىريبە الماسىپ كەلۋى ءۇشىن دە شەت ەلگە شىعارىپ وتىرمىز. ەڭبەك كۇشىن تەك قازاقستانعا عانا ەمەس وڭتۇستىك كورەياعا، ۆەنگرياعا، جانە لەنينگرادقا جىبەرۋگە دايىنداپ جاتىرمىز.  وسىنداي قيىن قىستاۋ زاماندا كومەك قولدارىڭىزدى سوزىپ، ءبىزدىڭ ادامداردى جۇمىسقا الىپ جاتقاندارىڭىزعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. موڭعوليادان جۇمىس كۇشىن الۋ ماسەلەسى ازىرگە مونگوليانىڭ ەڭبەك بيرجاسى مەن قازاق سسر-ىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپ ورىندارىنىڭ ارالىعىندا جاسالعان ەڭبەك كەلىسىمشارتى نەگىزىندە جۇزەگە اسىپ جاتىر. بۇل ماسەلەنى ارىقاراي ەكى ەلدىڭ ەڭبەك مينيسترلىكتەرىنىڭ دەڭگەيىندە سويلەسىپ رەتتەۋ قاجەت بولسا، ۇكىمەتتىك دەڭگەيدە كەلىسىپ شەشۋگە ءبىز دايىنبىز دەدى.

س.بەيسەنوۆ، سىزدەردىڭ ادامدارىڭىز ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى شارۋاشىلىق ورىندارىمەن كەلىسىمشارت جاساپ، كەلىپ-كەتىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى كازىردىڭ وزىندە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر تۋىنداي باستادى.بىراق بارلىق جەردە وڭ كوزقاراس تانىلۋدا. الايدا «ءوز جۇمىسسىزدارىمىزدىڭ ماسەلەسىن شەشە الماي جاتىپ، شەتەلدەن جۇمىس كۇشىن نەگە الامىز» دەيتىندەردە بار. بىزدە اۋىل شارۋاشىلىعى، سونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى ارتتا قالۋدا، وعان بارىپ جۇمىس جاساۋعا قۇلشىنىپ وتىرعاندار از. سوندىقتان موڭعوليالىق قانداستارىمىز اتا كاسابى-مال شارۋاشىلىعىنا ورنالاسام دەسە مۇمكىندىك بار. موڭعوليادان جۇمىس كۇشىن الۋ ماسەلەسى ازىرگە باعىت باعدارسىز بەيبەرەكەت ءجۇرىپ جاتىر. سىزدەردىڭ كەلگەندەرىڭىز دۇرىس بولدى. جەرگىلىكتى جەرلەردە جوعارىدان ۇكىمەت ارالاسىپ شەشپەسە بولمايتىن ماسەلەلەر قوردالانۋدا. بىزدە وسىعان بايلانىستى ميگراتسيا ءبولىمى قۇرىلدى. ءبىز ەشكىمدى ءماجبۇر ەتكەمىز جوق، قارسىلىق تا جاسامادىق. بۇل كۇردەلى دە ماڭىزدى ماسەلەنى دۇرىس جولعا قويۋ سىزدەر مەن ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. مەنىڭ ءوز باسىم ۇكىمەت ارالىق كەلىسىم بولسا دەپ ەسەپتەيمىن. ازىرگە مينيسترلىكتەر دەڭگەيىندە كەلىسىم شارتتىڭ جوباسى جاسالىپ جاتىر. ول جوبانى الدە دە پىسىقتاپ ەكىنشى كەزدەسۋدە قول قويعانىمىز دۇرىس بولار دەگەن پىكىرىن ايتتى.

سولجاقتان: تس.تسولمون، ب.بۋد،ز .ساعات، ت.داۆااجاۆ، ت.اياتحان، س.ك.نۇراليەۆ، وڭ جاقتا: س.بەيسەنوۆ، س.باتىرشاۇلى

محر ۇكىمەت دەلەگاتتارى. سولدان، ت.اياتحان، ب.بۋد، ز.ساعات، تس.تسولمون، ت.داۆااجاۆ، الماتى. 1991 جىل. 22 ماۋسىم.الماتى.

موڭعوليا ۇكىمەتى دەلەگاتسياسىن 21 ماۋسىمدا قازاق سسر-ڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى قاراتاي تۇرىسوۆ قابىلدادى. قوناقتاردى جىلى شىرايمەن قابىلداعان قاراتاي مىرزا قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعدايى جونىندە بايانداپ بەردى.

مينيستر تس.تسولمون، جىلى قابىلداپ، ەلدەرىڭىزدەگى قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايمەن حاباردار ەتكەنىڭىزگە راحمەت. ءبىزدىڭ ەل كوپ پارتيالىق جۇيەگە اۋىستى. پارلامەنتتى ءتورت پارتيالىق توپ قۇرايدى. محرپ-سى جەكە بيلىك جۇرگىزۋدەن قالدى. بارلىق پارتيا تەڭ دارەجەلى قۇقىق يەلەندى. ولار وزدەرىنىڭ ساياسي كوزقاراستارىن بىرىكتىردى، ەكانوميكا ونسىز العا باسۋ مۇمكىن ەمەس. شەتەلدەرمەن اشىق ەكانوميكالىق سىرتقى ساياسات جۇرگىزەمىز. ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ناتيجەسى جامان ەمەس، ازىرگە تۇراقتى قۇلدىراۋ بايقالمادى. بىراق ءبىز بىلمەيتىن، ماسەلەلەر باس كوتەرۋدە. بۇرىننان قالىپتاسقان، كەڭەس وداعىمەن ءبىر جاقتى عانا جاسالىپ كەلگەن ەكونوميكالىق بايلانىستان باس تارتىپ، جاڭا بەتبۇرىس جاساۋ وڭاي شارۋا ەمەس. وسى كەزدە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىمەن ساياسي ەكونوميكالىق بايلانىسىمىزدى كەڭەيتۋگە قۇلشىنىپ جاتىرمىز. ءبىز قازاق سسر-ءى مەن موڭعول ۇكىمەتى ارالىعىندا جانجاقتى بايلانىس جاساۋدى قالايمىز. حالقىمىزدىڭ اتا كاسىبى ۇقساس، جاقىن كورشىلەس ەلمىز. رەسەيمەن دە جان-جاقتى قاتىناس جاساپ جاتىرمىز. سىزدەرمەندە جاقىن ارالاسۋدى كوزدەپ وتىرمىز. سونىڭ العاشتى قادامى جۇمىس كۇشىن الماسۋ جونىندەگى كەلىسىم بولادى دەپ سەنەمىز. تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە ەكى ەل ارالىعىندا تۋرا جول بولماۋىنا بايلانىستى رەسەي ارقىلى قاتىناسامىز. ءبىز رەسەي ۇكىمەتىنەن جاڭادان بىرنەشە شەكارالىق بەكەت اشۋىن وتىنگەنبىز. ونىڭ شەشۋى كەشۋىلدەپ، ادامداردىڭ شەكارادان ەركىن وتۋىنە بوگەت بولىپ وتىر. وسى ماسەلەگە سىزدەر دە ارالاسساڭىزدار دەگەن ءوتىنىشىمىز بار. كورشىلەس ەكى ەل ءبىر-ءبىرىمىزدى جاقسى بىلمەيمىز. موڭعوليا ۇكىمەتى كەز كەلگەن ماسەلەلەر جونىندە سويلەسىپ، كەلىسۋگە دايىن دەدى.

ق.تۇرىسوۆ، وتە دۇرىس وسىلايشا پىكىر الماسىپ بىرلەسىپ جۇمىس جاسايمىز. وكىلدىك اشۋ ماسەلەسىن كەشىكتىرمەي شەشەمىز دەدى. وكىلدىكتىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن اشۋعا دايىنبىز. مۇنداي قارىم-قاتىناستى قانداي جولمەن شەشسەك تە ۇكىمەت ءبىزدى قولدايدى. كەلەشەكتە زامان تالابىنا ساي تۋىندايتىن ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشەتىن بولامىز دەدى.

مينيستر تس.تسولمون مىرزا باستاعان دەلەگاتسيا 22 ماۋسىمدا قازاق سسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى قارامانوۆ ۇزاقباي قارامانۇلىنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. قابىلداۋعا قازاق سسر-ڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا.ك.ارىستانبەكوۆا، سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىس ءمينيسترى سىزدىق ءابىشوۆ، ەڭبەك ءمينيسترى سايات بەيسەنوۆ، اۋىلشارۋاشىلىق جانە ازىق-تۇلىك ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قاتىستى.

ۇ.ق. قارامانۇلى اڭگىمەنى ءوزىن قىزىقتىرعان ماسەلەلەردىڭ توڭىرەگىندە سۇراق قويۋدان باستادى. حالىقتىڭ الەۋمەتىك جاعدايلارى، ەكونوميكالىق ساياسي جاعداي، ازىق-تۇلىك ماسەلەسى،  پارتيالاردا تۇپكى نەگىز بار ما؟ ماسەلەن، بىزدە كوپتەگەن پارتيالار باس كوتەرۋدە، بىراق ولاردا قانداي دا ءبىر نەگىز جوق دەپ تۇيىندەدى.

تس.تسولمون مىرزا، ەلىمىزدە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ جولىندا قادامدار جاسالۋدا، ەڭبەك اقىنىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرى بەلگىلەندى. جاردەماقى مەن زەينەتاقىنىڭ كەپىلدەنگەن مولشەرى توقتاتىلدى. ساياسي جۇيەدە پارلامەنتتىك باسقارۋعا كوشتىك. ەكونوميكانىڭ نەگىزى –اۋىلشارۋاشىلىق، جەڭىل ونەركاسىپ، تاۋ-كەن ءوندىرىسى. جەكەشەلەندىرۋ جۇرە باستادى. جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ تۋرالى ءسوز قوزعالىپ جاتىر. جۇمىسسىزدار سانى 4-6 پايىزعا جەتتى.

ۇ.قارامانوۆ، Cەمەي وبلىسىنىڭ ابرالى اۋدانىنا تەلەفون شالدىق. وندا قازاقتار كوشىپ كەلەتىن بولىپتى. ولار كيىز ۇيلەرى مەن مالدارىن الىپ كەلە مە؟ ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزدىڭ ماقساتى نە؟

تس.تسولمون، ءبىزدىڭ ەل سىرتقى ساياسي-ەكونوميكالىق اشىق ساياسات جۇرگىزۋدە. شەتەلدەرمەن جاڭاشا، اشىق قارىم-قاتىناس جاساۋدى قالايمىز. بىزدەگى كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ. ازىرگە تەك رەسەيمەن عانا ەكونوميكالىق كەلىسىم جاساپ،ساياسي دەكلاراتسياعا قول قويدىق.

ۇ.قارامانوۆ، ەڭبەك مينيسترلىگىمەن بىرىگىپ جۇمىس جاساي باستاعانىڭىز قۇپتارلىق جاعداي. بارلىق ماسەلەنى ەڭ الدىمەن ەڭبەك مينيسترلىگىندە مۇقيات تالقىلاپ، وي-پىكىرلەرىڭىزدى ءتۇيىستىرىپ العاننان كەيىن، سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىس مينيسترلىگىمەن، اۋىلشارۋاشىلىق جانە ازىق-تۇلىك مينيسترلىكتەرىمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاساعان دۇرىس. قانداي ءبىر ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا  تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ءوزارا ۇيلەسىم تابۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. مينيسترلىكتەر ءوزارا پايدالى بايلانىس جاساۋعا ىنتالى. ونداي مۇمكىندىك بار، ءبىز قارسى ەمەسپىز، جۇمىستى باستاڭىزدار دەدى. جۇمىس كۇشىن ارنايى كەلىسىم-شارت جاساۋ ارقىلى اكەلۋ ءجون. شىندىعىنا كەلسەك، ءبىز جۇمىس كۇشىنە ءزارۋ ەمەسپىز. ولاي ەكەن دەپ قانداستارىمىزعا قول ۇشىن بەرمەي وتىرا المايمىز بارىنشا قولدايمىز دەدى.

تس.تسولمون موڭعوليا پرەمەر-ءمينيسترى د.بيامباسۇرەننىڭ شاقىرۋىن قابىل الۋىڭىزدى جانە دە قازاقستاندا موڭعوليا ەڭبەكمينيسترلىگىنىڭ تۇراقتى وكىلدىگىن اشۋعا رۇحسات بەرۋدى وتىنەمىن دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

وكىلدىك اشۋدى وتىنگەن رەسمي حاتتى پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ سىرتقى بايلىنىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى س.م.قاناپيانوۆ مىرزا قابىلداپ الدى.

ۇ.قارامانوۆ، جۋىقتا كەڭەس ەلدەرىنىڭ كەدەن سالاسىن باسقاراتىن مينيسترلىكتىڭ ورىنباسارلارىن جيناپ، شەكارا ماسەلەسىن سويلەسەمىز. رەسەيگە شەكارا بەكەتتەرىن اشۋ تۋرالى رەسمي حات جولداپ، سيلاەۆقا ماسەلە قويعانبىز. شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا ماسكەۋدە كەزدەسۋ بولادى. سول كەزدە بۇل ماسەلە شەشىمىن تابادى دەپ كۇتىلۋدە. وكىلدىكتى اشۋ ماسەلەسىن شەشەمىز.باسقا ماسەلەلەردى ەڭبەك مينيسترلىگىندە سويلەسىپ شەشىڭىزدەر. وندا شەشىلمەگەن ماسەلە بولسا ماعان كەلۋلەرىڭىزگە بولادى دەدى. بۇدان كەيىن دەلەگاتسيانى سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىس ءمينيسترى س.ءابىشوۆ مىرزا ءوز كابينەتىندە قابىلدادى. س.ءابىشوۆ ءوز مينيسترلىگىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى جايلى قىسقاشا تانىستىردى. بۇل مينيسترلىك تە 1991 جىلدىڭ باسىندا جاڭادان قۇرىلىپتى. مينيسترلىك قۇرىلعاننان باستاپ، شەتەلدەرمەن ەكونوميكالىق بايلانىس ساياساتىن قالىپتاستىرۋ، جاڭا ەكونوميكالىق جاعدايعا سايكەس ينۆەستيتسيا، كاسىپكەرلىك، ەركىن ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ تۋرالى زاڭداردىڭ جوباسىن جاساپ ۇلگەرىپتى. ال شىلدە ايىنان باستاپ ليتسەنزيا بەرۋ جۇمىسىن قولعا الماقشى ەكەن. ەكى جاق تا الداعى ۋاقىتتا ساۋدا- ساتتىق، عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىندا ناقتىلى قارىم-قاتىناستار جاساۋعا ىنتالى ەكەندەرىن ءبىلدىردى.

موڭعوليا دەلەگاتسياسى اسەم الماتىنىڭ كورىكتى ورىندارىمەن تانىستى. ولاردى اۋىلشارۋاشىلىق جاعدايىمەن تانىستىرۋ ءۇشىن ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ “ميچۋرين” اتىنداعى كەڭشارىنا اپاردى. بۇل كەڭشار قوي شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋمەن قاتار كوكونىس تە وسىرەدى، تەرى وڭدەپ، قولدان تەرى بۇيىمدارىن دا جاسايدى ەكەن. سونداي-اق باعالى تەرىلى اڭ وسىرەتىن بولىمشەنى جاڭادان قۇرىپ جاتقانىن كورسەتتى. ەكى جاق 24 ماۋسىمداعى كەزدەسۋدە «ەڭبەك رىنوگى حالىقتى جۇمىسپەن قامسىزداندىرۋ، الەۋمەتتىك قورعاۋ سالسىندا ءوزارا قارىم-قاتىناس» جونىندەگى كەلىسىم-شارتتىڭ جوباسىن تالقىلاپ، ەكى ەلدىڭ ەڭبەك مينيستىرلەرى وسى جىلى كۇزدە ۋلان-باتىردا كەزدەسىپ، قول قويۋدى ۇيعاردى. الماتى كەزدەسۋىندە قول جەتكەن ماسەلەلەردى پروتوكول ارقىلى تۇيىندەدى. پروتوكولعا ەكى ەلدىڭ ەڭبەك مينيستىرلەرى قول قويدى.  پروتوكولدىڭ ماڭىزى:

1. ەكى ەل اراسىندا ساۋدا-ەكانوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق، مادەني

جانە باسقا ماسەلەلەر جونىندە تىعىز بايلانىس جاساۋ تۋرالى باستامانى جوعارى باعالادى.

2. موڭعوليا ازاماتتارىنىڭ قازاقستاننىڭ ۇجىمشار، كەڭشارالارى مەن وندىرىستىك كاسىپورىندارىنا ەڭبەك كەلىسىمشارتى نەگىزىندە كوشىپ كەلىپ، جۇمىسقا ورنالاسىپ جاتقان قازىرگى باستامانى ماقۇلدادى.
3. نارىقتىق قاتىناسقا كوشۋگە بايلانىستى ەكى ەلدەگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ەسكەرە وتىرىپ، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ، ەڭبەكاقى تولەۋ، حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە نارىقتىق قاتىناسقا كوشۋ بارىسىندا قول جەتكىزگەن جۇمىس تاجىريبەلەرىن ەكى مينيستىرلىك ءوزارا الماسىپ وتىرۋعا كەلىستى.

ءبىز قالاي باسپانالى بولدىق.

ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەك قىزىم التىن ەكەۋىمىز الماتىعا كەلىپ ت.تىلەگەننىڭ ۋاقىتشا تۇرعان الاتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى ەسىك تەرەزەسى سىنعان ءۇش بولمەلى اعاش ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىنە ورنالاستىق.  باسپانا ماسەلەسىن جۋىق ارادا شەشىپ الماساق كەلە جاتقان قىراۋلى قىستا جاعدايىمىز قيىنداپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. الدا كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان وكىلدىكتىڭ كوپتەگەن جۇمىستارىمەن بىرگە پاتەر ماسەلەسىن شەشۋدى تەزدەتۋ كەرەك بولدى. الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىنە اياتحان تۇرىسبەكۇلى ەكەۋىمىزدى قىزمەتكە تاعايىنداعان موڭعوليا ەڭبەك ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعى، موڭعوليانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ انىقتاماسى، قازسسر-ى ەڭبەك ءمينيسترىنىڭ  ءوتىنىشى باسقا دا قاجەتتى قۇجاتتاردى  ز.ق.نۇرقادىلوۆ مىرزانىڭ كومەكشىسىنە اپارىپ بەردىم دە ءوزىم ۋلان-باتىرعا كەتتىم. ۋلان-باتىردان كەلگەن سوڭ جۇمىسقا كىرىسىپ كەڭسەدە وتىر ەدىم بوتاگوز ۋاتحانقىزى كىرىپ كەلدى. ول دا باسپانا الۋدى كوزدەپ ۋلان-باتىردان ادەيى كەلگەن ەكەن. قازسسر مينيسترلەر كابينەتىنەن تەك قانا وكىلدىك قىزمەتكەرلەرىنە باسپانا بەرىلسىن دەگەندى ەستىپ كەلىپتى. بوتاگوز ۋاتحانقىزىنا موڭعوليا ەلىنىڭ ەڭبەك مينيسترلىگى، قازاقستانداعى وكىلدىك قىزمەتكەرى رەتىندە بۇيرىق شىعارىپ بەرمەپتى. قولىندا پاتەر الۋعا نەگىز بولاتىن ەشقانداي قۇجاتى بولماعان سوڭ الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى جانە ەڭبەك مينيسترلىگى ونى قابىلداماعان ەكەن. بوتاگوز  ءبىزدىڭ وكىلدىكتەن قولداۋ كورسەتكەن انىقتاما سۇراپ  كەلدى. الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ز.ق.نۇرقادىلوۆتىڭ اتىنا  پاتەر الۋعا ۇسىنىلعان ادامداردىڭ تىزىمىنە بوتاگوز ۋاتحانقىزىن دا قوسىپ وعاندا پاتەر بەرۋدى وتىنگەن حاتتى وكىلدىكتەن جازىپ بەردىك. ەرتەڭىندە بوتاگوز قايتا كەلدى. بۇل جولى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سايلاۋ باتىرشاۇلىنا ەرتىپ بارىپ ول كىسىنىڭ قولداۋ كورسەتكەن رۇقساتتاماسىن الىپ بەرۋىمدى  ءوتىندى. كوڭىلىن قيماي ادامگەرشىلىك تانىتىپ بوتاگوزدى ەرتىپ سايلاۋ باتىرشاۇلىنا باردىم. بوتاكوز ۋاتحانقىزى تۋرالى جاقسى پىكىر ايتىپ، باسپانا بەرۋدى وتىنگەن قاعاز جازىپ بەرۋىن سۇرادىم.  س.باتىرشاۇلى كەزىندە ونىڭ ۇستازى بولىپتى، بۇرىننان تانىسى ەكەن. بۇدان بۇرىن بوتاگوز ءوزى كەلىپ قابىلداۋىندا بولىپ ءوتىنىش ايتقاندا ەشبىر نەگىز جوق دەپ انىقتاما بەرمەگەن ەكەن. ول جايدى ماعان ايتپاعانى ۇياتتاۋ بولعانىمەن، وكىلدىكتىڭ باسشىسى رەتىندە ءوز باسىممەن الدىنا كەلىپ وتىرعان سوڭ، بوتاگوز ۋاتحانقىزىنىڭ  وكىلدىكتىڭ قىزمەتكەرى ەكەنىن انىقتايتىن موڭعوليا ەلىنىڭ ەڭبەك مينيسترلىگى تاراپىنان بەرگەن انىقتاماسى بولماسادا، ازداپ كىدىرىپ بارىپ ءبىر قازاق باسپانالى بولا بەرسە بولعانى، دەپ ز.ق. نۇرقادىلوۆ مىرزانىڭ اتىنا حات جازىپ بەردى.

الماتى قالاسى اكىمشىلىگىنىڭ العاشقى ءماجىلىسى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنا قاراي شاقىرىلدى. باسپانا الۋ ماسەلەسىمەن جينالعان ادامدار جەتىپ ارتىلادى ەكەن. كومەكشىسى مەنى كەزەكسىز كىرگىزىپ، وتىرىڭىز دەپ زامانبەك قالابايۇلىنىڭ جانىنداعى ورىندىقتى نۇسقادى. زاكەڭە قول بەرىپ امانداسىپ ورىندىققا جايعاستىم. ول، ءۇشىنشى ادامدارىڭىزدىڭ وكىلدىككە قىزمەتكە تاعايىندالعانى تۋرالى بۇيرىعى جوق ەكەن، پاتەر ەكى ادامعا عانا بەرىلەدى، دەدى. مەن ول ازىرشە ۋلانباتىردا جۇمىستاپ جاتىر كەشىكپەي بۇيرىق شىعىپ وسىندا اۋىسىپ كەلمەك ەدى دەپ شىر-پىر بولدىم.

زامانبەك قالابايۇلى، مەن كەلگەندە الماتى قالاسىنداعى قازاقتاردىڭ ۇلەسى 20 پايىز بولاتىن، قازىر 30 پايىزعا جەتتى دەپ ءوز ۇلتىنا دەگەن شىنايى جاناشىرلىقپەن جاساعان جۇمىستارىن اڭگىمەلەي باستاعاندا مەندە، ەندەشە الىستان كەلىپ جاتقان اعايىنداردى دا قامقورلىعىڭىزعا الا بەرسەڭىز، كەشىكپەي 40 پايىز بولار ەدى، دەپ قالجىڭداپ، جىميعان بولدىم. زاكەڭ اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ وتىرىپ قاعازعا قولدى قويىپ تا جىبەردى. ماعان، سىزدەي قايتپاس قايراتتى وجەت قازاق قىزدارىنىڭ ۇلتى ۇشىنگى ەڭبەگى تالايدى تاڭ قالدىرارى ءسوزسىز، ريزامىز دەدى.. مەنىڭ قۋانىشىمدا شەك جوق، راحمەتىمدى جاۋدىرىپ جاتىرمىن.

اكىمشىلىكتەن شەشىم شىقتى. ەندى كۇتۋ كەرەك. اياتحان جەزقازعان وبىلىسىنا ءىس ساپارعا كەتكەن. كەلگەن سوڭ اياتحان ەكەۋىمىز باسپانا جايىن بىلۋگە اكىمنىڭ ورىنباسارى سەرىك سۇلتانعازين مىرزاعا باردىق،  وتباسىڭىزدىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ قۇجاتتارىن الىپ كەلىڭىز دەدى.

ايتىلعان كۇنى قۇجاتتاردى الىپ بارىپ ەدىم،  «سامال» ىقشام اۋدانىنان پاتەر بۇيىردى. كوڭىل ورنىعىپ، قۋانا-تولقىپ، قيمىلسىز وتىرمىن. جولداسىم دوربەتحان توتيلاۇلى مەن كەنجە ۇلىم مۇحيت دۇنيەدەن وزعاننان بەرگى  باسىمىزدان وتكەن اۋىر كۇندەر، كوش كەرۋەنى، ەلدىڭ قامى، بالا-شاعانىڭ تاۋقىمەتى، تۋىسقانداردىڭ كۇيبەڭ تىرلىگى، وتپەلى ءومىردىڭ سوقپاقتارى، يگى ىسپەن بىرگە ەرە جۇرەتىن لاقاپ ءسوز، توزعان جۇيكە ءبىر ءسات كوز الدىما كەلە قالدى.. ءتاۋبا! دەپ اللاعا، اتامەكەندەگى اسىل اعايىنعا رازى بولدىم. اتامەكەنگە كوش باستاپ ارپالىسقان كۇندەرىم جانىمدى مارقايتسا، جەتىمدىك پەن جەسىرلىكتەن تارتقان تاۋقىمەتىم، جۇرەگىمدى سىزداتادى. الماتىنىڭ تورىندە ءتورت بولمەلى جاڭا پاتەرگە قايعى قاسىرەتتەن ابدەن قالجىراعان بالالارىمدى اكەلىپ ەنگىزگەنىم، ولارمەن بىرگە وزىمدە شەكسىز قۋانعانىم ءتۇسىم بە ءوڭىم بە بىلمەيمىن… بۇل قۋانىش مارقۇم بولعان جولداسىمنىڭ شاپاعاتى دا شىعار. اسىرەسە، ونسىزدا قايعى قاسىرەت مەڭدەتىپ جۇرگەن جۇرەگىڭدى، كەيبىر ادامداردىڭ قىزعانىشپەن جازىقسىز جارالايتىنى، ورىنسىز وسەكتەرىن وزەننىڭ سۋىنداي اعىزىپ ەرمەك قىلاتىنى جانىڭا باتادى ەكەن…تىپتى كەشە عانا توپىراقتى ولىمدە قايعىڭا ورتاقتاسقان  جانداردىڭ ساتقىندىعىن كورگەندە، ولار سوندا قايعىرىپ ەمەس قۋانىپ جۇگىرىپ جۇرگەن بە، دەگەن ويدا مازاڭدى الاتىنى تاعى بار… ال  وزىڭنەن كومەك سۇراپ كەلىپ، ءىسى بىتكەن سوڭ  وپاسىزدىق جاساپ ءىس ارەكەتىڭدى بۇرمالاپ تىرناق استىنان كىر ىزدەپ وتىراتىن جانداردىڭ قىلىعى.. ناعىز اللادان قورىقپايتىن قارا نيەتتى جانداردىڭ پەندەلىك ءىس ارەكەتى ەڭسەڭدى باسقانداي بولعانىمەن، كەيدە قايتا ءوزىڭدى جىگەرلەندىرىپ قايرات كۇش قۋاتىڭدى جيناپ بەرەتىنى دە ءومىر شىندىعى… بىلگەن ادامعا بۇنىڭ ءبارى ەتەنە جاقىنىڭنان ايرىلعان قاسىرەتپەن سالىستىرعاندا تۇككە تۇرمايدى. قايعى قاسىرەت، كەيدە ادامداردىڭ وزىڭە جاساعان  قياناتىن جۇرەگىڭە جەتكىزبەيتىن قالقان بولىپ تۇرادى ەكەن.

باقىتتى بولعىڭ كەلسە، بالالارىڭنىڭ تىرلىگى مەن بولاشاعى جارقىن بولۋىن تىلە، ولارعا قولىڭنان كەلگەن كومەگىڭدى كورسەتۋدى ماقسات ەت، ارىڭ تازا بولسا اللا دا، اتا-اناڭ دا رازى. وندا جولىڭ اشىق وزىڭە ءوزىڭ ريزا بوپ  كۇش قۋاتىڭا سۇيەنىپ قاناتتانىپ  جىگەرلەنەسىڭ. نەمەرەلەرىڭنىڭ سىڭعىر كۇلكىسىن كورىپ ءماز بولاسىڭ. ۇرپاعىما «باق بەرەكە، ىرىس قۇت بەرسە ەكەن!» دەگەندى بەس ۋاق اللادان تىلەيسىڭ! ءومىر بويى ەلىڭە حالقىڭا ىستەگەن يگى ءىس جاقسىلىعىڭ جانىڭنىڭ جايلىلىعى، داستارحانىڭنىڭ مايلىلىعىنىڭ كۋاسى بولارى ءسوزسىز!

مەن دە ەلىمە اتامەكەنىمە تاريحي وتانىما كەلىپ قوسىلعان ميلليونداعان قانداستارىمىزدىڭ ۇلى كوشىن، ءومىردىڭ ورىندە ءجۇرىپ، كورمەگەندى كورىپ، ەستىمەگەندى ەستىپ جۇرسەكتە ەر ازاماتتاردان قالىسپاي باستاپ كەلگەنىمە بۇگىندەرى شۇكىرشىلىك ەتەمىن! قيلى- قيىن قىستاۋ زاماندا، ەلگە جەتىپ العان اعايىنداردىڭ بىزگە دەگەن ىقىلاس باتاسى، اق تىلەگى قابىل بولىپ، ءبىزدىڭ دە ارمان تىلەگىمىز، ماقساتىمىز ءساتتى ورىندالىپ جاتقانىنا ءتاۋبا دەيمىز!!!.

قازىردە بالالارىم مۇحتار مەن  ايناش، باقىت پەن سارسەنقابىل كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ، ءوز وتباسى بالاشاعالارىن اسىراۋمەن بىرگە، ۇكىمەت الدىنداعى مىندەتتەمەلەرىن ابىرويمەن وتەي ءجۇرىپ، تۋعان- تۋىس، دوس- جاراندارعا دا كومەك قولىن سوزۋعا مۇمكىنشىلىكتەرى جەتىپ جۇرگەنى، ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىزدىڭ جارقىن كورىنىسى، اتاجۇرتتىڭ ىستىق ىقىلاسىنىڭ ارقاسى. بۇگىندە العاشقى نەمەرەم ەركەگۇل- قازبريتان ۋنيۆەرسيتەتىن ويداعىداي ءبىتىرىپ مەملەكەتتىك مەكەمەگە جۇمىسقا ورنالاسىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتىن ويداعىداي اتقارىپ جۇرسە، جان مۇحتارۇلى، ايدانا مۇحتارقىزى، اقەركە سارسەنقابىلقىزى مەكتەپتە ۇزدىك وقىپ، جانسەرىك سارسەنقابىلۇلى اپاسىنىڭ جانىندا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاۋعا دايىندالىپ ءجۇر. ءارى شوبەرە سۇيۋگە دە اللا جەتكىزەدى، دەگەن تىلەكتەمىز!

ەلىمىزدىڭ وركەنى وسە بەرسىن،  قازاقتىڭ باسىنان باق كەتپەسىن!!!.

III.ءبولىم.

قازاق ەلىنىڭ كوشتى قولداۋى باسپا بەتتەرىندە!

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ

الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەگى! 

قازاقستان رەسپۋليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ 1991 جىلى 31 جەلتوقساندا قازاق حالقىن كەلە جاتقان 1992 جىلعى جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاپ، «اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق» دەگەن ىزگى نيەتىن ۇلكەن تەبىرەنىسپەن ءبىلدىردى.بۇل تاريحي ماڭىزى بار جولداۋ قازاق باسپا ءسوزى ارقىلى الىستاعى اعايىنعا بىلاي  جەتكەن ەدى..

الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك!

           قىمباتتى وتانداستار!

          قانداس باۋىرلار!اعايىندار!

         حالقىمىزدىڭ تۇرمىس تىرشىلىگىنە، ەلىمىزدىڭ ىشكى،سىرتقى ساياساتىنا ۇلى وزگەرىس الىپ كەلگەن، بارلىعىمىز ءۇشىن ۇلكەن سىن بولعان1991-ءشى قوي جىلى تاريحتا قالىپ، ۇمىتپەن كۇدىگى مول جاڭا 1992 جىل كەلدى. تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ، جەر بەتىنە تارىداي شاشىراپ كەتكەن وتانداستار، قانداس باۋىرلار، سىزدەردى جاڭا جىلدارىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ارقايسىڭىزدىڭ وتباسىلارىڭىزعا مول باقىت قۋانىش تىلەيمىن!.

         اسپانىمىز ارقاشان اشىق بولسىن!

        سىزدەرمەن  اتامەكەندە تابىساتىن، ەمەن-ەركىن قاۋىشاتىن كۇنگە تەزىرەك جەتەيىك. ەجەلگى اتامەكەنىنەن جىراقتا قالعان سىزدەر كەشەگى كۇنگە دەيىن اتا-بابا جەرىنە قايتىپ كەلە الامىز با دەگەن سۇراقتىڭ الاڭداتىپ كەلگەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. «تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق» دەيدى حالقىمىز. قانداس باۋىرلارىمىزدى بايىرعى اتا-قونىسىنا تارتۋ ماقساتىندا  ادام قۇقۇعى تۋرالى ەل ارالىق ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان ۇكىمەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەت ەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستانعا قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى»  ارنايى قاۋلى قابىلدادى.

سوندىقتان اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق.

      اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭىزدان جارىلقاسىن!

      قىمباتتى باۋىرلار! سىزدەردى جاڭا 1992 جىلدارىڭىزبەن قۇتتىقتاپ، بارشالارىڭىزعا تۋعان جەردىڭ ىستىق سالەمىن جولدايمىن!

     باقىتتى، ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولىڭىزدار!

    بيىلعى جىل-اق جارقىن جىل بولسىن!

                        قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

                                                         نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

بۇل وقيعا شەت جۇرگەن اعايىننىڭ كوڭىلىن مارقايتىپ،ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزىپ،ولاردىڭ اتاجۇرتقا كەلۋ ىنتىقتىعىن ارتتىرا ءتۇستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ نازارىنا

وتانعا ورالۋدىڭ وڭ جولى

ءار ازاماتتىڭ ءوز وتانى بار.وتان ول-التىن بەسىك،قارا شاڭىراق، ياعني،اتا-باباڭنى ەجەلگى جەرى،ياعني ءبىر حالىقتىڭ ەپيتسەنترى.

ادام تۇرماق، قۇمىرسقا ەكەش قۇمىرسقانىڭ دا وتانى بولادى.ول-ونىڭ يلەۋى.قۇمىرسقا ءوز يلەۋىنەن ەشۋاقىتتا اداسپايدى. راس ونىڭ يلەۋىن الدەكىم، ياكي الدەنە بۇزۋى مۇمكىن .انە سوندا قۇمىرسقا جان-جاققا بەزىپ كەتەدى.

وسىنداي ءحالدى قازاق حالقى 1917 جىلعى توڭكەرىس كەزىندە، 1928 جىلعى تاركىلەۋ(كونفيسكاتسيا ) كەزىندە، 1931-1933 جىلدارعى كوللەكتيۆيزاتسياكەزىندە باستان كەشىردى. قازاق حالقىنىڭ ۇياسى بۇزىلدى. قولدان جاسالعان قورلىقتان، زورلىقتان، گەنوتسيدتەن قىرىلدى. تىرىلەرى باس ساۋعالاپ، جان-جاققا شاشىراپ كەتتى. ال، ولاردىڭ ورنىن كەلىمسەكتەر باسىپ قالدى. قازاق ءوز جەرىندە، ءوز وتانىندا وسىلايشا ازايىپ، كەلىمسەكتەر كوبەيىپ، سوڭى كۇنى كەشە گورباچەۆ بەتىمىزگە سالىق قىلىپ باستى ەمەسپە. سولتۇستىكتەگى بەس وبلىس رەسەيدىكى ەدى، تىڭ كوتەرۋ جىلدارىندا قازاقستانعا ءوتىپ كەتتى دەپ سوقتى ەمەس پە. وسىنىڭ ءبارى نەلىكتەن؟ يمپەريالىق كەكىرىكتەن.

يمپەريا قۇلادى، يمپەريانىڭ ەكپىنى مەن ەلدەن كەتكەن قازاقتار كازىر ۇش ميلليون دەپ ءجۇرمىز.ولار شەت ەلدەردە جانە كەڭەس وداعىنىڭ رەسپۋبليكالارىندا كۇن كورىپ جاتىر.

ەندى سول تەپەرىشتەن كەتكەن قازاقتاردىڭ وزدەرى، ياكي ۇرپاقتارى مىنا تاۋەلسىز زاماندا اتامەكەنگە ورالعىسى كەلسە شە؟ ورالىپ جاتقاندارى دا بار.اسىرەسە، موڭعوليادان، تۇركمەنستاننان، وزبەكستاننان، قاراقالپاقستاننان كەلىپ جاتقاندار بارشىلىق.

ولاردى تۋىستارشا قارسىلاپ الۋ كوبىنەسە جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ يمانىنا، ادامگەرشىلىگىنە بايلانىستى.قۇشاعىن ايقارا اشىپ، اايىننىڭ اق پەيىلىن تانىتقاندار بار.ال بۇل ءىستىڭ اسا جاۋاپتى ەكەنىن، بيىك پاراساتتىڭ تىرشىلىگى ەكەنىن جەتە ۇقپاي، بەزبۇيرەكتىك تانىتقاندار دا جوق ەمەس.

مىنە، وسىنداي وكىنىشتى جايلار بولماس ءۇشىن كوشى-قون (ميگراتسيا )تۋرالى زاڭ كازىر قاسقالداقتىڭ قانىنداي قاجەت.رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ 7 ءشى سەسسياسىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇل زاڭنىڭ جوباسى تالقىلاناتىن ءتۇرى بار. ەندى سول زاڭنىڭ وتە ادىلەتتى بولۋىنتىلەيىك. اتا جۇرتقا، انا بەسىككە ورالاتىن قازاقتار بوگدە-بوتەن ەلگە كەلگەندەي ءحال كەشپەۋ جاعىن مىقتاپ قاراستىرۋىمىز كەرەك. مۇندايدا ءۇي-جاي، جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، زەينەتاقى تاعايىنداۋ سياقتى وتە ءزارۋ ماسەلەلەردى بۇلتالاقسىز شەشۋمەن بىرگە، ادام كوڭىلىنە قىلاۋداي سىزات تۇسىرمەۋ جاعىنا اسا اباي بولعانىمىز ءجون.ءبىر اۋىز اعات ايتىلعان ءسوزدىڭ ءوزى جانجى جارالايدى. ەلىم، جەرىم دەپ كەلگەندە كوڭىل سۋىمايتىن بولسىن.

وسى كوشى-قون (ميگراتسيا ) جونىندە ەڭبەك مينيسترلىگىندە ارنايى ءبولىم بار.ونىڭ ءوزى مينيسترلىكتىڭ ءوز كۇشىمەن ءۇي ىشىنەن تىگىلگەن ءۇي. ونىسىنا راحمەت.ال، ەندى وركەنيەتتى ەلدەردە كوشى-قون جونىندە مەملەكەتتىك دەربەس كوميتەتتەر قۇرىلعان.باسقا مينيسترلىكتەرمەن تەرەزەسى تەڭ وسىنداي ءبىر قۇرىلىم قازاقستان جاعدايىندا كەرەك-اق سياقتى.

كوشى-قون تۋرالى زاڭ قابىلداعاندا وتە ساق بولاتىن نارسە-ول بۇرىنعى وداقتىڭ، اسىرەسە رەسەي سياقتى رەسپۋبليكالارىنان ءجونسىز جوسىلىپ قازاقستانعا قاپتاي بەرەتىن كەلىمسەكتەردىڭ جولىن بوگەۋ. وندايلارعا وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاننىڭ قاقپاسى ايقارا اشىق تۇردى. ينتەرناتسيوناليزم دەدىك. “قازاقستان حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى” دەگەن كۇلكىلى اتاق تا الدىق. سوعان ءماز بولدىق. باسشىلارىمىز ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە وسىنى تىلگە تيەك ەتىپ ماقتانىش تۇرىندە ماساتتانا سويلەدى. پەندەشىلىك ارينە. كەلتە ويدىق كەمتار ۇعىمى.

بۇل جونىندە قازاقستان ءوز “بورىشىن “ ءجۇز ەسە ، مىڭ ەسە ارتىعىمەن ورىندادى. ەندى ەكى جاقتان دا نىساپ كەرەك.قازاقستان كولدەنەڭ كوك اتتى كەلىمسەكتەردىڭ كەردەڭدەپ كەلە بەرۋىنە تىيىم سالاپتى دەپ ءبىزدى قۇداي الدىندا دا، ادام الدىندا دا ەشكىم ايىپتاي المايدى. “قازاق قوناقجاي، مەيماندوس “ دەگەنگە داليا بەرۋدىڭ دە رەتى، شەگى بولۋى كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، كەڭقولتىق، كەڭپەيىل، الدى اشىق، مەيماندوس ەكەنىمىز راس. ول مىنەزدەن ايىرىلماي-اق  قويايىق. بىراق بۇل اسىل مىنەز الاڭعاسارلىققا اپارىپ سوقسا- سول قورلىق. توردەگى باسىڭ ورگە دومالاۋدىڭ ورنىنا ەسىككە،بوساعاعا قاراي ىعىسا بەرسە –الاڭعاسارلىق دەگەن سول بولادى.

ەندەشە الداعى قابىلداناتىن، كوپتەن زارىعا كۇتكەن زاڭ وسى ءبىر قيىن ءتۇيىندى. ادىلدىكپەن، اسا ءبىر بىلگىرلىكپەن زەردەلەپ شەشسە دەپ ۇمىتتەنۋشىلەر كوپ. كوپشىلىكتىڭ ءۇمىتىن الدامايىق.

كەشە عانا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ الىستا جۇرگەن اعايىندارعا اق تىلەك ءبىلدىرىپ، جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاپ: اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق، اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭىزدان جارىلقاسىن! –دەدى.(“ ەگەمەن قازاقستان” 1 قاڭتار، 1992 جىل).

ەندەشە ەل باسىنىڭ وسى باتاسى قالتقىسىز قابىل بولعاي.

شەرحان مۇرتازا

“ەگەمەن قازاقستان “    گازاەتى 1992 جىل

كيىز كىمدىكى بولسا، بىلەكتە  سونىكى

قازىر دۇنيە جۇزىندە ۇلى كوش، ۇلى ميگراتسيا قۇدىرەتى ءجۇرىپ جاتىر. ءاربىر ۇلت، ءاربىر جۇرت ءوز ءۇيىرىن تاۋىپ جاتىر. كەزىندەگى ارقيلى قۇيتىرقى ساياساتتىڭ كەسىر-كەرىنەن تۋعان جەردەن اۋا كوشىپ، شەت جۇرتقا قونىس اۋدارعان تاجىكتەر – تاجىكستانىنا، وزبەكتەر – وزبەكستانىنا، تاتارلار – تاتارستانىنا، الباندار – ابلبانياسىنا جانە ت.ت. قايتا باستادى.

مىڭ دا ءبىر شۇكىر،  مىڭ دا ءبىر تاۋبە دەۋىمىز كەرەك، قازاقتار دا ءوز وتانىنا، تاۋەلسىز قازاقستانىنا قايتىپ جاتىر. كەلىپ جاتىر. مۇنداي كوشتى قالايشا «ۇلى كوش» دەمەسكە!!

وسى ۇلى كوش، ۇلى كەرۋەن ماسەلەسى قازاقتار ءجيى قونىستانعان مونگوليانىڭ باي-ولكە ايماعىنا دا جەتكەن. كوش قالاي جۇرمەك؟ قالاي جۇرگىزىلمەك؟ ارينە، ءار كوشتىڭ وزىندىك اۋىرتپالىعى بولاتىنى بەلگىلى، سول قيىندىقتى قالاي جەڭبەكپىز؟ قالاي جەڭىلدەتپەكپىز؟

 مىنە، وسى ماسەلەلەر بويىنشا گازەت ءتىلشىسى ءامىرحان مەڭدەكە  تاياۋدا عانا باي-ولكەگە بارىپ قايتقان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى سايات دۇيسەنبايۇلى بەيسەنوۆ مىرزاعا جولىققان ەدى.

سونىمەن، سايات مىرزا كوش كەزەگى باي-ولكە قازاقتارىنا دا كەلدى دەيسىز عوي؟

ءيا، بۇرىندارى قازاقستانعا كوشىپ كەلگەندەر قازاقتار موڭعوليا ەلىنىڭ  ىشكى ايماقتارىندا تۇراتىن قازاقتار ەدى عوي. ەندىگى كەزەك باي-ولكەگە دە كەلدى. باي-ولكەدەگى باۋىرلارىمىز قازاقستانعا كوتەرىلە، قوپارىلا كوشپەك بوپ بەل شەشىپ وتىر. بۋىنىپ ءتۇيىنىپ دايىن وتىرعاندارى قانشاما.

ەڭ اۋەلىدە وسى ساپارىمىزدىڭ رەسمي جاعىنا توقتالا كەتەيىن. دەلەگاتسيانى مەن باستاپ باردىم. دەلەگاتسيامىزدىڭ قۇرامىندا مەنەن باسقا دا قازاقستان پرەزيدەنتى اپپاراتى مەن مينيسترلەر كابينەتىنىڭ، سونداي-اق قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى بولدى.   ۋلان-باتىردا بولدىق. ءبىزدى موڭعوليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى د.بيامباسۇرەن، ەڭبەك ءمينيسترى تس. تسولمون قابىلدادى. موڭعولياداعى رەسەي ەلشىلىگىندە دە بولدىق. ەلشى س. رازوۆپەن اڭگىمەلەستىك.

وسى ساپاردىڭ بارىسىندا ءبىز مىنا ءبىر اسا ماڭىزدى ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الدىق. ول قالاي ماسەلە؟ وزىڭە دە بەلگىلى، موڭعولداعى باۋىرلارىمىز بۇدان ەكى ءۇش جىل بۇرىن-اق قازاقستانعا كەلە باستادى ەمەس پە. بىراق ول كەزدە قازاقستان ءالى وداققا ورتالىققا قاراپ جالتاقتاۋشى ەدى عوي. سوندىقتان «موڭعوليانىڭ قازاقتارى قازاقستانعا تۇراقتاپ قالۋ ءۇشىن ەمەس، جۇمىس كۇشى جەتىسپەي جاتقاندىقتان كەلىپ جاتىر» دەپ كۇلبىلتەلەدىك قوي. ونىڭ نەسىن جاسىرايىق. ەندى ماسەلەنى اشىق قويدىق. مۇنىڭ اتىن ۇلى كوش دەيدى، ۇلى ميگراتسيا دەيدى. ءاربىر قازاقتىڭ، مەيلى ول دۇنيە ءجۇزىنىڭ قاي تۇكپىرىن مەكەن ەتسىن، ءوز وتانىنا ورالۋعا، اتا جۇرتىنا قايتۋعا قۇقىسى بار. وعان ەشكىم توسقاۋىل قويا المايدى. قويۋعا ءتيىس ەمەس تە. ەندەشە، موڭعوليانىڭ قازاقتارى دا ءوز وتانىنا قايتۋعا قۇقىلى. ءبىز مۇنى اشىپ ايتتىق. اشىق ايتتىق. وسىعان وراي بۇدان ەكى ءۇش جىل بۇرىن جاسالعان جالتاق كەلىسىم شارتتاردىڭ ءبارىن وزگەرتىپ، قايتا جاسادىق. جاڭادان جاسادىق.

       بارەكەلدى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مۇعدارىنا ساي تىرلىك جاساپسىزدار. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، موڭعوليا شەكاراسىنان قازاقتاردىڭ قارا باسى عانا ءوتۋشى ەدى. ەندى ولاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە مال-مۇلىكتەرىن الىپ كەلۋىنە بولاتىن شىعار؟

مۇلىكتەرىندە تولىق الىپ كەلەدى. ال مالعا كەلەتىن بولساق، جاعداي بىلاي. قازاقستانعا كوشىپ كەلەتىن ءاربىر وتباسىنىڭ مۇشەسى وزىمەن بىرگە 8 باس ۇساق (قوي،ەشكى) نە بولماسا 2 جىلقى الىپ كەلۋىنە قۇقىلى. ماسەلەن، ءبىر وتباسىندا التى ادام بار دەيىك. ەندى 6-نى 8-گە كوبەيتىڭىز. ياعني، وسى وتباسى وزىمەن بىرگە 48 باس قويدى الىپ كەلە الادى. نە بولماسا قوي باسىنا شاعىپ جىلقى الىپ كەلە الادى.

بۇل مالداردىڭ بارىدە قوساعاش ارقىلى قازاقستانعا  ايدالىپ وتىلەدى. مۇنىڭ ءبارى ەكى جاقتى كەلىسىم-شارتتا اتاپ كورسەتىلدى. سونداي-اق بۇل شارتتا كەدەندىك كەدەرگىلەردى جويۋ جونىندە دە ماڭىزدى ماسەلەلەر اتالىپ ءوتىلدى.

       كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جول شىعىنىن كىم وتەيدى؟ كىم موينىنا الادى؟

ءبىز الامىز. ياعني، قازاقستاننىڭ ەڭبەك مينيسترلىگى تولەيدى. كيىز كىمدىكى بولسا، بىلەك تە سونىكى. كوش قازاقتىكى. ەندەشە، بۇل كوشتىڭ اۋىرتپالىعىن قازاقستان كوتەرىپ الۋعا ءتيىس.

بۇرىندارى موڭعوليانىڭ قازاقتارى قازاقستانعا جارتى الەمدى اينالىپ (يركۋتسك ارقىلى) جەتۋشى ەدى عوي. ءبىز وسى ماسەلەنى تولىق شەشتىك. قالايشا؟ ءار كۇن سايىن 5 ۇشاق موڭعوليانىڭ باي-ولكەسىنە ۇزدىكسىز قاتىناپ تۇراتىن بولادى. بۇل ۇشاقتار شىلدە ايىندا ءار كۇنىنە بەس رەيس جاساسا، ەندى توعىز رەيس جاسايدى. بۇل ۇشاقتار سەمەيدەن، وسكەمەننەن ۇشىپ شىعادى دا،       باي-ولكەگە بارىپ، ونداعى بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ دايىن وتىرعان قازاقتاردى سول سەمەي مەن وسكەمەنگە قايتا الىپ كەلەدى. كۇتىپ الۋشىلاردا كوشىپ كەلۋشىلەردى وسى جەردەن قارسى الاپ، قازاقستاننىڭ وبلىستارىنا تاراتىپ اكەتەتىن بولادى. وسى شىعىنداردىڭ بارلىعىن، ياعني ۇشاقتاردىڭ جانار ماي شىعىنىن، جول شىعىنىن، تاماق شىعىنىن ءبارىن ەڭبەك ءمينيسترى تولەيىن دەپ وتىر.

       قارسى الۋ دەگەننەن كەلىپ شىعادى، كوشىپ كەلۋشىلەردى قارسى الۋ جاعى ءالى دە بولسا كوڭىلدەن شىعا بەرمەيدى-اۋ.

مۇنى دۇرىس ايتتىڭ. ەندى جاعداي مۇلدە وزگەرەتىن بولادى. ءبىزدىڭ ۇسىنىس جاساۋىمىزبەن قازاقستان مينيسترلەر كابينەتى ارنايى قاۋلى قابىلدادى. بۇل قاۋلى بويىنشا ءاربىر وبلىستا، ءاربىر اۋداندا كوشى-قون كوميسسياسى قۇرىلۋى كەرەك. جانە دە بۇل كوميسسيانى جەرگىلىكتى اكىمنىڭ ورىنباسارى باسقارۋى كەرەك. ءدال كازىر وسى ءىس جەدەل قولعا الىنىپ جاتىر. بۇل نەدەگەن ءسوز؟ كوشىپ كەلۋشىلەرگە جەرگىلىكتى  اكىمدەر جەتە نازار اۋدارادى دەگەن ءسوز

باي-ولكەدەن كوشىپ كەلەتىندەردىڭ بيىل قانشاسىن قابىلداي الاسىزدار؟

بىلتىر 12 مىڭ ادامدى قابىلدادىق قوي. بيىل 26 مىڭ ادامدى قارسى الىپ، جەر-جەرگە ورنالاستىرامىز عوي دەپ شەشىپ وتىرمىز.

ەستۋىمىزشە، ءسىز بۇگىن ءتۇس اۋا تۇركمەنستانعا ۇشقالى وتىر ەكەنسىز…

تۇركمەنستانعا دا ءدال وسى ماسەلەمەن، كوشى-قون ماسەلەسىمەن بارا جاتىرمىن. سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ كولەمىندە تۇركمەنستانداعى قازاقتار دا قازاقستانعا كوشىپ كەلە باستادى. بىلۋىمىزشە، قيىندىقتار از ەمەس. وسى قيىندىقتاردى تۇركمەنستان ۇكىمەتىمەن بىرىگە وتىرىپ شەشسەك دەگەن نيەتپەن جول جۇرگەلى وتىرمىن.

جورتقاندا جولىڭىز بولسىن!.

                                         «ەگەمەن قازاستان» 30 شىلدە 1992 جىل.

             قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ نازارىنا

                    قانداسىمىز قامىقپاسىن

وتكەن جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ قازاقستانعا موڭعوليادا تۇراتىن قازاقتار كوشىپ كەلىپ قونىستانا باستادى. بۇل اعايىندارىمىزدىڭ كەلۋ سەبەبى: بىرىنشىدەن، سوتسياليستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋىنە بايلانىستى بۇرىنعى، ءوز مۇمكىندىگىمەن جۇمىس ىستەپ، ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرا المايتى، ۇكىمەتتەن نەسيە الىپ كەلگەن ءوندىرىس، شارۋاشىلىقتىڭ جابىلۋى، وندىرىستىك ەمەس سالالاردا جۇمىس قولىنىڭ قىسقارىلۋىنا بايلانىستى جۇمىسسىزدار سانى كوبەيدى; ەكىنشىدەن، مونعوليادا دەموكراتيانىڭ كەڭىنەن ءورىس الۋىنىڭ ارقاسى. سونىڭ ناتيجەسىندە موڭعوليادا تۇراتىن قازاقتار وزدەرىنىڭ بايىرعى اتا-مەكەنىنە بارىپ ەڭبەك ەتۋ جونىندەگى تىلەگىن موڭعول ۇكىمەتى تۇسىنىستىكپەن قابىل الىپ، ەركىندىك بەردى. وكىنىشكە وراي قاناتتاس كورشى جاتقان ەكى ەلدە دە كوشى-قون زاڭى جوق ەكەن. سوندىقتان مۇندا كوشىپ كەلۋشىلەر قازاقستاننىڭ جەرگىلىكتى اۋىلشارۋاشىلىق سالالارىنىڭ ەڭبەك كۇشىنە دەگەن سۇرانىسى بويىنشا سولاردىڭ وكىلدەرىمەن كەلىسىم-شارت جاساپ، سونىڭ نەگىزىندە كەلىپ ورنالاسىپ جاتىر. وسى جولمەن وتكەن جىلى موڭعوليادان ق ازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تالدىقورعان، جەزقازعان، قاراعاندى، سەمەي، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، قوستاناي، الماتى وبلىستارىنا 12 مىڭعا تارتا ادام، 2500 وتباسى كوشىپ كەلىپ ورنالاستى. كوپشىلىك جەردە الىستان كەلگەن اعايىندارىنا جان-جاقتى كومەك كورسەتىپ، جاناشىر جىلى شىرايمەن قابىلداپ جاتىر. ماسەلەن جەزقازعان وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ زايسان اۋدانى، قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىنىڭ باسشىلارى اتامەكەنگە ورالعان اعايىندارىنىڭ تەز جەرسىنىپ كەتۋى ءۇشىن قولدارىنان كەلگەن جاقسىلىقتارىن جاساۋدا. ال رەسپۋبليكالىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءمينيسترى ش.شاياحمەتوۆكە ايتار العىسىمىز ۇلكەن. اتاجۇرتقا العاشقى كوشپەن كەلگەن اعايىنداردىڭ بالالارىن مەكتەپكە، مەكتەپ-ينتەرناتقا ورنالاستىرۋ، شىنىن ايتۋ كەرەك وڭاي بولعان جوق. وسى جايدى بايانداپ الدىنا بارعانىمىزدا ماسەلەنى قولما-قول شەشىپ، ارنايى بۇيرىق بەردى. سودان بەرى ، مىنە، بۇل جاعىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەمدىك جوق.

سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ جاڭا جىل قارساڭىندا الىستا جۇرگەن اعايىندارعا ارناپ ءسوز سويلەدى. وندا «سىزدەرمەن اتامەكەندە تابىساتىن، ەمىن-ەركىن قاۋىشاتىن كۇنگە تەزىرەك جەتەيىك» دەپ اق تىلەك ءبىلدىردى. مۇنىڭ ءوزى شەتتە جۇرگەن قانداستارعا قاتتى  اسەر ەتتى.

اتاجۇرتقا كەپ ىستىق ىقىلاس، شىنايى قامقورلىققا بولەنگەندەرمەن بىرگە، كوپىرمە كوپ سوزگە سەنىپ، قالعاندار دا بار. مىسالى، سەمەي وبلىسى ابىرالى اۋداندىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى دۇيسەن قوشقاربەكوۆتى سىرتىنان ەكى ءسوزدى ادام دەسە جۇرتتىڭ سەنە قويۋى ەكىتالاي. بىراق سولاي دەپ ايتپاسقا امال جوق. باسقا باسپانا، ەكى قولعا جۇمىس، قاجەتتى كومەك بولادى دەپ قانشاما وتباسىن جىلى وتنىنان تىك كوتەرىپ كوشىرىپ الىپ كەلە تۇرىپ، ايتقاندارىنىڭ بىرىندە ورىندامادى. قايتا ولاردان جولعا شىققان ازىن-اۋلاق قاراجاتتى قايتارىپ الدى. سونان سوڭ اتاجۇرتىن اڭساپ كەلگەندەر امالسىزدان باسقا وبلىستارعا ورنىققان جەگجاتتارىن جاعالاپ، ءوز بەتتەرىمەن تارىپ كەتتى.

كازىر كوشىپ كەلۋشىلەردى ورنالاستىرۋ، جۇمىس تاۋىپ بەرۋ، جانە تاعى باسقا قاجەتتى كومەك كورسەتۋ بارىسىندا جەرگىلىكتى جەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كەدەرگىلەر بولىپ تۇر.ماسەلەن قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ سۇرانىسى – مالشى، مەحانيزاتورلار. كەلىسىمدى وسى ەكى ماماندىقپەن الامىز دەپ جاسايدى. كەلگىسى كەلگەن مالشىلار مەن مەحانيزاتورلار تۋعان-تۋىستارىن دا تاستاماي، وزدەرىمەن بىرگە ەرتە كەلەدى. ال مۇندا كەلگەن سوڭ ولار ءوز ماماندىقتارى بويىنشا جۇمىس تابا الماي، سەرگەلدەڭگە تۇسەدى. اقىرى قاي جەردە قولايلى جۇمىس بولسا، ەرىكسىز سوعان كوشەدى. وسىنىڭ بارىنە قارجى كەرەك. كوشى-قون كەزىندە ەشكىم كۇتپەگەن ءارتۇرلى كەزدەيسوق جاعدايلار بولۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى، ءۇي مۇلكىن توناتىپ الۋ، ءورت پەن اپاتقا ۇشىراۋ، جانۇيانى اسىرايتىن ادامىنىڭ اياق استىنان اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، نەمەسە قازا بوپ كەتكەن كەزدە سولارعا كومەك بەرۋ ماسەلەسى شەشىلمەگەن. ال موڭعوليانىڭ ەڭبەك جانە قارجى مينيسترلىكتەرى مۇنداي جاعدايلاردى شەشۋ ءۇشىن ەڭبەك كۇشىن پايدالانىپ وتىرعان جەردەن قارجى جيىپ، سونى جۇمساڭدار دەگەن نۇسقاۋ بەرگەن ەدى.وسى قارجىنىڭ كوزى كەلىسىمدە كورسەتىلگەنىمەن، قازاقستان ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ قارسىلىق كورسەتۋى بويىنشا شارۋاشىلىقتار تولەمەي وتىر. اينالىپ كەلگەندە، كەزدەيسوق اۋىرتپالىقتىڭ ءبارىن اتا جۇرتىم دەپ اڭساپ كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ وزدەرى كوتەرۋدە.

تاعى ءبىر نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى –كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ قالالاردا تۇراقتاۋىنا جاعدايدىڭ بولماۋى. سونىڭ سالدارىنان جوعارعى ءبىلىم مامان ينتەلەگەنتتەر، اسىرەسە ونەر ادامدارىنىڭ اتامەكەندەرىنە ورالۋلارىنا مۇمكىندىك بولماي وتىر. قازاقستان تاراپىنان كەلۋشىلەردىڭ بۇل كاتەگورياسىنا مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىق كەرەك-اق.

سونىمەن قاتار مۇندا كەلۋشىلەرمەن ەڭبەك كەلىسىمى 5 جىلعا جاسالعان. كەي جەرلەردە كورسەتىلگەن توڭ-توراز سالقىن قاباقتىڭ اسەرىنەن، الىستان اڭساپ كەلگەن اتامەكەنىمىزدە تۇبەگەيلى كەلۋ كەرەكپە، جوق قايتادان موڭعولياعا كوشۋ كەرەك پە دەپ ويلانىپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس…

مىنە، موڭعوليادان اتاجۇرتقا كەلىپ، قازىر قونىستانىپ جاتقان ادامدارىمىزدىڭ جاعدايى قىسقاشا ايتقاندا وسىنداي. بۇدان قورتىندى جاساي كەلىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاندىقتان جانە كۇنى كەشە بەكىتىلگەن ازاماتتىق تۋرالى زاڭدى نەگىزدەي وتىرىپ، الداعى ۋاقىتتا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ ماسەلەسىن وكىمەت ءوز قولىنا الىپ،مەملەكەتتىك تۇرعىدا شەشىلسە ەكەن دەگەن ءوتىنىش-تىلەگىمىز بار. ەگەر ونى تالداپ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەيتىن بولساق تومەنگىدەي:

-                  كەلۋشىلەردى مۇمكىندىگىنە وراي اعايىن، جەكجاتتارىن ءبىر-بىرىنەن اجىراتپاي ءبىر جەرگە، كەم دەگەندە 20-30 تۇتىننەن شوعىرلاندىرىپ ورنالاستىرسا،نەمەسە جاڭا اۋدان، اۋىلشارۋاشىلىق مەكەمەلەرىن اشسا;

-                  ءۇي-جاي جانە بىردەن جۇمىس ورنىمەن قامتاماسىز ەتۋگە وكىمەت تاراپىنان كەپىلدىك بەرىلىپ، جاسالعان ۋادە زاڭدى تۇردە ورىندالاتىن بولسا;

-                  كوشىپ كەلۋشىلەرگە جاپپاي قارجىلاي كومەك بەرىلسە.راس كازىر رەسپۋبليكا مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 1991-ءشى جىلعى 711-ءشى قاۋلىسى بويىنشا اۋىلشارۋاشىلىعىنا جۇمىسقا بارعاندارعا عانا كومەك بەرىلەدى.ال كومەكتىڭ مولشەرى كازىرگى باعانىڭ شارىقتاۋىن ەسكەرسەك، ءتىپتى ماردىمسىز;

-                  قازاقستاندا جەكەمەنشىكتەندىرۋ ىسكە اسىپ جاتقاندا، كوشىپ كەلگەن ادامداردىڭ تاعدىرى قالاي بولادى؟ بۇل ماسەلە دە مەملەكەت ارالىق دەڭگەيدە شەشىلسە دەيمىز. سونداي-اق قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ موڭعولياداعى مەنشىكتى مال-مۇلكىن الىپ كەلۋگە ەكى ەل اراسىندا كەلىسىم جاسالسا.

ارينە، بۇل پروبلەمالار قولىندا قارجىسى بار كوشى-قون كوميتەتى قۇرىلماي، وڭايلىقپەن جۇزەگە اسپايدى. سەبەبى، قازىرگى رەسپۋبليكا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءجۇرىپ جاتقان كوشى-قوننىڭ قيىندىعى جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەندەي بولىپ وتىر. ونىڭ بارلىق پروبلەمالارىن شەشەتىن جالعىز مينيسترلىكتە مۇمكىندىك تە جوق. سوندىقتان ونداعى جولداستارعا وكپە ايتۋعا دا بولماس.

قازاق حالقىنىڭ ارقا سۇيەر ازاماتتارى، قۇرمەتتى حالىق دەپۋتاتتارى، ءسوزىمىزدى سىزدەرگە ارناعالى وتىرمىز. حالىق ءۇشىن، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن شەشىلۋى كۇردەلى كوپتەگەن ىزگىلىكتى ماسەلەلەردى ورىندى شەشىپ كەلە جاتقاندارىڭىزعا ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرە وتىرىپ، ۇلانبايتاق موڭعول دالاسىندا موڭعول اعايىندارمەن بىرگە ەركىن ەڭبەك ەتىپ ، ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن قازاق قانداستارىڭىز اتامەكەنىم دەپ اڭساپ كەلگەندە قيىندىقسىز ارالارىڭىزعا كىرىپ، تەز ءسىڭىسىپ كەتۋى ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ ارنايى كوشى-قون مينيسترلىگىن قۇرۋ ماسەلەسىن بايىپپەن قاراپ، تەز شەشسەڭىزدەر ەكەن. بۇل ءوزى قانداستارى جايلى قامقور بولعىسى كەلگەن بارلىق مادەنيەتتى ەلدەردە بۇرىننان قالىپتاسقان قاسيەتتى ءداستۇر.سونى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى نەگە قولدانباسقا؟ ويتكەنى اتامەكەنىنە كەلەم دەۋشىلەر جالعىز موڭعوليادا عانا ەمەس، باسقا دا شەت ەلدەردە كوپ. سولارعا داڭعىل جول اشىلماي ما؟سوندا عانا كوش بايسالدى بولماق!

ءسوز سوڭىندا حالىق قالاۋلىلارى، سىزدەرگە ايتارىمىز، جۇمىستارىڭىزدىڭ ءساتتى بولۋىنا يگى تىلەك بىلدىرە وتىرىپ، اللا تاعالانىڭ نۇرى جاۋسىن دەمەكپىز.

                                           ساعات زاحانقىزى،                                                                                         

                                           اياتحان تۇرىسبەكۇلى ،

                                           موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ

                                           الماتى قالاسىنداعى

                                            تۇراقتى   وكىلدەرى.                                                                                                              

                                           «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتى.       

                                            21.01.1992ج.   23.07.1992ج.    

عافۋ قايىربەكوۆ

                    قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋى تۋرالى اڭگىمە-سىر

                  تءورت بۇرىشتان توگىلىپ كوش كەلەدى

ءبىز الاتاۋدىڭ ەڭ ءبىر كورىكتى قويناۋىندا –“بۇتاقتى ساي”اتالاتىن وزەنىنىڭ جازعى كۇركىرى جان-جاقتى جاڭعىرتىپ جاتقان جاعاسىنىڭ كوك مايساسى جاپىرىلماعان، ەكى جاعىنان تاۋ قورشاپ، قابات-قابات قاراعايلارى جۇپار شاشقان، جالعىز اياق جولدارى بيىككە اسىپ، الدە قايدا سوناۋ كوك اسپان استىنا كەتىپ جاتقان سامال، سايا ورىنعا تىگىلگەن، ون ەكى قانات اق وردانىڭ ىشىندە وتىرمىز. باۋ شۋ،ويۋ-ورنەگى ادامدار قولىنان، ولاردىڭ جان كۇيىمەن ىنتا-ىقىلاسىنان جارالعانىن اسەم بايانداپ تۇر.

بۇل بايان –ولگەي قازاقتارىنىڭ كوش باسشىلارىنىڭ ءۇيى.ولار-تۇلا بويلارى اسىل ارمان مەن جىگەر قايرات وتىنا تولى ساعات قارىنداس پەن اياتحان باۋىر. ولار وسىناۋ تۇستاعى وتانعا ورالۋ جولىندا اسۋ-اسۋ بەل باسىپ، شىتىرمان-شىرعالاڭ جول باسقانىمەن، “ ماي تابان” اتانعان ۇلى كوشتىڭ قالاي باستالىپ، ىلكى كۇنگە قالاي ۇلاسىپ جاتقانىن بايانداعاندا ءبىر-بىرىنە الما –كەزەك اۋىسقان ەگىز كىتاپتاي ەلەستەيدى. وسى جەردە وتىرعاندار  ساعاتتىڭ بالالارى مۇحتار، التىن،باقىت، ەكى باۋىرى سايت پەن ساۋلەحات سايتتىڭ كەلىنشەگى اقبال، اياتحاننىڭ بايبىشەسى ءتاتتى،بالالارى جانار، ەرنار، نازگۇل، ديدار، كۇيەۋ جىگىت قۋانىشبەك جانە ساعاتتىڭ نەمەرەلەرى- كىشكەنتاي سابيلەر.مىناۋ سالتاناتتى دا ساعىنىشتى كەڭ داستارحاندا ءبىزدىڭ قازاقستاندا كەزدەسە بەرمەيتىن سارى ۋىزدان ۇيىتقان ماڭىزى كۇشتى ءبىر ءدام بالقايماقتىڭ باسقا ءبىر ءتۇرى شاقپاق قانتقا ۇقساعان ءتورت بۇرىشتى قۇرت، ۋىلجىعان كۇرەڭ ءتۇستى ىرىمشىك دەيسىز بە، سوناۋ الىستا عاسىرلار بويىنا عۇمىر كەشكەن باۋىرلار تۇرمىسى مەن سالت-داستۇرىنەن حابار بەرەتىن، قازاقى ءدام-تۇزدار سىقاسىپ تۇر.وسىنىڭ ۇستىنە ولاردىڭ اتامەكەن توپىراعىن باسىپ، ارمانىنا جەتكەن ايرىقشا قۋانىشىن قوسساڭىز جان بالقىپ، جۇرەك تەبىرەنىپ، كوزگە جاس ورالا بەرەدى. ساعات سويلەپ وتىر. بۇلاردىڭ بارلىعى دەرلىك جوعارى ءبىلىمدى ادامدار. ساعات-ەكونوميست. ماسكەۋدىڭ حالىق شارۋاشىلىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن. اياتحان دا سولاي.وزگەلەرى كيەۆ، ودەسسا تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتارىن تاۋىسقان. سايت تەرى يلەۋ، ۇلگىرتۋ جونىنەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. ءبارى دە اياقتارىنان تىك تۇرىپ، قىزمەت ەتىپ ءجۇر. بىلاي قاراساڭ ءوزىمىزدىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن تۋىستار سەكىلدى، بارىنشا باۋىرمال، قاراپايىم، ماماندىقتارىنىڭ ارتۇرىنە قاراماستان ءبارى دە قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن مۋزيكاسىن ون ساۋساعىنداي ءبىلىپ، ساناپ ايتىپ وتىر. بىزدەن ايىرماشىلىعى وسى.

-مەنىڭ جولداسىم ءدۇربىتحان،-دەيدى ساعات جۇزىنە ءسال كولەڭكە توقتاپ. –موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ارقا سۇيەر اعاسىنداي اياۋلى ازاماتى ەدى…   ول پرەمەر-ءمينيستردىڭ كەڭەسشىسى بولىپ، جوعارعى قىزمەتتە وتىردى. وعان دەيىن دە تالانتتى باسشى رەتىندە ۇلكەن جۇمىستاردا بولدى. وبالى نە كەرەك موڭعول باسشىلارى، ۇكىمەتى از ۇلتسىڭ دەپ كەمسىتپەي، اقىلىنا ءبىلىمى ساي قازاقتاردى باعالاپ، ءىس باسقارتىپ كەلدى.

بۇل ءداستۇر بالكىم سوناۋ تۇرار رىسقۇلوۆ زامانىنان قالعان شىعار. ول كومينتەرننىڭ موڭعولياداعى وكىلى بولعان. ۋاقىتىندا موڭعولدىڭ جاڭا جاس مەملەكەتىنە  كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. ءتىپتى استاناعا” ۋلانباتىر” دەپ ات قويىپ كەتكەن دە سول كىسى دەسەدى. قازاقتىڭ ىشىنەن وتە تالانتتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى شىققانىن شىعا بەرەتىنىن ولار بىلەدى.مىنە، سول ءدۇربىتحان موڭعول ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى اراسىندا ىقپالىن جۇرگىزگەن كىسى ەدى.”جازمىشتان وزمىش جوق “ دەگەن سول،  ناعىز جايناپ تۇرعان كەزىندە، سوناۋ تۇپكى ارمانىنا ەندى-ەندى  جەتەم  دەپ جۇرگەندە، تۇتقيىلدان ومىردەن باز كەشتى.(وسى كەزدە ونىڭ كوزىنەن جاسى قۇيىلىپ كەتتى) … مەنىڭ باقىتىما مىناۋ وتىرعان اياعاڭ نارتاۋەكەل، قيىن ساپارعا شىلبىر تاستاپ، دىزگىن قوسىپ بىرگە شىقتى. بۇل ۋاقىت-1989-1990 جىلدار ەدى. سىزدەردەگى دەموكراتيا بىزگە دە كەلىپ،اركىم ءوز ويىنداعى ماقساتىن ەركىن ايتاتىن، ەركىن قيمىلدايتىن كەز تۋدى. كۇيەۋىم پرەمەر-ءمينيستردىڭ  ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان سوڭ دا، كوپ جىل ارالاسىپ، جولداس بولىپ كەتكەندىكتەن، ول كىسىگە مەن ويىمدى، سەزىمىمدى، جاسقانباي ايتا بەرەتىنمىن…

ءبىز اياكەڭ ەكەمىز ىسكە كىرىسىپ كەتتىك. الدىمەن جاستاردى تىلەكتەستەردى جيناپ، حالىق ىشىنە شىعا باستادىق.قانشاما ەلدىڭ بىلىكتى كىسىلەرى، سىيلى اقساقالدارىمەن كەڭەستىك.نە ايتارى بار سىرەسكەن سەڭدى بۇزۋ وتە قيىنعا سوقتى.موڭعولدار وزىنشە ءبىر باسقا، الدىمەن قازاقتاردىڭ ءوزى نەشە بولىككە ءبولىندى.”ول جاقتا قالىڭ ورىس قىرىپ تاستايدى، ءتىلىن دە بىلمەيمىز، ۇيرەنگەن موڭعولىم جاقسى’’ دەيتىندەر باسىمدىق الا بەردى.دەگەنمەن كەلە-كەلە “كوشەمىز”  “كوشپەيمىز” دەگەن نەگىزگى ەكى توپ شىقتى…

1990 جىلى  العاش رەت ءبىز شولۋ،  بارلاۋ ماقساتىمەن الماتىعا كەلدىك.ءتيىستى ورىنداردىڭ قابىلداۋىندا بولدىق. ونشا قارسىلىق تا، ونشا قولداۋ دا كورە المادىق. بىزگە نەگىزگى ايتقاندارى: كەڭەس، موڭعوليا مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى بولماسا، جاي بەتالدى كوشە جونەلۋدىڭ ءجونى كەلمەس. جۇيەلى، جوسپارلى شارا قاراۋ كەرەك. ونىسى دا دۇرىس ەدى، ەكى جاقتىڭ ءتيىستى ورىندارى مۇددەلى مينيسترلىكتەرى باس قوسىپ،” ۋھ” دەگەندە كەلىسىم تابىلدى-اۋ.ايتا بەرسە ءسوز ۇزاققا كەتەدى. 1991 جىلى كوشتىڭ الدى قوزعالا باستادى. الدىمەن كوشتى ۇيىمداستىرۋ شتابى قۇرىلىپ، ونىڭ باسشىلارى رەتىندە ءوزىمىز كەلدىك…

سوزگە اياتحان ارالاستى.

-قازىر 42500 ادام،8 مىڭنان استام جانۇيا كەلىپ جەتتى.رەسپۋبليكانىڭ ءبىراز وبلىسىنا تاراپ، اركىم ءوز ماماندىعىمەن جۇمىسقا كىرىسىپ جاتىر.قازاقستان ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ بۇل جونىندەگى جۇمىسى اجەپتاۋىر جولعا قويىلاتىن سەكىلدى.

زاماننىڭ تارشىلىق، قىمباتشىلىق، داعدارىستى كەزەڭىنە تاپ بولىپ ءارى جاڭا عانا دەربەستىك العان قازاق مەملەكەتىنىڭ دە شىن ماعنادا تاۋەلسىز بولۋى ءۇشىن قىرۋار ءىس تۋىنداپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىز. ال جالپى كوشىپ-قونىپ جاتقان ەلدىڭ ءبارى بۇل جاعدايعا تۇگەل تۇسىنە بەرمەيدى. الگى ساعىنىپ كەلىپ ساندالىپ قالدىق دەگەن وكىنىش سودان شىعادى.ونىڭ ۇستىنە بار جەردە بىردەي قولىندا دارمەنى از بولعانىمەن، كوڭىلى دۇرىس اعايىندار كەزدەسە بەرمەيدى.ونىڭ ۇستىنە جەرگىلىكتى تۋىستار كوشۋ دەگەننىڭ ازاپ بەينەتىن ۇمىتقالى قاشان.ءوز وتانىندا ءوسىپ-ونگەندەر سول وتاندى ساعىنۋ سەزىمدەرىن بىلە بەرمەسە كەرەك.

بايىرعى قازاقتىڭ باۋىرمالدىلىعى وسى كەزدە اۋاداي قاجەت.ءبىر عانا قازاقستان-اتالار وتانى، سوعان جەتىپ ولسەكارمان جوق  دەگەن ماقسات ءۇشىن قانشاما ادامدار جول ازابىن شەكتى، قيساپسىز شىعىنعا باتتى، ادام قۇرباندارى دا بار، سونىڭ ءبارى بولاشاق ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن، ۇلتتىعىن،ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ادام ايتقىسىز ارپالىس كەشۋدە.سول قيىندىقتاردىڭ ءبارىن جەڭىپ تۇرعان “وتانىمىزدىڭ توپىراعىن باستىق” دەگەن ۇلى سەزىم، ۇلى ماقتانىش بار.

…بۇل كوشىپ كەلىپ جاتقان باۋىرلار الدىمەن بىزگە وتان-قازاقستان دەگەن ماقتانىش، اۋليە سەزىمدى الىپ كەلىپ جاتىر.ەكىنشىدەن، سونشاما ۋاقىت قىزعىشتاي قورىپ ساقتاعان تازا ءتىلدى، شۇرايلى ءسوزدى، نەلەر كونە كۇيدى سازدى، قازاقتىڭ تازا مىنەز يبادات پەن ينابات، سۇلۋ سىپايىلىقتى الىپ كەپ جاتىر.موڭعول قانشا ايتقانمەن تۇرمىس- سالتى ۇقساس، دالالىق كاسىبىمەن مىنەزى ۇقساس، قاشاننان تاريحى ءبىر حالىق بولعاندىقتان قازاقتاردىڭ ءوزىن ءوزى ساقتاۋىنا قيانات جاساماعان سياقتى.اۋىل ارالاس ،قوي قورالاس، كۇندەلىكتى تىرشىلىگى بىردەي، بولعان سوڭ، ارينە بەلگىلى مولشەردە ءبىر-بىرىنە جاسايتىن ىقپالىنسىز بولمايدى.مىنەز ارەكەت جونىندە دە سولاي بولماق. مۇنداي قۇبىلىس سانادان دا تىسقارى تۇرعان نارسە، بايقاتپاي جۇعادى.مىسالى، قىتاي، اۋعان ،يران، تۇركيا قازاقتارىنىڭ جالپى وركەنيەت تاريحىنداعى دامۋ، قالىپتاسۋلارى تۋعان،  وسكەن ورتاعا بايلانىستى مىنەز-قۇلقى،  دۇنيەگە كوز قاراسى ءارتۇرلى ەكەنى بىردەن كوزگە شالىنادى. ءبارىن بايلانىستىرىپ تۇرعان قازاقتىڭ قان مەن ورتاق جالعىز ءتىلى عانا.وسىلاردىڭ ءبارى، الا-قۇلالاقتار كەيىن ءبىر عانا مەملەكەتكە ۇلاسقاندا تەز-اق جويىلىپ كەتەتىن ايىرماشىلىق.ماسەلە ۇيىمداسۋدا بىرلىكتە كوبەيۋدە بولىپ وتىر.”كوپ قورقىتادى ،تەرەڭ باتىرادى” دەگەن ماقال كازىر ەسىمىزگە ءجيى ءتۇسۋى كەرەك…

شىنىمدى ايتايىن مەن وسى كورىنىستى كورىپ،وسى اڭگىمەلەردى تىڭداپ وتىرىپ ءبىزدىڭ كەيبىرەۋلەرىمىزدىڭ ۇعىپ جۇرگەنىمىزدەي بۇل كوشۋ ءجاي ورىن ىزدەپ، پانا ىزدەپ بوسىپ جاتقان ەل ەمەس،قازاقتىڭ اتامەكەنىنە تاريحي ۇلى كوشى، ءبىرجولاتا ورنىعۋ ءداۋىرى دەپ قاراۋ كەرەك ەكەنى ەسىمە تۇسەدى.بۇل قازاق ەگەمەندىگى اتتى ۇلى كىتاپتىڭ ۇلى ءبىر تاراۋى بولماق.

سوندىقتان بۇعان قوسا قامقورلىق، ادامشىلىق، جاۋاپكەرشىلىكپەن، ىجداھاتتىلىقپەن قاراۋ كەرەك.ولاردىڭ وتان اڭساعان عازيز جۇرەگىن ارداقتاي ءبىلۋ كەرەك.كەيبىر ساناسى ساياز، اقىلى سۇيىق قازاقسىماقتىڭ ء“وزىمىز جارىماي وتىرعاندا … “دەپ كۇڭكىلدەيتىندەرىنەن قورعاۋ كەرەك.”كوش جۇرە دۇزەلەدى “دەگەن دانىشپان اتا ءسوزىن ولار جاقسى بىلەدى، سوندىقتان قازىرگى بارعا قاناعاتى مول. يا، كوشتەرىڭ وڭ بولسىن باۋىرلار، مىنا اق ساپار، تاريحي جولدا تالاي كەزدەسۋگە جازسىن.

“حالىق كەڭەسى” گازەتى

1993 جىل. 24 ماۋسىم.

اتامەكەن اياسىندا

قازاق حالقى ءۇشىن ءبىر ەل بولىپ، شاڭىراق كوتەرىپ، ءبىر جەرگە جينالماي ۇرپاق تاعدىرىن شەشۋگە بولمايتىنىن ءبارىمىز تۇسىندىك. سودان قازاقستانعا كوشۋدىڭ جولىن 1990 جىلدان بەرى قاراستىرا باستادىق. ماسكەۋگە وسى ماقساتپەن ارنايى بارىپ، وسى جىلعى 24 ناۋىرىزدا  الماتىعا كەلىپ،  «قازاقستان قوعامىنىڭ» توراعاسى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ مىرزاعا ماسەلە قويدىم، وسى كىسىنىڭ قولداۋىمەن جانە جول كورسەتۋىنىڭ ارقاسىندا قازسسر ەڭبەك ءمينيسترى سايات بەيسەنوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ ارعاراي مەملەكەتتىك حاتشى قاراتاي تۇرىسوۆ، قازسسر پرەمەر ءمينيسترى ۇزاقپاي قارامانوۆقا دەيىن بارىپ ماسەلەنى ەگجەي تەگجەيلى تانىستىرعانىمىزدىڭ ارقاسىندا ۇلى كوشتىڭ جولىنىڭ اشىلۋىنا مۇمكىندىك تۋىندادى. ول كەزدە موڭعوليادا دا قازاقستاندا دا كوشى-قون زاڭى جوق ەدى. العاشىندا قازاقستاننىڭ جۇمىس كۇشىنە مۇقتاج مەكەمەلەرىمەن ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن جاسادىق. موڭعوليادا جۇمىسسىزدار كوپ ەدى.موڭعول ۇكىمەتى ولاردى قالايدا جۇمىسپەن قانىمداۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويعان.ءبىزدىڭ قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس جاسايمىز دەگەن  تالاب-تىلەگىمىزدى قايتارعان جوق. مەن 1990 جىلى 19 شى جەلتوقسان كۇنى موڭعوليانىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان جاڭادان اشىلعان شەتەلدەرگە بارىپ جۇمىستاعىسى كەلەتىن ازاماتتاردىڭ جۇمىسى جونىندەگى بيۋرونىڭ نومەرى ءبىرىنشى جولداماسىمەن كەلىپ، تالدىقورعان وبلىسى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اكىمشىلىگىمەن 200 ادام اكەلۋگە ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن جاسادىم.وسى كەلىسىم بويىنشا،  1991  جىلى  17- ءشى ناۋرىز كۇنى اياتحان تۇرىسبەكۇلى ەكەمىز تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا 96 ادامدى الىپ كەلىپ، اۋداننىڭ بارلىق شارۋاشىلىقتارىنا مالشى، جۇمىسشى رەتىندە ورنالاستىردىق.بۇل ارعارايعى ۇلى كوشكە جول اشقان مونگوليا قازاقتارىنىڭ العاشقى لەگى ەدى. وسى ادامدارداڭ ىشىندە وتباسىمەن كوشىپ كەلگەن ءاۋىپبايدىڭ ەكى وتاۋى بولدى.كوشتىڭ جولىن كەڭەيتۋ ءۇشىن مەن مونگوليانىڭ پرەمەر ءمينيسترى داشين بيامباسۇرەننىڭ ەكى مارتە قابىلداۋىندا بولىپ، اتامەكەنگە كەلگىسى كەلگەن اعايىنداردىڭ تىلەگىن جەتكىزدىم.ەكى ەلدىڭ دە ۇكىمەت باسىنا دەيىن ماسەلەنى جەتكىزە تۇسىندىرگەننىڭ ارقاسىندا ،1991 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 24-ءشى جۇلدىزىندا مونگوليانياڭ ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولمون مەن قازسسر ىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى سايات بەيسەنوۆ باستاعان ەكى ەل دەلەگاتسياسىالماتى قالاسىندا باس قوسىپ،مونگولياداعى قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي وتانى قازاقستانعا ەڭبەك كەلىسىم شارتى ارقىلى قونىس اۋدارىپ جاتقانىن ماقۇلدادى، جانە 1991 جىلى قىركۇيەك ايىندا وسى ماسەلە تۋرالى ۋلان –باتور قالاسىندا ەكى جاق كەزدەسىپ كەلىسىمگە قول قويىلدى.مۇندا:كوشتى ارعاراي ەڭبەك كۇشى رەتىندە جالعاستىرۋ ماسەلەسى بەكىتىلىپ، وت باسىمەن كەلىپ جاتقان ادامداردىڭ زەينەت جاسىنداعى ادامدارىنا مونگوليا مەن كەڭەس وداعىنىڭ اراسىندا 1981 جىلى جاسالعان كەلىسىم نەگىزىندە، قازاقستان جاعى زەينەتاقى بەرۋگە كەلىسىلدى.زەينەت اقى ماسەلەسىن، ءبىز العاشقى كوش كەلگەن كەزدەن باستاپ قولعا الىپ، قازسسر ىنىڭ الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ءمينيسترى زاۋرە ءجۇنىس قىزىنىڭ قابالداۋىندا بولىپ وڭتايلى شەشىم العانىمىزدىڭ ارقاسىندا ماۋسىم ايىنان باستاپ بەرىلىپ كەلگەن ەندى، ول ەندى ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىم ارقىلى بەكىتىلۋى زاڭدى نەگىز الىپ، جاڭا قارقىن العان كوشتىڭ كەرى قايتپاۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. 1991 جىلى  قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العانعا دەيىن ەڭبەك كەلىسىم شارتى نەگىزىندە قازاقستانعا 11800 ادام ءوز كۇشتەرىمەن ، ءوز قاراجاتىمەن قونىس اۋداردى. ولارعا كەلىسىمدە كورسەتىلگەن مىندەتتەمەلەر بويىنشا شارۋاشىلىقتار اقشالاي كومەك ،جانە مال بەرىپ، جۇمىس بەردى. بالالارىن وقۋ ورىندارىنا بوگەتسىز قابىلدادى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، 1991 جىلى 31 ءشى جەلتوقسان كۇنى قازاقستاننىڭ العاشقى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تەلەارنا ارقىلى حالقىن جاڭا جىل مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاپ ءسوز سويلەگەندە: “…الىستاعى اعايىن وزدەرىنىڭ تاريحي وتانى قازاقستانعا كەلەمىز ، دەسە قۇشاعىمىز اشىق…”،دەپ ىزگى نيەتىن ءبىلدىردى.وسىدان كەيىن قازاقستان ۇكىمەتى كوشى-قون جۇمىسىن ءوز قولىنا الدى .كوشتى كىم جۇرگىزەدى دەپ سۇراعاندارعا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ءمينيسترى سايات بەيسەنوۆ: “ كيىز كىمدىكى بولسا ،بىلەك سونىكى،ءوزىمىز كوشىرىپ الامىز”،- دەپ اقپارات ارقىلى جاۋاپ بەردى. 1991 جىلى مونگوليانىڭ استاناسى ۋلان-باتور مەن ونىڭ ماڭىنداعى ايماقتاردان باستالعان  ۇلى كوش، 1992 جىلى مونگوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىنان جالعاسىن تاپتى.  كۇنىنە 8-10 ۇشاق  300 دەي اۆتوبۋسپەن ادامدارىن تاسىپ، 2000  شاقتى تىركەمەلى كاماز ولاردىڭ جۇكتەرىن تاسىدى.مۇنداي سالتاناتتى ۇلى كوش، بۇرىن سوڭدى دۇنيەدە ، ەشبىر ۇلتتىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرماعان بولۋى كەرەك !… ارعاراي قازاقستاندا كوشى-قون اگەنتتىگى  قۇرىلدى. كوشىپ كەلگەن ادامدار كەلىسىم شارت بويىنشا بەس جىل مەرزىمىمەن بەرىلگەن مونگوليا ازاماتتىعىنىڭ پاسپورتىمەن وتىرعاندىقتان موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ الماتى قالاسىندا تۇراقتى وكىلدىگى اشىلدى. وكىلدىكتىڭ باستىعىنا مەنى( ساعات زاحانقىزى) ورىنباسارىنا اياتحان تۇرىسبەكۇلى تاعايىندالدى. وكىلدىك، كوشىپ كەلگەن ادامدار قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العانشا،ولاردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى، جۇمىس جاعدايىنا بايلانىستى شەشىمىن تابۋعا ءتيىستى ماسەلەلەردى ءتيىستى مەكەمەلەرگە جەتكىزىپ، شەشىمىن تابۋعا قولقابىس جاساپ وتىردى. اتاجۇرتقا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ سانى 1992 جىلى 23مىڭ ادام قونىس اۋداردى. قازاقستانعا كەلگىسى كەلەتىن ادامدارعا بوگەت بولعان ەمەس.

قونىس اۋدارۋشىلار العاشىندا ءۇي مۇلكىمەن كوشسە، سوڭعى كەزدە مالىن دا الاپ كوشتى. قازاق حالقىن  ۇلت رەتىندە سىيلاپ، بوستاندىعىنا شەك كەلتىرمەي، حالىقتىڭ ءومىر بويى جيعان-تەرگەن دۇنيە – مۇلكىنە قول تيگىزبەي، بوگەتسىز جىبەرىپ وتىرعان مونگوليا وكىمەتىنە قازاقتار شىن ىقىلاسىمەن رازى.

كوشىپ كەلگەن حالىق جەرگىلىكتى اعايىنداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى.  «كوش جۇرە دۇزەلەدى»  دەگەن عوي. ۇلتتىق مادەنيەتتى ارقاۋ ەتكەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءبىرى بولارمىز دەگەن ۇمىتپەن كەلگەن اعايىندارىمىز وزدەرىنە تاپسىرىلعان جۇمىستى جان اياماي تىندىرۋعا ءازىر.

اتامەكەنىنە كەلگىسى كەلگەندەرگە ىستىق ىقىلاس ءبىلدىرىپ، قول ۇشىن سوزىپ، ميلليونداعان سوم قارجى بوساتىپ، قامقورلىقتارىنا العان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ، مينيسترلەر كابينەتىنىڭ توراعاسى ترەششەنكوعا  شىن جۇرەكتەن العىس ايتامىز

                                ساعات زاحانقىزى، اياتحانتۇرىسبەكۇلى.

                                مونگوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ

                                قازاقستانداعى وكىلدەرى

                            « شالقار» گازەتى قىركۇيەك ، 1992 جىل

                                                   اتا مەكەن اياسىندا

                 ەلگە كەلگەن باۋىرلار

-         ساعات زاحانقىزى، موڭعولياداعى اعايىنداردىڭ كوش باسى

قازاقستانعا بۇرىلعالى بەرى شالقار گازەتى دە بۇل قۋانىشتى شارتاراپقا جەتكىزىپ كەلەدى.گازەت بەتىندە سىزدەردىڭ ءوز لەبىزدەرىڭىز دە، جۇرەك جاردى جىرلارىڭىز دا جاريالاندى.ءبىر وكىنىشتىسى- گازەتتىڭ 19-سانىنداعى سىزدەردىڭ سۋرەتتەرىڭىزدى تۇسىندىرۋدە ورەسكەل جاڭساقتىق جىبەرىپ الدىق. ونىڭ سالقىنى سىزدەردى مازالاعانىن بىلەمىز. سۇحبات الدىندا وسى ايىبىمىزدى الدىڭىزعا سالا وتىرىپ، سىزدەردەن دە، وقىرماننان دا كەشىرىم سۇراۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.

ساعات زاحانقىزى:-ءبىز كەشىرەمىز عوي، ەل كەشىرسە. دەگەنمەن وكىنىشتى ءىس بولدى. ءجا، بۇل جايدى قويالىق تا، ءوزىمىز اتقارىپ جۇرگەن ىسىمىزگە ورالايىق. كوشىپ كەلگەندەردىڭ اراسىندا زيالىلار دا بار.ولاردىڭ مۇندا ماماندىقتارى بويىنشا ورنالاسۋى قيىن بوپ تۇر. تالدىقورعان وبلىسىنىڭ سارقانت اۋدانىنا اباي ماۋقاراۇلى سەمياسىمەن كوشىپ كەلدى. ول بايان-ولگي ايماعىنا تانىمال دارىگەر-گينەكولوگ ەدى. سارقانت اۋداندىق اۋرۋحاناسىندا بوس ورىن بولسا دا، جۇمىسقا قابىلدانبادى. اۋدان وبلىستىڭ ، وبلىس الماتىنىڭ جاۋابىن كۇتتى. اڭگىمە قازاقسسر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە دەيىن جەتتى. مينيسترلىك-محر مەن قازاقسسر ديپلومدارىنىڭ كۇشى بىردەي ەكەندىگىن حابارلادى. بۇل جايدى قازاقسسر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى موسكۆاعا مالىمدەسە، ونداعىلار ارالاسپايتىندىعىن ايتىپتى. سوندا ەگەمەندى قازاقستاننىڭ موسكۆاعا جالتاقتاۋىنىڭ نە كەرەگى بار ەدى؟

- كەلۋشىلەردىڭ ءبىرتالايى ابرالى اۋدانىنا قونىستانىپ جاتقانىن ەستىگەندە اپىر-اي، تۋىستارىمىزدى تۇينەككە تىققانىمىز با دەپ ءبىز دە كۇيزەلدىك. ساعات زاحانقىزى، وسى ماسەلەنىڭ ەگجەي-تەگجەيى قالاي، وكىلدىكتەر اراسىندا مۇنداي كەلىسىم بولىپ پا ەدى.

ساعات زاحانقىزى:-بۇل جاعدايدى ەستي سالا محر ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرى ءپۇرۇۆباتىر مەنى بايان-ولگيگە جىبەردى. بايان-ولگي وكىلدەرى مەن مۇنداعى جەرگىلىكتى باسشىلار اراسىندا ونداي ۋاعدالاستىق بولعان ەكەن.رادياتسياسى كوپ جەرگە حالىقتىڭ بارۋىنىڭ قاجەتسىزدىگىن ايتىپ تۇسىندىرگەنمەن، ناتيجە شىقپادى. كوشىپ كەلگەندە باسقاشا جاعداي كەزدەستى. باسپانا دا جۇمىس تا بولمادى. حالىق جانجاققا تاراپ كەتتى. 320 ءۇيدىڭ قايدا ەكەنىن ءالا ءبىلىپ بولعان جوقپىز.

-ايتۋىڭىزشا مونعوليا ۇكىمەتى شەتەلگە جۇمىسقا باراتىندار ءۇشىن 5 ءتۇرلى ايماققا قونىستانۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. ولار:ەرەكشە رادياتسيالى، ساياسي قاقتىعىستار بولىپ جاتقان جەرلەر، تروپيكالىق ايماقتار، تەڭىز فلوتى تەڭىز فلوتىنا بارماۋ سەبەبى موڭعوليا حالقى تەڭىز كليماتىنا ۇيرەنبەگەن. بۇل شارت نەگە بۇزىلعان؟

ساعات زاحانقىزى:-ابىرالى بولماسا بۇل شارت قولدانىلاتىنداي ايماق قازاقستاندا جوق. كوشى-قون قيىنشىلىقسىز بولماق ەمەس، ونىڭ ءبارىن بادىرايتىپ، ونداعى مۇنداعىلاردىڭ كوڭىلىنە قاياۋ سالۋدىڭ قاجەتى جوق. ەرەكشە جاعداي جاساۋدى تالاپ ەتپەيمىز. تەك تۋىسقاندىق قول ۇشىن بەرسە ۇيلەسىپ، جەرلەسىپ كەتۋگە جاردەمدەسسە، بالالاردىڭ وقۋدان قالماۋىنا، ءتىلى مەن ادەت-عۇرىپتىڭ ساقتالۋىنا جاعداي جاساسا بولعانى. ءتىلى مەن ادەت-عۇرىپ، كونە سالتتان ولار دا قۇرالاقان ەمەس. اتامەكەندە سول جالعاسىن تاپسا دەيمىز.

-سوۆەت وداعىنداعى، سونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى بۇگىنگى ەكونوميكالىقداعدارىس امبەگە ءمالىم. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارى دا تومەن. كوش وسىنداي اۋىر كەزەڭمەن سايكەس كەلدى. بۇعان تەك سەزىم مەن ءتوزىم عانا تورەلىك ەتپەك قوي. جەكەلەگەن باسشىلاردىڭ بىلمەستىگى ءۇشىن ەل وكپەلەمەس.

اياتحان تۇرىسبەكۇلى:-توقىراۋ زامانىندا اتامەكەندە جۇمىس ىستەۋگە كەلگەندى قويىپ، كومانديروۆكاعا كەلىپ-كەتۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ارمان بولاتىن. قازىر ەرىك بوستاندىعى ءتيدى. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن جەڭىس. قيىنشىلىقسىز ءومىر بار ما؟بارىنە ءتوزىپ، اۋىرتپالىقتى ىسپەن جەڭۋگە ءتيىسپىز.

-         اڭگىمەلەرىڭىزگە ۇلكەن راحمەت!

ب.سارسەنبينا. الماتى.

“شالقار” گازەتى 1991 جىل.

اتامەكەندى اڭساعان اعايىن بار الىستا…

قازاقستان ەگەمەن ەل بولعالى شەتەلدەردەگى قازاقتاردى ەلگە قايتارۋ ماسەلەسى دۇرىس جولعا قويىلدى. اسىرەسە وسىناۋ شارانىڭ ىسكە اسىرىلۋىبارىسىندا مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ قوماقتى ۇلەسى بار.”اتامەكەنگە ورالامىز دەگەن شەتتەگى اعايىنعا ەسىگىمىز اشىق” دەگەن ەلباسىنىڭ جۇرەك جاردى ىقىلاسىن ەستي سالا، شەتەلدەردەگى قانداستارىمىز اتامەكەنگە ات باسىن بۇرا باستادى.

1991 جىلدىڭ كوكتەمىندە “ەڭبەك كەلىسىم شارتى” نەگىزىندە اتاجۇرت توپىراعىنا تابان تىرىگەن موڭعوليا قازاقتارى ۇلى كوشتى باستاعان بولاتىن.ول كەزدە ەكى ەلدە دە كوشى قون زاڭى بولماعاندىقتان، قازاقكسر-ءىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى ۇجىمدارىمەن “ەڭبەك كەلىسىم شارتىن” جاساۋعا تۋرا كەلدى. Cونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستانداعى كولحوزدار مەن سوۆحوزدار وزدەرىنىڭ ەكونوميكالىق داعدارىستا وتىرعاندىعىنا قاراماستان، جۇمىلا كوتەرىلىپ ءوز كۇشتەرىمەن موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كوشىپ كەلۋىنە ات سالىستى.

سونىڭ ارقاسىندا 1991-1992 جىلدارى 42 مىڭ ادام ەڭبەك كەلىسىم شارتىمەن كوشىپ كەلىپ قونىستاندى. ولارعا اۋىلشارۋاشىلىعى ۇجىمدارى جۇمىس بەرىپ، مۇمكىندىگىنشە باسپانامەن قامتاماسىز ەتكەن بولاتىن.اتامەكەنگە ورالعان قانداستارىمىز جەرگىلىكتى حالىقپەن تەز ۇيرەنىسىپ،ەڭبەككە ەتەنە ارالاسا باستادى.بالالارىن وقىتىپ تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ وركەندەپ-وسۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى.ولاردىڭ اراسىندا بۇگىندە ءوز كاسىبىن ءۇيىرىپ اكەتىپ، شارۋانىڭ ىڭعايىن جەتە مەڭگەرىپ العاندارى دا از ەمەس. مىسالى، الماتى وبلىسى مەن الماتى قالاسىنىڭ ماڭىندا تۇراتىن زاحان ءسادىربايۇلى،مارحابا شىڭعىشبايۇلىنىڭ وتباسى سياقتى جۇزدەن استام شاڭىراق كاسىپكەرلىكتى كاسىپ ەتىپ، ءۇي جيھازىن جاساۋمەن ايلانىسۋدا. ولاردىڭ قاتارىندا پارالون زاۋىتىن اشقان ازاماتتار دا بار.كوشى قون تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ، كوش ماسەلەسىن مەملەكەت ءوزى قولىنا العاننان كەيىن، كۆوتامەن كوشىپ كەلۋشىلەر قاتارى دا كوبەيدى.ولارعا قازاقستان تاراپىنان بەرىلەتىن ءبىر رەتكى جاردەم اقى، باسپانا جايى دۇرىس جولعا قويىلدى. الايدا سوڭعى جىلدارى ورالماندار باسپانادان قيىنشىلىق كورىپ وتىر.

بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى دامىپ،الەمنىڭ وزىق ەلدەرى قاتارىنا قوسىلۋ باعىتىندا ماقساتتى شارالار ىسكە اسۋدا. مەملەكەت باسشىسىنىڭ سىندارلى ساياساتى ارقاسىندا الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا باعىتتىلعان يگى شارالار قولعا الىندى. ەلىمىزدە كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارى، كاسىپورىندار قاتارى كوبەيىپ، ەل ەكونوميكاسىنا ۇلەس قوسار ازاماتتار سانى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى.

جەتىستىك بار جەردە كەمشىلىكتەردىڭ بولماي قالمايتىنى شىندىق.سوندىقتان دا يگى ىستەرمەن قاتار ءالى دە قولعا الىپ،شەشىمىن تاباتىن ماسەلەلەر جەتكىلىكتى. ولاردىڭ قاتارىندا دەموگرافيا ماسەلەسىن ايتار ەدىم. ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋدەگى باستى كۇش شەتەلدەردە تۇراتىن قازاقتار ەكەندىگىن ەلباسىنىڭ ءوزى قاداپ ايتىپ ءجۇر. ولاي بولسا، الداعى ۋاقىتتا شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان قازاق اعايىنداردىڭ ەلگە قايتۋىنا جاعدايلار جاسالىنۋعا ءتيىس بۇگىندە سول شەتەلدەردەن اتامەكەنگە كوشىپ كەلۋگە دارمەنسىز وتىرعاندار الىستاعى اعايىننىڭ كوشى-قون جۇمىسى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەدى دەگەن ۇمىتتە. وسى ماقساتتى شارالار بارىسىندا مىنا ءبىر جايتتاردىڭ باستى نازارعا الىنعانى قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بىرىنشىدەن، ورالمانداردى بەيىمدەۋ ورتالىعىن اشىپ، سول جەردە كوشىپ كەلۋشىلەردى قۇجاتتاندىرىپ، وقىتىپ، ۇيرەتىپ ارعاراي ەڭبەك مايدانىنا باعىتتاپ وتىرسا، ەكىنشىدەن، جاڭادان اشىلىپ جاتقان ءوندىرىس، كاسىپورىنداردا اسىرەسە اۋىلشارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە بايلانىستى جۇمىستارىنا ورالماندار كوپتەپ تارتىلسا، ۇشىنشىدەن، كوشىپ كەلۋگە ناقتى مەكەن-جايلار انىقتالىپ، وعان اعايىن تۋىستارىمەن، ءتىپتى بۇتىندەي اۋىلىمەن كوشىرىپ اكەلىپ ورنالاستىرۋ ماسەلەسى قولعا الىنسا. وسى شارالاردى ىسكە اسىرۋدى ۇكىمەت تىكەلەي باقىلاۋىنا الىپ، ناقتى تاپسىرمالار بەرىلسە، كوشى-قون جۇمىسى جەڭىلدەي تۇسكەن بولار ەدى.

ساعات زاحانقىزى

“ پرەزيدەنت جانە حالىق” گازەتى

2006 جىل. قىركۇيەك.

 كوش كولىكتى بولسىن دەسەك…

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتى              مەن ەڭبەك   مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا

قازاقستان ءوز الدىنا دەربەس ەل بولىپ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعالى بەرى، قۇدايعا شۇكىر، وسىدان جارتى عاسىردان دا كوپ ۋاقىت بۇرىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا شاشىلىپ كەتكەن قانداس باۋىرىمىزدىڭ اتامەكەنىنە ەمىن-ەركىن ات باسىن تىرەۋىنە، ءتىپتى، ءبىرجولا قونىس اۋدارۋىنا تاماشا مۇمكىندىكتەر تۋدى. بۇعان مىسال رەتىندە تۇركيا، يران، اۋعانستان سياقتى شەت مەملەكەتتەردەن كوشىپ كەلىپ جاتقان ءبىرلى- جارىم قازاقتاردى قوسپاعاندا، ىرگەلەس جاتقان موڭعوليا مەملەكەتىنەن وتكەن جىلدىڭ جازىندا بەرى قاراي بۇرىلعان كوشتى ەرەكشە اتاۋعا بولار ەدى.

1992 جىلى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن موڭعوليادان قازاقستانعا 8711 وت باسى، ياعني، 42507 ازامات كوشىرىلىپ الىندى. ارعى بەتتە تۋعان ەلگە جەتۋگە زار بولىپ وتىرعان تۋىستارىمىزدىڭ سانى ءالى دە 100 مىڭعا جەتىپ جىعىلادى.اللا قوسسا تاياۋ كۇندەردە ۋاقىتشا توقتاتىلعان كوش قايتا قوزعالماقشى. ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە ءبىرجولاتا قونىس اۋدارۋ اۋىزەكى ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، ونىڭ سان-سالالى پروبلەمالارى بولادى ەكەن.

ال العاشقى كوشتە جىبەرگەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرماي جاتىپ، ونى ارىعاراي جىلجىتۋ اسىعىستىق بولار ەدى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ،گازەت ءتىلشىسى موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ قازاقستانداعىتۇراقتى وكىلدەرى اياتحان تۇرىسبەكۇلى مەن ساعات زاحانقىزىنا ارنايى جولىعىپ، ۇلى كوشتىڭ كەيبىر وزەكتى ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە جان-جاقتى اڭگىمەلەپ بەرۋىن ءوتىندى. تومەندە سول سۇحباتتى وقىرماندار نازارىنا اۋدارىپ وتىرمىز.

***

-وسىدان ءۇش جىل بۇرىن باستالعان كوش ءالى جالعاسۋدا. ال وسى ءۇردىستىڭ ناقتى ءبىر جۇيەگە تۇسۋىنە قانداي مەملەكەتتىك ۇيىمدار، لاۋازىم يەلەرى ىقپال ەتتى دەپ ويلايسىزدار؟

ساعات زاحانقىزى:-1990 جىلى، كوشى-قون ماسەلەسى سىزدەردە ەندى قولعا الىنا باستاعان كەزدە وسىنداعى “وتان” قوعامىنا كەلىپ ەل اعالارىمەن اقىل كەڭەس الماستىق.سونىڭ ناتيجەسىندە 1991 جىلعى 17 ناۋرىزدا موڭعوليادان 100 وتباسىن تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كەربۇلاق اۋدانىنا الىپ كەلدىك.بىردەن اتاكاساپكە بايلانىستى جەرگىلىكتى باسشىلىقپەن ەڭبەك شارتىن جاساستىق. بۇل ىستە اتالمىش اۋداننىڭ اكىمى تىلەۋجان سادىقۇلوۆ، اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ باستىعى نۇرباي جانتىلەۋوۆ ۇلكەن باتىلدىق كورسەتتى. ءسويتىپ وسى وبلىستىڭ ون اۋدانىمەن كەلىسىم-شارت جاساسىپ، 1200 وتباسىن بەرى قاراي تاعى دا كوشىرىپ جىبەردىك. ول كەزدە كەڭەس وكىمەتى بار ەدى. موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ حاتىن قازاقستاننىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنە الىپ باردىق. الايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى سايات بەيسەنوۆ ەكى ەلدىڭ اراسىندا ناقتى كەلىسىم بولمايىنشا، موڭعوليا قازاقتارىن قابىلداي المايمىز، ماسكەۋ رۇقسات بەرمەيدى،-دەدى. بۇل پىكىردى پرەمەر-ءمينيستردىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى قاراتاي تۇرىسوۆتا قايتالادى. كوپ ويلانباستان موڭعولياعا ساپار شەگىپ، سول ەلدىڭ ۇكىمەتى مەن ەڭبەك مينيسترلىگىنە ماسەلەنى تىكە قويدىق.وبالى نە كەرەك، ولار قازاقستاننىڭ ەڭبەك ءمينيسترى س.بەيسەنوۆتى وزدەرىنە شاقىردى. وكىنىشكە وراي سايات اعامىز كۇدىك شىرماۋىنان شىعا الماعان سوڭ 1991 جىلى 10 ماۋسىمدا موڭعوليا ەڭبەك ءمينيسترى تسولمون قازاقستانعا كەلدى.بىراق تا ساپار ناتيجەلى بولمادى.كوش ستيحيالى تۇردە جۇرە بەردى.بۇل ىسكە قازاقستان ەڭبەك مينيسترلىگى قىركۇيەكتەن باستاپ قانا ارالاستى.1992 جىلى ارنايى كولىكتەر ءبولىنىپ،ۇيىمداستىرىلدى.ەڭبەك مينيسترلىگى جانىنان كوشى-قوندى رەتتەپ وتىراتىن دەپارتامانت اشىلدى.وسى ارادا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە دەپارتامەنت دەربەس بولماعاندىقتان كوپ شارۋاعا ءوز بەتىنشە ارالاسا المادى. تاراتىپ ايتقاندا، اتالمىش دەپارتامەنت مينيسترلىكتەر مەن وبلىس، اۋدان اكىمدەرىنە ءسوزىن وتكىزە المايدى، اسا ماڭىزدى ۇلكەن كەلىسىم-شارتتاردى وزدىگىنەن جاساۋعا قۇدىرەتى جەتپەيدى. ماسەلەن رەسەي فەدەراتسياسى تەرريتورياسىن باسىپ وتكەنى ءۇشىن وراسان زور ترانزيتتىك شىعىن تالاپ ەتىلەدى ەكەن. بۇل نەگىزىنەن، ەكى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى كەلىسىپ شەشەتىن ماسەلە ايتا بەرسە مۇنداي پروبلەمالار جەتەدى.

توق ەتەرىن ايتقاندا، كوشى-قون ماسەلەسىن ءار سالا بويىنشا رەتتەپ، ءبىر ارناعا توعىستىرىپ وتىراتىن مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ارنايى كوشى-قون كوميتەتىن قۇراتىن كەز جەتكەن سياقتى.

-سوندا قالاي، اتالمىش دەپارتامەنتتىڭ كوشى-قون ماسەلەسىن تولىق قاناعاتتاندىرا الماعانى ما؟…

اياتحان تۇرىسبەكۇلى:- ارينە، سولاي دەمەسكە شاراڭ جوق. دەپارتامەنت وزگە مينيسترلىكتەردى بىلاي قويعاندا، بۇل ىسكە بىردەن-ءبىر جاناشىر بولاتىن ەڭبەك مينيسترلىگىنە دە ناقتى تالاپ قويا الماۋدا. ال ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جايباسارلىعىنان ىستەلمەي وتىرعان شارۋالار شاش-ەتەكتەن. اتاپ ايتقاندا مينيسترلىك قونىس اۋدارىپ كەلگەن ازاماتتاردى ماماندىعى بويىنشا قىزمەتكە ورنالاستىرا الماۋدا.

بىلتىرعى كوش تيىمسىزدەۋ بولدى. ەڭبەك مينيسترلىگى كوشىپ كەلۋشىلەر ءۇشىن جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن اشۋعا، ولاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋگە ىقپال ەتە المادى.ماسەلەن، موڭعول مەملەكەتى قونىس اۋدارۋشى قازاقتاردىڭ وزىمەن بىرگە مال-مۇلكىن الىپ شىعۋىنا بىردەن كەلىسكەن- ءدى. وبالى نە كەرەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ب.تۇرسىنباەۆ بۇل ماسەلەنى تەزدەتىپ قولعا الۋ جونىندە نۇسقاۋ بەردى. بىراقتا ءتيىستى قۇجاتقا 30 ماۋسىمدا عانا قول قويىلدى. بۇل كەزدە كوشتىڭ باستالعانىنا ونشاقتى كۇن ءوتىپ ەدى. اتتەڭ، ءبىر اي بۇرىنىراق قيمىلداعان دا ءبارى باسقاشا شەشىلەر مە ەدى. موڭعوليا تاراپىنان ءاربىر قونىس اۋدارۋشى وتباسىنا 2 جىلقى قۇلىنىمەن، 8 قويدان بەرگى بەتكە الىپ وتۋىنە رۇقساتەتىلگەن ءدى. وكىنىشكە وراي، ەكىنشى جاقتىڭ-قازاقستاننىڭ كەيبىر جاۋاپتى ورىندارىنىڭ قىرسىزدىعىنان قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ العاشقى لەگى بۇل جەڭىلدىكتى پايدالانا المادى. سەبەبى ول كەزدە ءبارى دە كەش ەدى.الدىڭعىلاردىڭ تاپ بولعان ساتسىزدىگىن قايتالاماس ءۇشىن موڭعوليادا بولعان 40 كۇندىك ءىس ساپار بارىسىندا قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەپ باقتىق. سونىڭ ناتيجەسىندە 1500 جىلقى، 5 مىڭداي قويدى بەرگى بەتكە الىپ شىقتىق. ال ءتيىستىسى 24700 جىلقى، 241000 قوي بولاتىن. بۇيىرعانى بولار دەپ باردى قاناعات تۇتىپ جۇرە بەرەتىن كونبىس حالىقپىز عوي. ءسويتىپ جۇرگەن دە بۇدان دا سوراقى جاعدايدىڭ كۇتىپ تۇرعانىن قايدان بىلەيىك. 1992 جىلعى 15-20 تامىزدا كوشىپ كەلگەندەردىڭ مالىن “سكوتويمپورت“ مەكەمەسى ارقىلى سەمەي، زىريان قالالارىنىڭ ەت كومبيناتتارىنا وتكىزۋگە ءماجبۇر ەتتى. مال وتكىزۋشىلەردىڭ قولىنا ءبىر-ءبىر جاپىراق (كۆيتانتسيا) قاعاز بەرىپ، وزدەرىڭىز كوشىپ بارعان جەرلەرىڭىزدەن مالدارىڭىزدىڭ اقشاسىنا مال الاسىزدار دەپ سەندىردى ونداعىلار. وسى ءبىر قاۋىرت كەزەڭدە ەڭبەك مينيسترلىگى مەن “سكوتويمپورت” جەدەل تۇردە ەسەپ ايىرىساالماعاندىقتان مالدىڭ جىرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوزىلىپ وتىر. سونداي-اق ەكونوميكالىق داعدارىس، باعانىڭ كۇن ساناپ ءوسۋى مال وتكىزۋشى قانداستارىمىزعا كەسەلىن تيگىزىپ-اق تۇر. ماسەلەن، سكوتويمپورت مەكەمەسى وتكەن جىلعى باعامەن ءبىر قويعا – 700 سوم ءبىر جىلقىعا -5 مىڭ سومنان تولەيمىز دەيدى. ال كازىرگى باعا بويىنشا ءبىر قوي 25 مىڭ، ءبىر جىلقى 150-200 مىڭعا دەيىن بارادى ەكەن. سوندا ۇتىلىپ وتىرعان تاعى دا ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىز بولىپ شىعادى.تاعى دا ءبىر مىسىل:وتكەن جىلى 200 قوي، 56 جىلقى وتكىزگەن ازامات قازىرگى باعا ايىرماشىلىعى بويىنشا ەسەپتەسكەندە 4 جىلقى، 8 قوي عانا الادى ەكەن. مۇنى بارىپ تۇرعان ادىلەتسىزدىك دەسەك ارتىق ەمەس. قونىس اۋدارۋشىلار بولسا تەك قانا باسىنا-باس قايتارۋدى تالاپ ەتۋدە. مەنىڭشە، ولاردىڭ تالابى وتە دۇرىس.

-وسىعان وراي ۇكىمەتىمىز تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان ناقتى شارالار بولدى ما؟

اياتحان تۇرىسبەكۇلى:- بولعاندا قانداي! بۇل جونىندە ب.تۇرسىنباەۆتىڭ 1992 جىلعى 13  مامىرداعى117 ءنومىرلى بۇيرىعى دا بار.اتتەڭ ەڭبەك مينيسترلىگىمەن “سكوتويمپورت” مەكەمەسى بۇيرىقتى ورىندامادى. جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن كەلەڭسىز جاعدايدىڭ باستى سەبەبى وسى. “سكوتويمپورت” مەكەمەسى وسىنداي وڭتايلى ءساتتى ەپتى پايدالانىپ، ءوز الدىنا جەكە كاسىپ ورىن قۇرىپ الدى. ءسويتىپ الشىسى وڭىنان تۇسكەن ولار موڭعوليادان بەرى وتكىزىلگەن مالدى ءورزان باعاعا ساتىپ الىپ، اراعا ءبىراز ۋاقىت ارالاتىپ، باسقا مەكەمەلەرگە قىمبات باعامەن قايتا وتكىزۋدە.

ب.تۇرسىنباەۆتىڭ بۇيرىعى ورىندالماعان سوڭ ونىڭ ورىنباسارى ا.قۇسايىنوۆ 1992 جىلدىڭ 29 قاراشاسىندا وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارمالارىنا ارنايى حات جولدادى. دەگەنمەن، بۇل دا ەلەۋسىز قالدى. مەنىڭشە وسى ماسەلەنى كەزىندە ۇكىمەت دەڭگەيىندە شەشۋ كەرەك ەدى. دەر كەزىندە قولعا الىنباعاندىقتان كۇن وتكەن سايىن ەكونوميكانى جايلاعان ينفلياتسيا اسەرىنەن مالدىڭ باعاسى كوتەرىلىپ كەتتى.ال مال يەسىنە تيەسىلى مالىن قايتارۋ ءۇشىن باعا ايىرماشىلىعىن كىم تولەيدى؟ بۇل ماسەلەنىڭ تۇيىنىنشەشۋ ازىرشە قيىن بولىپ تۇر.وتكەندە ەڭبەك مينيسترلىگى جانىنداعى كوشى-قون شارۋاسىنا تىكەلەي جاۋاپتى دەپارتامەنت پەن اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندەگى جاۋاپتى ازاماتتار پرەزيدەنتكە بارىڭدار دەگەن كەڭەس ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ ودان دا ماڭىزدىراق ماسەلەلەردى شەشۋدەن قولى تيە بەرمەيتىنىن ولار تۇسىنگىسى كەلمەيتىن سياقتى. بيىلعى كوش جۋىق ارادا باستالادى. سوعان دەيىن وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەلەردى تەزدەتىپ شەشىپ الۋعا مينيسترلەر كابينەتى تاراپىنان ەرەكشە نازار اۋدارىلماسا، جاعدايدىڭ قيىنداي تۇسەتىنى ءسوزسىز.

-كوشىپ كەلىپ اتامەكەنمەن ساعىنا قاۋىشىپ جاتقان قانداس باۋىرلارىمىزدى قازىرگىدەي وتپەلى كەزەڭ قيىنشىلىقتارىنىڭ اينالىپ وتپەيتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا ەلىم دەپ كەلگەن ازاماتتاردىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، تاۋى شاعىلماۋى ءۇشىن قانداي ناقتى شارالار جۇرگىزىلۋدە؟ ءدال كازىرگى كەزدە ولاردى قانداي پروبلەمالار كوبىرەك تولعاندىرۋدا؟

Cاعات زاحانقىزى:-قۇداي قالاسا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتامەكەن توپىراعىن باسقانىنا ءۇش جىل بولىپ قالىپتى. الايدا، باستى-باستى ەكى ماسەلە شەشىلمەي تۇر. ونىڭ ءبىرىنشىسى- ازاماتتىق، ەكىنشىسى- جەكەشەلەندىرۋ ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. كەزىندە، العاشقى ۇردىستە ەڭبەك شارتىمەن بەرى قاراي وتكەن قازاقتاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن قابىلداۋى سوزىلىڭقىراپ كەتتى. ەكىنشىدەن ولار بەرى قاراي ۇدەرە كوشكەندە موڭعول ەلىندە شارۋاشىلىقتاردى جەكەشەلەندىرۋ ەندى عانا قولعا الىنىپ جاتتى. ال مۇنداعى جەكەشەلەندىرۋگە ولار ىلىنبەي قالدى. ءسويتىپ اتامەكەنىن اڭساعان باۋىرلارىمىزدىڭ ەكى جاقتان دا وزىنە تيەسىلى ۇلەستى الاالمايتىن ءتۇرى بار.

سونداي-اق زەينەتكەرلەرگە زەينەتاقى تولەۋ ماسەلەسى دە ءبىر جۇيەگە كەلگەن جوق. ماسەلەن موڭعوليادا ءتورت بالالى انا 20 جىل ەڭبەك ستاجىمەن زەينەت دەمالىسىنا شىعا بەرەتىن-ءدى.مۇندا مۇلدەم باسقاشا ەكەن، ياعني، مەيلى ءتورت، مەيلى ون بالالى ەكەنىنە قاراماستان انالار 55 جاسىندا عانا زەينەت دەمالىسىنا شىعا الادى ەكەن.ول جاقتا سونىمەن قاتار اسكەريلەر دە ەڭبەك دەمالىسىنا ەرتەرەك شىعۋشى ەدى. قونىس اۋدارۋشىلاردى وسى جاعى دا قاتتى تولعاندىرۋدا.

-وزدەرىڭىز جەتەكشىلىك جاساپ وتىرعان موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگىنىڭ قازىرگى كۇي-جايى، جۇمىس جوسپارى قالاي؟

اياتحان تۇرىسبەكۇلى:- ءسوزدىڭ شىندىعىنا كەلگەندە  قازىرگى جاعدايىمىز ونشا ءماز ەمەس.بىلتىر مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى پايدالاندىق.بيىل مينيسترلەر كابينەتى ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ كوشى-قون ۇلەسىنەن بىزگە ءتيىستى سىباعامىزدى بەرۋى تۋرالى شەشىم قابىلدانعان دى. الايدا ونىڭ دا ناتيجەسى بولىڭقىراماي تۇر. ايتەۋىر جۇرەگى “ەلىم” دەپ سوعاتىن ارقالى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ وتىرمىز.تىعىرىققا تىرەلگەن كەزدە استاناداعى “جانىبەك-تارحان” وندىرىستىك-كوممەرتسيالىق فيرماسىنىڭ ديرەكتورى ەربولات تولەگەنوۆ قول ۇشىن بەردى. كولىك، قارجى ماسەلەسىن شەشۋگە كومەكتەسىپ جۇرگەن وسى ازامات.ءتىپتى كوشىپ كەلۋشى قازاقتارعا تۇرعىن ءۇي سالۋ ماقساتىندا اتاقونىس اتتى جەكە كاسىپورىن اشىپ ۇلگەردى. مۇنداي باۋىرمال، حالقى ءۇشىن جانى اۋىراتىن بيزنەسمەندەردىڭ سانى كۇنسايىن كوبەيە بەرۋىنە تىلەكتەسپىز.

جالپى ادامگەرشىلىك تۇرعىدان قاراعاندا موڭعولياعا دا، قازاقستانعا دا ەشقانداي رەنىشىمىز جوق. ماسەلەن الىستاعى اتامەكەنگە ءبىرجولاتا قونىس اۋدارامىز دەگەندە موڭعوليا مەملەكەتى باسشىلىعى تاراپىنان قارسىلىق بولمادى. كەرىسىنشە ولار قولدان كەلگەن مۇمكىندىكتەرىنە قاراي جەڭىلدىكتەرىن جاساۋعا، كوشتىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىلۋىنا باسا نازار اۋداردى. ال قازاقستان پرەزيدەنتى مەن ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان دا موڭعوليادان كوشىپ كەلۋشى قازاقتارعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، پەرسپەكتيۆالى شارالار جۇزەگە اسىپ جاتقانى كوڭىلدى مارقايتادى. ارينە كەز كەلگەن ىزگى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا ونىڭ جەتىستىكتەرىمەن بىرگە ساتسىزدىكتەردىڭ دە ۋاقىت تالابىنا ساي كوتەرىلىپ وتىرعانىن دۇرىس تۇسىنگەنى ابزال. ەگەر دە وسى ءسوزىمىز جوعارىداعى ەل باسشىلارى نازارىنا قايتالاپ جەتىپ جاتسا، جۋىق ارادا باستالاتىن بيىلعى كوشتىڭ كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرى ناقتى شەشىمىن تابار ەدى. قالعانىن ۋاقىت تورەشىنىڭ ەنشىسىنە قالدىرالىق.

-اشىق-جارقىن اڭگىمەلەرىڭىز ءۇشىن شىن جۇرەكتەن راحمەت ايتا وتىرىپ، ءبىزدىڭ دە تىلەيتىنىمىز – ”كوش كولىكتى بولسىن!” دەمەكپىز.

                                   سۇحباتتى جۇرگىزگەن

                                 جاڭابەك تويبازاروۆ،

        “حالىق كەڭەسىنىڭ” ارناۋلى ءتىلشىسى.1993 جىل.

                     ۇلكەن ىسكە ۇلەس

قازاق ەلى ەگەمەندىگىن ءوز قولىنا الا باستاعاننان-اق ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن،ءا.نازارباەۆتىڭ ءوزىنىڭ تاريحي وتانى –قازاقستانعا كەلگىسى كەلەتىن اايىندارعا ەسىگىمىز اشىق دەپ ىزگى نيەتىن ءبىلدىرۋىنىڭ ناتيجەسىندە، وتكەن عاسىرلاردا تاعدىر تاۋقىمەتىن ارقالاپ، اتامەكەننەن ۇدەرە كوشىپ، شەت ەلدەرگە بارىپ قونىستانعان قانداستارىمىز اتاجۇرتقا بەت بۇرىپ، قايتا ورالا باستادى.

توتاليتارلىق جۇيەنىڭ توڭى ءجىبىپ، دەموكراتيالىق كەزەڭنىڭ تاڭى جاڭادان اتا باستاعان 1990 جىلدىڭ باسىنداعى بۇل قوزعالىس موڭعوليادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ قازاقستانعا جاپپاي كوشۋىنەن باستاۋ الىپ، ودان ءارى قاراي قىتاي، تۇركيا، اۋعانستان، پاكستاندا تۇراتىن اعايىندارىمىزدىڭ كوشىنە جالعاسىپ، اتا-بابا ۇرپاعىن اتامەكەندە توعىستىرعان ۇلى كوشكە اينالدى.

شەتتەگى قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىنىڭ جۇزەگە اسۋى قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ كەمەڭگەرلىگى مەن وسى باعىتتا قىزمەت اتقارىپ كەلگەن ۇلكەن لاۋازىم يەلەرى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ، قالداربەك نايمانباەۆ، التىنشاش جاعانوۆا، ءومىرباي مۋساەۆ، سايلاۋ باتىرشاۇلى، سايات بەيسەنوۆتىڭ قاجىماس ەڭبەگى جانەدە حالقىمىزدىڭ ارقا سۇيەر اقىل وي، رۋحاني تىرەگى –شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلباەۆ، مۇحتار ماعاۋين، نۇرلان ورازالين، تولەن ابدىكوۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ قامقورلىعىنىڭ جەمىسى دەپ بىلەمىن.

دۇنيەجۇزىنىڭ قازاقتارى ءارتاراپتان كەلىپ، تاريحي مەكەن-تۇركستان جەرىندە، ءوزىنىڭ تاريحي وتانى- تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ كوك تۋىنىڭ استىندا ەكىنشى رەت باس قوسىپ وتىرۋى وسى ۇلى كوشتىڭ باياندى بولۋىنىڭ بۇلجىماس بەلگىسىندەي. بۇل-بابالار ارمانداپ كەتكەن ۇرپاقتىڭ ءبىر مۇددە، ءبىر ماقساتپەن اتاجۇرتتا توعىسۋى.

وسى ۇلى جيىن تويعا ءار ەلدە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ وكىلدەرى ءار الۋان پىكىر، العىر ويمەن كەلەرى ءسوزسىز. ولاردىڭ، شاڭىراعىن جاڭا كوتەرگەنىمەن، بۇگىنگى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنان ءوز ورنىن الىپ ۇلگەرگەن قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگىسىن ودان ءارى كوركەيتىپ،كەلەشەگىن كەڭەيتۋ جولىندا تىندىرار ءىسى دە از ەمەس.سەبەبى، اعايىننىڭ اۋىلى الىستا بولعانىمەن، كوڭىل-نيەتى ارقاشاندا اتاجۇرتتا. بۇگىندە ولاردىڭ اتاجۇرتقا كەلگەنىنەن كەلەرى،بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ ەكەنى دە داۋسىز.

زامان اعىنىنا سەرگەك قاراپ، ۇرپاق قامىن ويلاپ، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى ساقتاپ، بىرىگىپ ءبىر ەل بولۋ، جاس مەملەكەتىمىزدىڭ شاڭىراعىن اعايىنمەن بىرگە كوتەرىسۋ،ماقساتىمەن، اتاجۇرتقا بەت العان وسى كوشتى باستاپ جۇرگىزۋ ءبىزدىڭ بۋىن وكىلدەرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان جاۋاپكەرشىلىگى مول تاريحي دا ابىرويلى مىندەت ەدى.وسى مىندەتتى اتقارۋ بارىسىندا موڭعوليادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ماقسات-تىلەگىن موڭعول ۇكىمەتىنىڭ باسىنا دەيىن تۇسىندىرە تانىستىرىپ، ولاردىڭ ىقتيارىن الىپ، ءوز حالقىمنىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا سەبەپشى بولىپ، وسى تاريحي پروتسەستىڭ كۋاگەرى بولۋىم، قولىما قالام الىپ، بولعان ۋاقيعانى ناقتىلى دەرەكتەر نەگىزىندە قاعازعا تۇسىرۋىمە تۇرتكى بولدى. سوندىقتان وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرعان باقىت دوربەتحانقىزى ەكەمىزدىڭ ۇرپاقتار توعىسى دەگەن كىتاپ جازىپ، بۇل ەڭبەگىمىزدىڭ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى قارساڭىندا جارىققا شىعۋى، از دا بولسا ءبىزدىڭ تويعا ارناعان شاشۋىمىز دەپ ەسەپتەيمىز.

ساعات زاحانقىزى،

موڭعوليادان كەلگەن ورالمان.

“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى

2002 جىل. 23 قازان.

                                  IV.ءبولىم.

بايان-ولگەي ايماعى قوستاعان قازاق كوشى

بايان-ولگەيدەگى قازاق كوشىنىڭ ەرەكشەلىگى

1991 جىلى مونگوليا ەلىنىڭ استاناسى ۋلانباتىر قالاسى وعان جاقىن ورنالاسقان نالايح، دارحان، ەردەنەت، باگانۋر قالالارى مەن ىشكى موڭعول ايماقتارىنداعى قازاقتار، نەگىزىنەن قوپارىلا كوشتى. وعان نەگىزگى سەبەپ اتامەكەنگە دەگەن الىپ ۇشقان ساعىنىشتارى بولسا، موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ كەڭ پەيىلدىلىگىنىڭ ارقاسىندا شەكتەۋ قويىلماي، ادامدار وزدەرىمەن بىرگە ءۇي مۇلكى زاتتارىن ءوز وتىرعان جەرلەرىنەن قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنە ۆاگوندارمەن ەش كەدەرگىسىز، كەدەن سالىعىنسىز جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بولعانى وتە قۋانىشتى جاعداي ەدى.

ال، تەمىر جول قاتىناسى جوق جانەدە قازاقتار ەڭ كوپ شوعىرلانىپ ورنالاسقان بايان-ولگەي جانە حوۆدا ايماقتارىنداعى قازاقتاردى كوشىرىپ الۋعا قازاقستاننان بايان-ولگەي ايماعىنىڭ ورتالىعىنا بارعان كاماز اۆتو ماشينالارى، اۆتوبۋستار، سامولەتتەردىڭ اسەرى قازاق كوشىنىڭ ناعىز بايسالدىلىعى، قازاق ەلىنىڭ قانداستارىنا دەگەن قامقورلىعى، موڭعول اعايىندار مەن بىرگە باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ەسىندە ماڭگى قالعانىنا ەرەكشە توقتالۋعا ءتيىستىمىز.

بايان-ولگەي ايماعى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كىر جۋىپ كىندىك كەسكەن تۋعان جەر-التىن بەسىگى. موڭعوليا جەرىندەگى سول كەزدەگى 175 مىڭ قازاق     بايان-ولگەي ايماعى ونىڭ 12 سۇمىنى (اۋدان)-نان تاراعان بولاتىن.            بايان-ولگەي قازاقشا باي-بەسىك، باي-ولكە دەگەن ماعىنا بەرەدى.

بايان-ولگەي مەن حوۆدا ايماقتارى ەل استاناسى ۋلان-باتوردان 1760 شاقىرىم شالعاي، موڭعوليانىڭ باتىس تاۋلى ولكەسىندە ورنالاسقان. ءبىر كەزدەرى قازاق ەلىمەن شەكارالاس بولعان. كەڭەس وداعى زامانىندا ءبىراز جەرى رەسەيدىڭ تاۋلى-التاي ولكەسىنە قاراتىلۋىنا بايلانىستى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ قازاقستانمەن قاتىناساتىن 40-50 شاقىرىمعا جۋىق توتە جولى جابىلىپ قالعان دەسەدى.

قازاقستانمەن تۋرا قاتىناساتىن اۆتو كولىك جولى جوق. تەك رەسەيگە جۇك تاسىمالداۋعا ارنالعان تاۋلى-التاي مەن بايان-ولگەي ارالىعىنداعى شەكارادا  «قىزىل ءۇي»، «تاشانتى» كەدەن بەكەتى بار.

بۇل بەكەتتىڭ جۇرگىنشى جولاۋشىلاردى وتكىزەتىن قۇقىعى دا مۇمكىندىگى دە شەكتەۋلى.تاشانتا شەكارا بەكەتىنەن كوشكە جول اشۋ ماسەلەسىن شەشۋ دە وڭايعا تۇسپەدى.  ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن  بايان-ولگەي ايماعىنىڭ باسشىلارى موڭعوليا-رەسەي-قازاقستاننىڭ جوعارعى تومەنگى دارەجەلى قانشاما باسشىلارىنىڭ قولداۋىن الۋ ءۇشىن وراسان زور ەڭبەكتەنىپ، كوپ جۇگىرگەندەرىنىڭ ارقاسىندا بىزدە بارىنشا ءوز پىكىر ۇسىنىستارىمىزبەن ات سالىستىق.  العاشقى كوش باستالعاندا بايان-ولگەي ايماعىنان كوشكىسى كەلگەن قازاقتارعا توتە جول اشۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەنى ءبىز ءوز تاراپىمىزدان موڭعوليا ەلىنىڭ ۇكىمەت باسشىسى د.بيامباسۇرەننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ تانىستىرىپ ىقتيار قولداۋىن العان ەدىك. سودان كەيىن مونگوليا ەلىنىڭ ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولمون الماتىعا كەلىپ كوش ماسەلەسى جونىندە العاشقى قازسسر ەڭبەك مينيسترىمەن كەزدەسۋ وتكىزدى. وسى جولى شەكارا ماسەلەسى قازاقسسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ توراعاسى ۇزاقباي قارامانوۆقا تانىستىرىلىپ ۇسىنىس ەنگىزىلدى. وعان بايان-ولگي ايماعىنىڭ اكىمى ميزامحان مىرزا جانە باسقادا جەكە ادامدار دا ات سالىستى. سوڭىندا ەكى ەلدىڭ ۇكىمەت باسشىلارى ۇ.قارامانوۆ پەن د.بيامباسۇرەن مىرزالاردىڭ رەسەيمەن كەلىسۋىنىڭ ارقاسىندا 1991 جىلى 25 قىركۇيەكتە «قوس-اعاش»اۋدانىندا ەڭبەك مينيسترلەرى س.بەيسەنوۆ پەن تس.تسولمون جانە «تاۋلى-التاي» رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلى ا.الچۋگاەۆ ۇشەۋى «تاشانتا» شەكارا بەكەتى ارقىلى كوش وتكىزۋ تۋرالى پروتوكولعا قول قويدى. وسى يگى ىسكە قازاق سسر  دوستىق قوعامىنىڭ ءتورايىمى جىبەك ءامىرحان قىزى مەن بايان-ولگەي ايماعىنىڭ اكىمى ميزامحان مىرزانىڭ ەرەكشە سىڭىرگەن ءىس ارەكەتتەرى جەمىستى بولىپ ناتيجەسىندە الماتى مەن بايان-ولگەي ايماعى اراسىندا جولاۋشىلار تاسىمالدايتىن ۇشاقتار ۇشۋعا مۇمكىندىك تۋدى. وسىلايشا بايان-ولگەي مەن حوۆدا ايماعىنىڭ قازاقتارى كوشىنە توتە جول اشىلدى. 1991 جىلعى العاشقى كوش كەزىندە ءبىراز وتباسى بايان-ولگەي ايماعىنان ۋلان-باتىر قالاسىنا ءوز قاراجاتتارىمەن كوشىپ بارىپ ۋلان-باتىردان-نوۆوسيبيرسك-قازاقستان باعىتىنا تەمىر جولمەن ۇزاق سونار جول ءجۇرىپ ەدى. مۇنداي اۋىرتپالىعى كوپ شىتىرمان جولدى حوۆدا ايماعىنىڭ قازاقتارى دا باستارىنان وتكىزگەن.

1991 جىلى 18 قاراشادا قازاق كسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەت ەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاق كسسر-ىندە قونىستاندىرۋ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» №711قاۋلىسى شىقتى. وسى قاۋلى بايان-ولگەي ايماعىنان شىعاتىن قازاق تىلىندەگى گازەت، جۋرنالداردا باسىلىپ حالىقتان ءبىزدىڭ وكىلدىككە سۇرانىس، وتىنىشتەر قارشا جاۋىپ كەتتى. كوپتەگەن جەكە ادامدار ءوز قاراجاتارىمەن كەلىپ تۇراقتى قونىستاناتىن ەلدى مەكەندەرىن كورىپ، ەل جەرمەن تانىسىپ سابىلىسىپ بىزگە كەلىسىم شارت جاساسىپ بەرىڭدەر قايدا بارامىز قاشان كوشىپ كەلەمىز مال مۇلكىمىزدى ساتىپ بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ دايىن وتىرمىز دەگەن وتىنىشتەرىن ايتىپ تىنىشتىق بەرمەدى.

ءبىز، وكىلدىكتىڭ اتىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ نازارىنا اشىق حات جولداپ، كوش ماسەلەسىنە حالىق قالاۋلىلارىنىڭ نازارىن اۋدارىپ كوشتى № 711 قاۋلىعا سايكەس جانداندىرۋعا ات سالىسا كىرىستىك.  بۇل حاتىمىز «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ 1992 جىلعى 22 قاڭتارداعى نومىرىنە  «قانداسىمىز قامىقپاسىن»  دەگەن اتپەن جاريالاندى.

مينيسترلەر كابينەتىنىڭ № 711 قاۋلىسىن ىسكە اسىرۋ تاپسىرىلعان ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ ەسىگىن توزدىردىق دەسەكتە ارتىق بولماس. ەڭبەك ءمينيسترى س.بەيسەنوۆ مىرزانىڭ قۇزىرى كوشى-قون ىسىنە قاتىستى باسقادا مينيسترلىكتەرگە كوپ ىقپال ەتە المايتىنىن دا تۇسىنگەندەي بولدىق.

ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن العا ۇمىتىلۋدان باسقا امالىمىز قالمادى. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ورىنباسارى ءارى اۋىلشارۋاشىلىق ءمينيسترى بالتاش تۇرسىنباەۆقا 1992 جىلى 30 ناۋرىزدا № 08 حاتىمىزدى جولدادىق. ۇزاماي ول كىسىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ كوپتەگەن ىستەردى نازارىنا جەتكىزە الدىق. بالتاش مىرزانىڭ دا ەرەن ەڭبەگى كوشكە وتە اسەرلى بولدى. وسىنداي قازاقي قاندى اعالارىمىزدىڭ ەلى، ۇلتى ءۇشىن باتىل ىسكە بارا الاتىندارى بابالارىمىزدىڭ باتا تىلەكتەرى قابىل بولعانى دەپ بىلەمىز.  ب.تۇرسىنباەۆ مىرزانىڭ ەلىنە كەلىپ قوسىلار قازاقتارعا دەگەن سەنىمى ءبىزدىڭ ماقسات تىلەگىمىزبەن ۇشتاسقانىنا  العىسىمىز شەكسىز.

1992 جىلى 15 ساۋىردە ب.تۇرسىنباەۆ ءوز كابينەتىنە كوشكە قاتىستى بارلىق مينيسترلىكتەرمەن باس باسقارمالاردىڭ باسشىلارىن جيناپ كەڭەس وتكىزدى. كەڭەسكە اياتحان تۇرىسبەك ەكەۋىمىزدى دە قاتىستىردى. ءسوز كەزەگىن ءبىرىنشى بولىپ ماعان بەردى. ۇكىمەت وتىرىسىنىڭ مارتەبەلى جيىنى بولعاندىقتان مەندە 1991 جىلى كوشىپ كەلگەن اعايىنداردىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى جۇمىسقا ورنالاسۋى، جاڭا ورتاعا بەيىمدەلىپ تىرلىك ەتىپ جاتقان جاعدايلارىنا قىسقاشا توقتالا  كەلىپ، كوشكە ەرەكشە جاناشىرلىق تانىتىپ قولداۋ كورسەتكەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، شاڭگەرەي جانىبەكوۆ، شەرحان مۇرتازا، زاۋرە جۇسىپقىزى، م.قۇسىمجانوۆ، شاياحمەت شايسۇلتانۇلى، پامير كاماليەۆ سياقتى لاۋازىم يەلەرىنە موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتىنان، وكىلدىك اتىنان، ءوز اتىمنان شەكسىز العىسىمىزدى ءبىلدىرىپ، الىستان كەلگەن اعايىنداردىڭ اتاجۇرتقا ءسىڭىسىپ قونىس تەۋىپ كەتۋلەرىنە ماردىمدى كوڭىل بولمەي وتىرعان كەيبىر بيلىك وكىلدەرىنە دە نازىمىزدى ايتىپ تالقىعا سالدىم. ءسوز سوڭىندا بايان-ولگگەي ايماعىنان كوشىپ كەلۋگە دايىن وتىرعان اعايىنداردىڭ جاعدايىن جەتكىزە كەلە،  كوش جۇمىسىن ۋاقىتىلى  جۇرگىزۋگە ۇلكەن كوڭىل ءبولىپ جەدەل ۇيىمداستىرىپ بەرۋگە ىقپال ەتۋىن  ب.تۇرسىنباەۆ مىرزادان ءوتىندىم.

ب.تۇرسىنباەۆ مىرزا  كوشكە قاتىسىتى بارلىق لاۋازىم يەلەرىنە پروتوكول نەگىزىندە جەكە-جەكە ناقتى تاپسىرمالار بەردى.

وسى جيىنعا قاتىسقان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇلىك جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى ىزباسقانوۆ قىلىشبەك ساتىلعانۇلى جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ا.اقمادي ت.ب. مىرزالاردىڭ بىزگە ەرەكشە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، قاندايدا ءبىر ماسەلەلەر تۋىنداسا كەلىڭىزدەر قابىلداپ شەشىمىن بىرلەسىپ تابامىز، دەگەن شىنايى سەزىم پەيىلدەرىن بىلدىرگەندەرى ءبىزدىڭ العا قويعان ماقساتتارىمىزعا جەتەتىنىمىزگە سەنىمدىلىك ۇيالاتتى.

كەزىندە، اتا-بابالارىمىز، بي-تورەلەر باس قوسىپ ماسەلەنىڭ ءمان جايىن دەرەۋ تالقىلاپ شەشىپ وتىرعان ءۇردىسى، وسىلايشا ومىردەن ءوز ورنىن تاۋىپ، قۇندىلىعى تاريحتا تارازىداي بولىپ قالعانىنىڭ ءبىر كۋا كورىنىسى بولدى دەسەك تە ارتىق ايتپاعانىم بولار.

ب.تۇرسىنباەۆ مىرزانىڭ تاپسىرماسىنان كەيىن ەڭبەك مينيسترلىگىندە  جايىندا ءاربىر مينيسترلىكتەردىڭ مىندەتتەرى ايقىندالىپ، ناقتىلى جۇمىس كەستەلەرى بەكىتىلگەن باعدارلاما جاسالعانى كوشتىڭ كوركىن كەلتىرۋدىڭ قاعيداسى بولدى.

ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى پامير كاماليەۆ پەن اياتحان تۇرىسبەكۇلى كوشتى باسقارىپ ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن بايان-ولگەي ايماعىنا اتتانىپ كەتتى.

بايان-ولگي قازاقتارىنىڭ كوشى باستالىسىمەن ەرەكشە قارقىن الىپ، جالپى حالىقتىق سيپات الدى. قازاق ەلى ءنىڭ كوشكە دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىس اۋداندارىنىڭ كۇشى جۇمىلدىرىلىپ، تاۋلىگىنە بايان-ولگيگە 8-10 ۇشاق ۇشىرىلىپ ادامدارىن تاسىسا، شارۋاشىلىقتار ءوز تەحنيكالارىمەن ءۇي مۇلكىن، جۇگىن تىركەمەلى كامازدارمەن اكەلىپ، جەتكىزىلىپ يەلەرىنىڭ قولدارىنا تابىس ەتىپ جاتتى. مالدارىن ايداپ اكەلىپ بۇرىنعى ”سكوتويمپورت” مەكەمەسىنە تاپسىرىپ ادامدار كوشىپ كەلگەن جەرلەرىنەن ورنىنا مال الاتىنداي عىپ ۇيىمداستىرىلدى.وتكەن جىلعى ۋلان-باتوردان پوەزبەن كوشكەن ازعانا قازاقتىڭ كوشىمەن سالىستىرعاندا بايان-ولگيدەن كوشكەن ىرگەلى ەلدىڭ كوشىن قالىپتى جۇيەگە ءتۇسىرۋ وتە سالماقتى بولدى. ۋلان-باتوردا جۇمىستى ونشاقتى ادامى بار ەڭبەك بيۋروسى اتقارىپ ەدى، ال مىنا جۇمىستىڭ نەگىزگى ورتالىق شتابى بولىپ ولگي قالاسىنىڭ قوناق ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىنە ورنالاسقان پامير كاماليەۆ، مارات توقسانباەۆ پەن اياتحان تۇرىسبەكۇلى اتقاردى.-ساعات مينۋتپەن ەسەپتەلگەن كەستە بوينشا ۇشىپ-قونىپ تۇرعان ۇشاقتارعا الىس جاتقان قونىسى شالعاي حوبدا ايماعىنان تارتىپ، بايان-ولگيدىڭ اۋدان اۋىلدارىنان ۇزدىكسىز قوڭىراۋ شالىپ، كەلىپ جاتقان ادامداردىڭ دوكۋمەنتىن رەتتەپ، ولاردىڭ قاي كۇنى قاي ۇشاققا وتىراتىن كەزەكتەرىن انىقتاپ، قونار جەرى جوقتارىن كۇنبە كۇن ۇشاققا سيعىزىپ، جىبەرۋ جانە باراتىن وبلىس، اۋداندارىنا قاراي رەت-رەتىمەن جۇرگىزىپ وتىرۋ، شامالارى كەلسە تەزدەتىپ كوشۋگە اسىققان ەلدىڭ اپتىگى باسىلماي تۇرعاندا، كۇزدىڭ سۋىعى باستالىپ كەتىپ كوش توقتاپ قالماي كوشىپ ۇلگەرگىسى كەلگەن حالىقتىڭ ابىر-سابىر تىرلىگىن قولما-قول رەتتەۋ، جۇك ارتۋعا كەلگەن مىڭداعان كامازدى، ادامداردىڭ باراتىن وبلىس اۋداندارىنا قاراي ۇيلەستىرىپ، ءبىر كامازعا بىرنەشە ءۇيدىڭ جۇگىن تيەيتىندەي عىپ ءبولىپ اۋدان اۋىلدارعا جىبەرىپ، جۇكتەرىن تيەپ قايتىپ كەلگەندەرىن ەسەپكە الىپ، قازاقستانعا جىبەرىپ وتىرۋ قانشا قيىن ايعاي –شۋ، الاساپىران جۇمىس بولسادا، ەلگە ەل قوسىلىپ جاتقان يگى ىسكە قىزمەت ەتىپ جاتىرمىن دەگەن كيەلى وي، تىڭ سەرپىن بەرىپ، جىگەرىڭە جىگەر قوسىپ ادامدى رۋحتاندىرىپ وتىرادى ەكەن. ەشقانداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرمەي، جۇمىستى جۇيەلى اتقارىپ وتىرۋعا بارلىق ىنتا- نيەتىڭمەن كىرسكەندە شارشاعانىڭدى بىلمەي دە قالادى ەكەنسىڭ! كوش كەرۋەن ساتىمەن جۇرگىزىلگەننىڭ ارقاسىندا اتامەكەنىنە قونىس اۋدارىپ كەلگەن ەل قۇتتى قونىستارىندا ارقا-جارقا عۇمىر كەشۋگە مۇمكىندىك الدى،- دەيدى اياتحان تۇرىسبەكۇلى.

قازاقس كسسر ەڭبەك مىنيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مارات قوناقباەۆ، باقبەرگەن شىقاباەۆ ۇشەۋىمىز الماتىدا كوشى-قون ءجۇمىستارىن ۇيلەستىرۋدى، كەلگەن ادامداردىڭ ءتيىستى ەلدى مەكەندەرىنە ۋاقىتىلى جەتكىزۋ جۇمىستارىن جۇيەلەۋمەن اينالىستىق.

كوش قارقىن العانى سونشالىق  م.قوناقباەۆ پەن ب.شىقاباەۆ ەكەۋىدە الماتىدان 75 تىركەمەلى كاماز ماشينالارىن ۇيىمداستىرىپ، بايان-ولگەي ايماعىنا اتتانىپ كەتتى.

موڭعوليا ەلىنىڭ استاناسى ۋلان-باتىردا باستالعان ۇلى كوش وسىلايشا قازاقتار شوعىرلانىپ ورنالاسقان بايان-ولگەي ايماعىندا  جالعاسىپ، كوش قارقىنى ارتا بەردى. كوشتىڭ ءسان-سالتاناتىن، اۋقىمدىلىعىن، بۇگىندەرى سوزبەن ايتىپ جازۋمەن جازىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي كوڭىل شالقىتىپ، وي تولقىتقان، ساعىنىشتان ەڭىرەگەن ەلدىڭ ەتەگى كول بولعان كوز جاستارى، كوڭىل كۇيلەرىن تەك مۋزىكانت، ونەر ادامدارى تولىق قاندى جەتكىزىپ ورنەكتەۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن!

كوشتىڭ بارلىق قاراجاتىن داعدارىسقا قاراماي قازاق ەلى ءوزى كوتەرىپ العانى الەم ەلىن تاڭقالدىرعان تاڭعاجايىپ تاريحي وقيعا بولدى. مۇمكىن كينو رەجيسورلار سوڭىندا تاماشا دا تارتىمدى كينونى ومىرگە اكەلەتىنىە سەنىمدىمىن. رولدەرىن سومداۋعا ات سالىسار اعايىن ارامىزدان تابىلاتىنىنا كەپىلدىك بەرگىم كەلەدى..

كوشىپ كەۋشىلەر سانى ارتقان سايىن بايان-ولگەي ايماعىنا قازاق ەلىنەن اعىلعان كامازداردىڭ سانىنا، ادامداردى جەتكىزۋگە ارنالعان اۆتوبۋستاردىڭ قاز قاتارى كورىك بەرسە، اسپاندا  ۇشاقتار رەيىسى  قوسىلعانى دۇشپاندارى بولسا قۇتىن قاشىردى دەۋگە بولار ەدى. وعان سەبەپ، 1991-1992 جىلدارى كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن رەسەي جانە موڭعوليا ەلىندە دە كوپتەگەن قيىندىقتار تۋىنداپ ەل ەڭسەسى تۇسكەن زاماندا قازاق ەلىنىڭ قانداستارىنا كورسەتكەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا، ءار كۇن سايىن كۇنىنە 8-10 ۇشاقپەن بايان- ولگەي ايماعىنان ادامداردى وسكەمەن وبلىسىنا ودان ءارى باسقا وبلىستارمەن قالالارعا جەتكىزىپ جاتتى. قازاق ەلىنىڭ قانداستارىنا دەگەن جومارتتىعىنا ىستىق نيەت پەيىلىنە تەك قازاقتار عانا ەمەس موڭعول اعايىندارىمىز سۇيسىنە قارادى.  «ىزدەۋشى، قامقورشىلارىڭ بار قازاقتار قانداي باقىتتى ەدىڭدەر» دەپ موڭعول وتانداستارىمىز قيماستىقپەن قوش ايتىسىپ قوناق جايلىلىقپەن داستارحان جايىپ شىعارىپ سالىپ جاتتى. كوشۋگە قامدانباعان ول تۋرالى ويلانباعان ادامدار دا اياق استىنان شەشىم قابىلداپ، مالى، ءۇي مۇلكىنىڭ ساتىلعانىنا دا قارماي تاستاپ، كوشىپ كەتە بارعاندارى بولدى.

قازاق دەگەن حالىق ءۇشىن «كوش» كيەلى ۇعىم. اتام زاماننان بەرى قازاق كۇن كورىسىنىڭ نەگىزى بولعان بەس تۇلىك مالدىڭ قامىمەن، سۋدىڭ تۇنىعىن ءشوپتىڭ شۇيگىنىن ىزدەپ جاز جايلاۋ مەن قىس قىستاۋدىڭ اراسىنا جىلدىڭ ءتورت  مەزگىلىندە وتارلاپ كوشىپ كەلسە، تابان استىنان كەلگەن جاۋعا ەرلەرى تويتارىس بەرىپ قارسى شاپقاندا، وتباسى بالا-شاعالارى قاۋىپسىز جەرلەرگە جەدەل كوشىپ كەتىپ وتىرعان. ەندى مىنە الىستا قالعان اتامەكەنىنە قوپارىلا كوشۋدە.سوڭعى ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا تۋىپ وسكەن قۇتتى مەكەنىن بەيبىت زاماندا تاستاپ كەتۋ  وڭاي بولمادى. بىراقتا بولاشاق ۇرپاق قامى ءۇشىن ورايى تۋىپ تۇرعاندا ءوز وتانىنا جەتىپ الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەگەندەر ەشتەمەگە دە قاراعان جوق.سول كەزدەگى ادامداردىڭ سانا سەزىمى كوڭىل كۇيى مالى مەن جان جانۋارلاردىڭ وزىنە قاتتى اسەر ەتكەنى بايقالعان-دى.

ال قازاقتىڭ مىنسە كولىك، ىشسە سۋسىن، جەسە ازىق بولعان جىلقى مالىنىڭ سەزىمتالدىعىن كورىپ ساي سۇيەگىمىز سىرقىرادى دەيدى اياكەڭ..بايدولدا دەگەن اقساقال تۋىستارىنان قالمايىن دەپ اياق استى كوشۋگە بەل بايلاپ، كەلىپ تۇرعان دايىن كامازعا جۇگىن ارتىپ العان سوڭ، بايلاۋلى تۇرعان ەكى اتىن بوساتىپ قويا بەرەدى. كوش جىلجي باستاعاندا ەكى ات قاتارلاسا شاۋىپ كىسىنەپ، ماشينانىڭ الدى-ارتىن كەسكەستەپ وراعىتىپ بارىپ تاۋعا عاراي قۇيىنداتا شاپقاندا كوزىنە جاس الماعان ادام بولمادى…

ال، مالىن باعىپ، اڭىن اۋلاپ بەرەتىن، ادال دوس اقىلدى يتتەردىڭ ازاسىن ايتساڭىزشى…اسكەرحاننىڭ ۇيىندە  ۇلكەن قاباعان كوكجال توبەت بار ەدى .

ول كوش قوزعالا ماشينانىڭ ارتىنان ەرىپ جۇگىرە-جۇگىرە سىلەسى قۇرىپ قالعان ەدى. كەيىن كوشكەن  جۇرتىندا  دودا-دوداسى شىعىپ  شالقاسىنان ازا تۇتىپ جاتقانىن كورگەندەردەن ەستىگەندە بۇزىلعان كوڭىل كۇيى ءتۇيىن-ءتۇيىن بولىپ، ەگىلگەنى ەستەن كەتپەي ءجۇردى..

بايان-ولگەي ايماعىنا كەلگەن كامازدار شەكارالاس حوۆدا ايماعىندا تۇراتىن قازاقتاردى كوشىرىپ الۋعا دا جەتتى. ناعىز موڭعول اعايىنداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن سولار تۋعىزدى دەسەك بولادى. ويتكەنى ول ايماقتا حالىقتىڭ 90 پايىزى موڭعول اعايىندار تۇراتىن ەدى.

كىندىك كەسىپ كىر جۋعان، تۋىپ وسكەن ەلىندە قالىپ بارا جاتقان اعايىندار مەن  اتامەكەنىنە كوشىپ كەتىپ بارا جاتقان تۋىسقانداردىڭ جانە موڭعول اعايىنداردىڭ قيماستىقپەن قوشتاسقان كوڭىل نازىن اقىن مۇرات پۇشتايۇلى بىلاي جىرلاعان ەدى:

ءۇش ويعىردىڭ باسىنان ەل كوشكەندە-اي،

قارا جەلى حوۆدانىڭ  جەلدەتكەنى-اي.

بەيبىت كۇندە ءبولىنىپ اعايىننىن-اي،

ويدا كۇدىك، بويدى مۇڭ مەڭدەتكەن-اي.

كەرەي، ۋاق، نايمانىم،

بۇزىلماعان قايماعىڭ.

كىمگە تاستاپ باراسىڭ،

بايان-­ولگەي ايماعىن.

ەل كوشكەندە قيمايمىن سۇيىكتى ەلىم-اي،

اققان بۇلاق، اسقار تاۋ بيىكتەرىن-اي.

نەگە عانا مەن ىلعي كوشە بەرەم-اي،

كوشە بەرۋ ەنشىمە ءتيىپ پە ەدى-اي.

ۋرانحاي مەن دوربەتىم،

دوڭگەلەنگەن كەلبەتىڭ.

ەل كوشكەندە – جەر جەتىم،

مەن كەتكەندە – سەن جەتىم.

كوشكەن جۇرتتا شاشىلىپ مۇلكىڭ قالدى اي،

ساي-سالادا شۇرقىراپ جىلقىڭ قالدى-اي.

جاندى جومارت موڭعولدار، باۋىرلارىم،

تۋماساقتا بولىپ-ەك تۋىسكانداي-اي.

كوشۋگە بەل بايلاعان،

كولىكتەرىن سايلاعان.

اعايىنعا اق ساپار،

اتا جۇرتقا قامدانعان.

بۇل قازاققا تىلەگىم،

ايتايىن دەپ ءجۇر ەدىم.

قوشتاسۋدىڭ قيىن-اي،

قاق ايرىلدى جۇرەگىم.

ەشكىم كەسىپ كەتپەيدى ات كەكىلىن،

اتا مەكەن شاقىردى، اشتى ەسىگىن.

كوشكەن ەلگە تىلەرىم قۇتتى قونىس،

سەندە امان بول، تۋعان  جەر، باق بەسىگىم.

الىس كەتىپ جۇدەگەن،

سىعىنىشى  ۇدەگەن،

اعايىنعا بۇل ءانىم –

اماندىعىم تىلەگەن.

نايمان، ۋاق، كەرەيىم،

ۇستەم بولسىن مەرەيىڭ.

ءتۇزۋ ۇشسىن ءتۇتىنىڭ،

ودان باسقا نە دەيىن.

ال، اتامەكەن جەرىنە العاش رەت تابانىمىز تيگەن كەزدە مەنىڭ ويىما تومەندەگى شۋماقتار كەلە بەردى:

اسىپ كەلدىم التايدىڭ اسقار بەلىن،

ءشوبى شۇيگىن، سۋى بال مەكەن جەرىن.

اتامەكەن، اعايىن، التى الاش،

امانبىسىڭ، ارداقتى قازاق ەلىم.

اق قۇسىڭ ەم اڭساعان شالقار كولدى،

تىنىسى كەڭ، جەرى باي تۋعان ەلدى.

الىس كەتكەن اداسىپ اق بوراندا،

اق بوتاڭمىن اينالىپ تاپقان ەلدى…

كيەلى الا-تاۋدىڭ بوكتەرىنە اتاقتى بۇتاقتى- بۋتاكوۆكا جايلاۋىنا التى قانات اق وردامىزدىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەندە تاعىدا تومەندەگىدەي ولەڭ جولدارى ويعا ورالدى:

كيەلى اتا مەكەنىم!

دەۋشى ەدىم قاشان جەتەمىن،

اتاجۇرت اسىل اعايىن،

تىلەدىم جارقىن ەرتەڭىن،

بۇيىردى قونىس جەرىڭنەن،

مەن باقىتتى ەكەنمىن.

اتادان قالعان اقوردا،

التايدان تاسىپ اكەلدىم،

كيەلى قارا شاڭىراق،

ىرگەسىن كورگەن شەت ەلدىڭ.

ايگىلى اقباس الاتاۋ،

باۋىرىنا تىگىپ كوركەيدىم.

قارا قازان وشاقتى،

تويىڭا ارناپ كوتەردىم.

قازاقستان وتانىم،

وزىڭدەپ ماڭگى وتەرمىن.

مەن باقىتتى ەكەنمىن،

مەن باقىتتى ەكەنمىن.

كەيىننەن ويعا كەلگەن ولەڭدەردىڭ ءبىر ەكەۋىن دە وسى تۇستا كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىم;

نۇرلى جول

ءسوزى مەن ءانىن جازعان ساعات زاحانقىزى

جەلبىرەگەن كوك تۋى كۇن استىندا

ەركىن سامعاپ قىرانى شىڭ باسىندا

ايقىنداپ بولاشاقتىڭ نۇرلى جولىن

ەلباسى جول تارتادى نۇرلى اسۋعا

قايىرماسى

جايقالعان اتىرابى

ەسىلدىڭ شالقىپ ءانى

اقوردا جارقىرايدى

پاش ەتىپ ەل ەڭسەسىن بار الەمگە

نۇرلى جول شاقىرادى

قوسىلعاندا ەلگە ەل قۇت كەلەدى

ەگەمەندىك ەلىتەدى ەسكەن جەلى

التايدىڭ ارجاعىنان باستاۋ العان

توگىلىپ ءتورت بۇرىشتان كوش ەلەدى

قايىرماسى

……………………………………………………………………….

قايىڭدى ارال

ءسوزى مەن ءانىن جازعان  ساعات زاحانقىزى

ويعا ورالدى ماحابباتتىڭ كوكتەمى

نازىك سەزىم ءاز جۇرەككە توككەن نۇر

اراسىنان ارمان قۋعان جاستاردىڭ

جارقىراعان اسىل بەينەڭ تەك سەنىڭ

قايىرماسى

قايىڭدى ارال،

قايىڭدى ارال،

حوبدا وزەننىڭ جاعاسى

جاسىل كىلەم اق قايىڭدار اراسى

سۋ بەتىنە ءتۇسىپ تۇردى بەينەمىز

قوس جۇرەكتىڭ لۇپىلىمەن تالاسىپ

الىس كەتتىك ارمان جۇگىن ارقالاپ،

العا ۇمتىلدىق بىزگە ورالدى بارشا باق،

ساعىندىردى ەركە كۇندەر ەستەگى،

سىرلاساتىن اق قايىڭدى ارالاپ.

قايىرماسى

نە جەتسىن ارقا سۇيەر اعاڭ بارعا

( پىكىرتالاس نەمەسە سىنعا سىن)

“ۇنەن” گازەتىنىڭ ءتىلشىسى و.قاقار وسى گازەتتىڭ بيىلعى 132-سانىندا جاريالاعان ء“بىز موڭعول وتانىمىزعا بورىشتىمىز” دەگەن ماقالاسىندا ايماعىمىزاعى “جۇمىسسىزدار سانى ون مىڭنان ازاياتىن ءتۇرى جوق.بۇرىنعى جايىمىز بۇگىندە ءباز باياعى قالپىندا” دەپ قىنجىلۋى ابدەن ورىندى.

راسىندا ، ونىڭ كەمىپ ازايۋىنان ەشبىر بەلگى كورىنبەيتىنى تۇڭىلدىرەدى.بىراق “ۇمىتسىزدىك سايتاننىڭ ءىسى” دەگەن ۇلاعاتقا باعىپ، جاڭا جاڭا جۇمىس ورىندارىن تۋدىرۋعا قۇلشىنىس جاساپ،كەمدى ۋاقىت شەت ەلگە شىعىپ دەگەندەي، بۇل تاقارشىلىقتى دا موڭعول وتانداستارىمىزبەن بىرگە كوتەرە جاتارمىز دەپ كوڭىل الدارتامىز.

سوندا جۇمىسسىز اعايىندارىمىزدى شەتەلگە، قازاقستانعا شىعارۋ جولى قانشالىق كۇدىرگە سوعىپ كەلەدى دەسەڭشى!ەڭ اياعى قالاتىن اعايىنداردىڭ ەتەگىنەن تارتۋ ارەكەتتەرى مەن قازاقستان تۋرالى لاقاپ سوزدەرى كوبىنىڭ كوڭىلىن شايلىقتىرادى. ەندى ول “حيسسالار” ءۇي اراسىنىڭ وسەك اياڭى بولۋدان قالىپ، الگى كورنەكتى ءجۇرناليسىمىزدىڭ وي ەلەگىنەن ءوتىپ، قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ، “ۇنەن” گازەتىنىڭ بەتىنەن بىراق شىققانىن قايتەرسىڭ!سودان دا ول ماقالا جۇمىسسىز اعايىندارىمىز جايلى ەمەس، جالپى ۇلتتىعىمىز جايلى داۋ تۋعىزىپ،ەرىكسىز سوزگە تارتىپ وتىر.

ماقالادان جۇرناليست ءىنىمىز موڭعول وتانىنىڭ ادال پەرزەنتى، پتريوت ەكەنى، ءوز تۋعان حالقىن دا ءجونسىز شاشىراتۋدى قالامايتىنى، ونى تۇتاس كۇيىندە كوڭىلىنە مەدەۋ، كوزىنە قاراشىق سانايتىنى كورىنىپ-اق تۇر. سودان دا كوشىپ جاتقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇمىسسىزدار ەمەس، ينجەنەر، ەكونوميست، دارىگەر،مۇعالىم قاتارلى جوعارعى ماماننىڭ ادامدارى بولعان سوڭ، وندا بارعاندا دا ءباز-باياعى جۇمىسسىز قالىپ، ولقىسىنباعاندارى مال باعىپ، ەندى ءبىر توبى قالادان قالاعا كەزىپ “قاڭعىپ” جۇرگەنىن اشىپ، ۇكىمەتىمىزدى مىقتاپ سەسكەندىرىپ، مۇنداعى ماماندىلارىمىزدى مەيلىنشە ۇرەيلەندىرىپ قويىپتى.

ماقالادا  “قازاقستان عوي، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتا جۇرتى بولعان ەمەس، بولۋعا دا ءتيىس ەمەس “ دەپ كەسىپ ايتىلعان.سوندا، قازاقستاننىڭ قىزىلجار وڭىرىندە تۋىپ، 90 جاس عۇمىرىنىڭ 60 تان استام جىلىن قىزىلجار، ماماناي، توبىلدان، ەرتىس، ىلە، باركول، ەرەنقابىرعاعا دەيىن باسقىنشىلارعا قارسى سوعىستا وتكىزگەن، ەلىم-اي داستانى مەن ءانىن جاراتۋشى اقىن، ءانشى بىلتەلى مىلتىق، نايزا، قانجار سوققان زەرگەر،وزىمىزدەگى شۇبارايعىر رۋىنىڭ كيەلى ۇرانىنا اينالعان الىپ باتىرى قوجابەرگەندى قايدا قويامىز؟ ول ءوزىمىزدىڭ كەرەي باتىرلارىنىڭ نارقاسقاسى، ءدال سول قوجابەرگەن ەكەنى داۋ تۋعىزباق ەمەس.

سونداي-اق ءوز قازاعىمىزدىڭ ەكى بىردەي ۇلكەن تاريحشى دوكتور، پروفەسسور عالىمدارى  “اردىن ەرح “ گازەتىنىڭ 1990 جىلعى 68-سانىندا “ محر ازاماتى قازاقتاردىڭ كوبىنىڭ اتا-بابالارى تەگىندە قازاقستاندى مەكەن ەتكەنى كىم-كىمگە دە ءمالىم” دەپ، جالعان جازباعان شىعار.

ءتىلشىمىزدىڭ بەينەلەۋىنشە، بىزدەن بارعانداردى قونىستاندىرىپ جاتقان جەرلەر جان-پەندە تۇراقتاۋعا كەلمەيتىن ەلسىز ءوڭىر، مۇلدە ارتتا قالعان ەلدى مەكەن، اتوم سىناعىنىڭ ۋلى قاتەرى جايلاعان القاپ، جازى جان توزگىسىز ىستىق، قىسى ودان بەتەر سۋىق تۇرىندە سۋرەتتەلىپ، زارەنى الىپتى.

ورتا جانە جوعارعى وقۋ ورنىن قازاقشا ءتامامداپ، ونداعان جىلدارى ورتالىق بەدەلدى گازەتتە تىلشىلىك ىستەگەن، ورەسى كەڭ كورنەكتى ءجۇرناليستىمىز ءوز ۇلتىنىڭ ىرگەلى ەلىنەن وسىنشا بەزىنۋگە جەتكەنىن، ول عانا ەمەس، وزگە دە ءبىر قانشامىزدىڭ قازاق زاتىمىز عانا قالىپ، رۋحىمىز وسىنشا موڭعولدانىپ كەتكەنىن سەزسەكشى! وسىنشا وتانشىل پاتريوت بولا تۇرا، ونىڭ ەسەسىنە وسىنشا ۇلتسىز بوپ شىققانىمىز قانداي وكىنىشتى!

دوكتور ق.زاردىحان عىلمي جاعىنان تاپتىشتەپ دالەلدەگەن “سولشىل” كوممۋنيزمنىڭ كەسىرى ءبىزدى وسىنشا ازدىرىپ جىبەرگەنىن مويىنداماسقا قالاي بولماقشى؟

دەمەك، ءبىز ۇلتسىزدانۋدىڭ ءيى مەن بوياۋىن ابدەن قاندىرعان ەلمىز.كۇنى كەشەگە دەيىن حالقىمىزدى، قازاقتىعىمىزدى العا تارتۋدان سەسكەندىك. ول وتباسىنان وزباعاندىققا، ورەسى تار وقشاۋلىققا تەڭەلدى.ال ۇلتتىعىمىزدى ءسوز ەتۋ وڭاشالانعاندىققا ، ىنتىماق-بەرەكە بۇزعاندىققا، ءبولىنىپ جارىلۋعا ارەكەتتەنگەندىككە سانالدى.ءبىر تۇتاس موڭعول ۇلتىنىڭ قۇرامىندا “كەمەلدەنگەن” ۇلتتىققا جەتەمىز دەستىك. مۇنىڭ اتى- ىنتىماق، ينتەرناتسيوناليزم بولادى دەگەنگە دەيىن باردىق.العاشقى بەس جىلدىقتاردىڭ اۋىر سالىعىنان، بىرلەستىكتەندىرۋدەن قايىرشىلىققا ۇشىراعانداردىڭ، ءتىپتى 1960-1988 جىلداردا جاڭادان قايىرشىلانعانداردىڭ ىشكەرگى جاقتاعى ءوندىرىس وشاقتارى مەن كەن ورىندارىنا، مالشىلىق پەن ەگىنشىلىككە اعىلىپ قونىس اۋدارۋىن ەلىمىزدەگى سوتسياليستىك قۇرىلىس ىسىنە اتسالىسىپ، ۇلەس قوسۋ، وتاندىق پاتريوتيزم، ەرلىك دەپ تۇسىندىردىك.ءسويتىپ، ازعانتاي حالقىمىزدىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى ىشكەرى نەمەسە كورشىلەس ايماقتار مەن قالالارعا توز-توز بوپ قونىس اۋدارىپ تىندى.ولاردىڭ ۇرپاق جۇراعاتىنىڭ الدى ەلۋ جىل، سوڭى 5-10 جىل بويى انا تىلىندە وقۋسىز قالدى.ال بايان-ولگي دەگىلەرى كلاستاردىڭ كوپشىلىك ساباعى موڭعولشاعا كوشىرىلىپ، قازاق ءتىل ساباعىنىڭ ساعات سانى جارتى ەسە ازايتىلدى. زامان سول قالپىندا تۇرسا، “وتان الدىنداعى بورىشىمىز” بىزگە ودان دا سوراقىنى ىستەتەتىن ەدى.تاعى وزگە وسىنداي سوراقىلىقتىڭ ەشقايسىسى جايىندا جۋرناليست ءىنىمىز ەكەۋمىز بىردە رەت قالام تارتىپ كورگەمىز جوق.مەن ءوز باسىم حالىق اعارتۋ سالاسىندا 32 جىل ەڭبەكتەنگەندە، 12-15 قازاق بالاسى ءۇشىن اشىلعان مەكتەپ كورگەم جوق. ءتىلشىمىز ونداي مەكتەپ كەزىكتىرگەن بولسا  وندا كىمدەر وقيتىنىنا باسىن قاتىرماعانى. ويتكەنى بۇل جاي كوشكەندەردىڭ مۇنداعى توقشىلىعىنىڭ ساداقاسىنا دا تۇرمايتىن ءتارىزدى.

بىراق، الگى قوبالجىعان قازاق اعايىندارىمىز تويعانعا توقتىنىڭ ەتى توپىراق تاتىعانىنان سول توقشىلىققا قولىن ءبىر-اق سىلتەپتى.ۇرپاق جۇراعاتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن الدىمەن سول ىشكەرگى قازاقتار قونىس اۋدارىپتى.ولار ءبىرلى- ەكىلەگەن زيالىلاردىڭ ازعىرىندىسىنان بوپ، دۇرلىگە اۋىپ كەتكەنى ەندى ايقىن بولدى. ورەندەرىنىڭ قامى ءۇشىن بارىپ، قۇرىلىس جەتەكشىسىن ولقىسىنباعان، ياكي مال باعۋعا دا تاۋەكەل ەتكەن بۇرىنعى مينيستر، باس ينجەنەر، ەكونوميست، مۇعالىم، اگرونوم، زووتەحنيك زيالىلارىمىزدىڭ، سونىڭ ىشىندە ەلدىڭ الدىڭعى توبىن باستاپ بارعان زۋحا، ورازحان، اياتحان، ساعات، قۋان قاتارلى ءىنى-قارىنداستارىمىزدىڭ اسىل ادامگەرشىلىگىنەن، تۋعان حالقىنا دەگەن جاناشىرلىعىنان اينالىپ كەتسەكشى.

سول ىشكەرگى ايماق، قالالاردا ءومىر كەشىپ، سويلەۋ تىلىنەن جۇتاپ، ءوز ۇلتىنىڭ ۇل-قىزدارىمەن ۇعىسىپ-جۇعىسا الماعان قازاق جاستارىنىڭ وزدەرى ۇعىسىپ-جۇعىساتىن موڭعول اعايىنداردان ۇيلەرىنە كەلىن ءتۇسىرىپ، كۇيەۋ بالا ەرتىپ كەلۋلەرى ەرسىلىگى جوق كورىنىسكە اينالدى. مۇنىڭ اتى ۇلتتار دوستىعى دەدىك.

وزگە ۇلتتارمەن مۇنداي ارالاس نەكە دە دەموگرافيا عىلىمىندا دارىپتەۋگە تۇرمايتىن قۇبىلىس كورىنەدى. ويتكەنى ولاردان تازا قازاق ەمەس، ەكى ارالىقتاعى بالا تۋاتىنى انىقتالعان. ازداعان جۇبايلار بولماسا، ارالاس نەكەنىڭ كوپشىلىگى جۇرە كەلە، اسىرەسە 40 تان اسقان جاستارىندا بۇزىلاتىنىن دا كورىپ ءجۇرمىز.بۇل ەرلى –زايىپتىلاردىڭ ءوزارا سيلاستىعىنا عانا ەمەس، ءومىر مەن ولىمگە، وزگەشە قاتىناسقا، قايىن جۇرت پەن ۇلتتىق عۇرىپ-ءداستۇر سىيلاستىعىنا دا بايلانىستى بولاتىنى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

كازىرگى ورتا جانە اعا بۋىن وكىلدەرى سونداي ارالاس نەكەلەسۋ كورىنىسى ءوز وتىنىڭ باسىنان ۇشىراسقاندا عانا ،مۇنىڭ ءوزى حالاقتار دوستىعى ەمەس، جاستاردىڭ ۇلكەن ۇلت پەن توعىسىپ ازعىنداعانى ەكەنىنە كوزى جەتتى. ولاردىڭ قازاعىن، ءوز ۇلتىن كوكسەپ لوبلىعۋىندا، ءتىپتى ارعى اتا جۇرتىنا قاراي قايتا قونىس اۋدارۋىندا وسىنداي دا قۇپيا سىر جاتسا كەرەك.

ۇلتسىزداندىرۋ الەمەتىنەن جاستارىمىز ءوز رۋىن، اتا تەگىن ايىرۋدان قالدى. جاس دەموگراف عالىمىمىز ج.سماعۇل ايتقانداي “بۇل جاي رۋلاس، قانداس ادامداردىڭ ءوزارا تۇرمىس قۇرۋىنا اكەلىپ سوقتى…ولاردىڭ ەكىنشى ءۇشىنشى ۇرپاعى ءوز ارا ۇيلەنگەندە، جاعداي قالاي بولارىن ويلاساڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى… ەندەشە قاي ۇلتتىڭ دا توپتاسىپ، بىرىگۋى ەرسى ەمەس، دەموگرافيا زاڭدىلىعى ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك“.

حالقىمىزدى دىننەن بەزدىرۋ-ۇلتسىزداندىرۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلىنىڭ ءبىرى بولدى. ءسويتىپ، جاپپاي ءدىنسىز، يمانسىز، ۇلدارىمىزدى سۇندەتسىز قالدىردىق. مۇنى اتەيستىك تاربيە دەپ ماراپاتتادىق.جاستارىمىزدىڭ دىنگە شالدىقپاي بوس قالعان قۋىس كەۋدەسىن اراقپەن ، تەمەكىنىڭ تۇتىنىمەن تولتىردىق. مۇنىڭ زالالى ءدىننىڭ كىناراتىنان الدەقايدا اسىپ تۇسكەنى دالەلدەپ جاتۋدى قاجەت ەتپەيدى.

وسى ايتىلعان وكسىك- وكىنىشتەردىڭ ىزدەرى كەڭەستىك قازاقستاندا ايپاراداي بوپ تۇرسا، ول “سولشىل “ كوممۋنيزم تورەلەرى مەن جاندايشاپتارىنىڭ جاقىننان سىلتەگەن تەمىر شوقپارىنان تۇسكەن تىرتىقتار ەكەنى داۋسىز.ال تاۋەلسىز ەلگە سانالاتىن موڭعوليانىڭ ەتى مەن سۇيەگىندە ونىڭ قالتىرعان تاڭبا، تىرتىقتارى بۇدان تيتتەي دە كەم تۇسپەي، ۇڭىرەيىپ تۇرعانىن بۇگىندەرى ايقىن كورىپ وتىرمىز. ءتىلشى ەكەۋمىز بۇلار جايلى دا ءتىس جارىپ كورگەمىز جوق.

قازاقستان مەن موڭعوليا ەكەۋىنىڭ بۇگىنگى سەرپىلىسى، ناعىز ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىستارى ەكەۋىن ۇلتتىق وزىق وركەنىسكە جەتكىزىپ قانا قويمايتىنى، ەكەۋىنىڭ الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە شاشىراپ جۇرگەن قانداستارىنا شاراپاتىن تيگىزەرى ابدەن ايقىن بوپ، ولارعا تۋىسقاندىق جاناشىر قۇشاعىن اشىپ، كەڭەستىك قازاقستان كازىردىڭ وزىندە كەل باۋىرىمداپ وتىرعانى قانداي عانيبەت. ەگەر ۇلتىمىزدىڭ ونداي قاراشاڭىراعى بولماسا، ونىڭ اعايىنعا قولۇشىن بەرەر شاما-شارقى مۇلدە سارقىلىپ قالعان بولسا، كىم كوشىرىپ، ەرۋلىگىن الا جۇگىرىپ، كىم قوراسىنان ەنشى ءبولىپ، بايەك بوپ جاتار ەدى؟ نە جەتسىن ارقا تۇتار اعاڭ بارعا ، قازاعىم!

“ۇنەن” گازەتىنىڭ بەتىندەگى جوعارداعىداي قورلانپازدىق پەن بويانپازدىقتىڭ ەرسىلىگى ەسەپكە الىنباعان سوڭ مەن دە اقيقات پەن جورامالىمدى توتەسىنەن سويلەتۋدى ەرسى كورگىم كەلمەيدى.

-سوندا نە ايتپاقسىڭ دەشى! ۇلتىمىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ جاناشىرلىعىنان نەسىن تارتىنامىز؟ ورىسقا بودان بولماۋ ءۇشىن بە؟

ەندەشە ءوز ەلىمىزدىڭ باعدار سىڭايىنا كوز جۇگىرتسە، اينالا ەكى ۇلى كورشىسىنىڭ قولتىعىنداعى قانداستارى ەسەبىنەن قاتارىن مولىقتىرىپ،تازا موڭعول دەرجاۆاسىن قۇرۋ ارمانى ايپاراداي اڭعارىلادى. ونسىز ۇلانعايىر موڭعول دالاسىنىڭ استى ۇستىندەگى قازىنا بايلىقتى يگەرۋ-ەكى-اق ميلليون حالىققا جەڭىلگە سوقپايتىن جۇك.بۇل جايلار، اسىرەسە ۇلى قىتاي مەن اعا –ىنىدەي تابىسىپ، ۇعىسىپ، جۇعىسقاندا عانا مۇمكىن بولماق.

ويتسە، موڭعوليا ەرتە مە، كەش پە، ءوز ەركىمەن بە، ەركىنەن تىس پا وزگە ءبىر ەلدىڭ ىرقىندا قالماسىنا قانداي كەپىلدىك بار؟

ولاي بولسا مۇنداعى ازعانا قازاققا قازاقستاندىق قانداستارىمەن قاۋىشىپ، جامان-جاقسى بولسىن، ءالى دە 70 جىل ءدام تۇزىمىز ارالاسقان، ماشينا-تەحنيكاسىن كولىك قىپ، بارقىت پەن ءدايلىمبىسىن ۇستىمىزگە جاپسىرعان ۇلى ورىستىڭ ىرقىندا بولعانىمىز ارتىق.

ەندى ءبىزدىڭ وتان الدىنداعى بورىشىمىزعا كەلسەك، موڭعول جۇرتشىلىعىنىڭ بورىشىنان تۇكتە وزگەشە ەمەس. ءبىز بورىشىمىزدى ولاردان كەم وتەگەمىز جوق.قايتا ءوندىرىس وشاقتارى مەن اۋىر كەن ورىندارىندا، قۇرىلىستاردا قازاقتار ءوزىنىڭ سىباعالى سان مولشەرىنەن الدەقايدا كوپ مولشەردە وگىزشە جەگىلدى. ال ىشكەرگى ايماق، سۇمىن، بريگادا، توپتارعا جۇمىسقا تاعايىندالعان قازاق زيالىلارى شالعايدا قالعان اتا-انا، اعا –باۋىرىنا قول ۇشىن بەرە الماي، بىرقانشاسى ۋاقىتىلى جار قۇشىپ، بالا سۇيە الماي ءجۇرىپ، بار ءبىلىم، تالانتىن، قۋات جىگەرىن سارقا ەڭبەكتەندى. قايسىبىرەۋى ءتىپتى موڭعول بوپ كەتە جازدادى. جاۋگەرشىلىك كەزدەرىندە قانىمىز دا كەم توگىلگەن جوق.

ەندى وسىنداعى قازاقتاردىڭ جان سانىنا ەكى قوزىلى قوي، ءتۇتىن باسىنا ءبىر بۇزاۋلى سيىر مەن قۇلىندى بيە عانا اتالۋى ولاردىڭ موڭعول وتانىمەن ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن كادىر تۇتقاننان گورى قولىنداعى اق- الال مەنشىگىنە تالاسقان مەن بىردەي. جولىڭ بولسىن دەگەنگە جالعىز اتىن تەككە بەرەتىن قازاعىم، قوراسىنداعى مال داۋلەتى مەن باسىنداعى ىستىق ءۇي،قورا-قوپسىسىن تەككە جۋىق ساۋدالاپ نەمەسە اعايىنعا قالدىرىپ كەتىپ جاتقانى قانداي ايانىشتى.

“ۇنەن” گازەتى تۋدىرعان بۇل داۋ ونىڭ ءوز تۇرپاتىن دا ناقتاپ تانىپ الۋدى قاجەت ەتەدى. ايتالىق، ول ۇزاق جىلدار بويى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىن ورنىقتىرىپ، جۇزەگە اسىرۋدىڭ جارشىسى، ونىڭ باستى قۇرالى بولىپ كەلدى. تاريحىمىزدى بويامالاپ، ازعانا حالقىمىزدىڭ قازاق رۋحىن سوندىرۋگە، مىنا ءبىزدىڭ وزىمىزدەن تارتىپ زيالىلارىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن ماڭگۇرتكە اينالدىرۋعا باستى سەبەپكەر بولدى. كەيىن وعان “اردىن ەرح” گازەتى قوسىلىپ، 1990 جىلى ەكەۋى ەكى جاقتان كەمدى ۋاقىت قازاققا قارسى قايداعى لاقاپ -وسەك شاعىم-جالا مەن جارامساق سوزدەردى قارشا بوراتتى. ال حالقىمىزدىڭ ناقتى كەشكەندەرى مەن كوكەي تەستى مۇرات-مۇددەلەرىن قوزعاعان  ماقالاعا ول گازەتتەر ءوز بەتتەرىنەن ورىن بەرمەيدى.بۇل الالىق التى الەم مەن ەلىمىزدە دەموكراتيا سامالى ەسىپ تۇرعان كەزدە بولعان جايلار ەكەنىن ەسكە سالا كەتۋ كەرەك. كانە ەندى، ءبىر تولعانىپ كورشى!

-ەلىڭە ەمەكسيتىن شاماڭ بار ما، قازاعىم؟

-بار،-دەيتىندەر دە تابىلار. بىراق باتىل ايتا المايسىڭ.

ج.ارعىنباي، اقىن جۇرناليست

بايان-ولگي قالاسى “ جاڭا ءومىر”  گازەتى،

1991 جىلى قاراشانىڭ 15-ءشى جۇلدىزى.

سول جاقتا ساعات زاحانقىزى. الماتى. 1995 جىل.

  وڭ جاقتان، حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆ،………. ساعات زاحانقىزى، اباي قۇنانباەۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا.

  سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سايلاۋ باتىرشاۇلى، حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا.

قازاقستان قوعامىنىڭ توراعاسى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ شەت ەلدەردەن كەلگەن قازاقتار اراسىندا 1990 جىل. الماتى.

اباي قۇانانباەۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا. سەمەي.سول جاقتان حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆ، ساعات زاحانقىزى، شاڭگەرەي جانىبەكوۆ.

“قازاقستان” قوعامىنىڭ توراعاسى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ، موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ قازاقستانداعى وكىلى ساعات زاحانقىزى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ارنالعان سالتاناتتى مەرەي تويدا. الماتى. اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى. 1991 جىل. 16 جەلتوقسان.

موڭعوليا مەملەكەتتىك باعا جانە ستاندارت كوميتەتىنىڭ جەتەكشى ءبولىمىنىڭ ۇجىمى. الدىڭعى قاتاردا ح.شالحااسۇرەن، ز.ساعات. س.داباادورج.ۋلانباتىر 1985 جىل.

اتاقتى كۇيشى،سازگەر، دريجور احمەرۇلى قابىكەي، قازاق تەلەۆيدەنيەسىندە قوناقتا.1998 جىل.الماتى.

بيبىگۇل تولەگەنوۆا، مارفۋعا ايتقوجينا ءبىزدىڭ شاڭىراقتا قوناقتا. 1995 جىل.الماتى. بۋتاكوۆكا جايلاۋى.

الماتى قالاسى ناۋىرىزباي اۋدانىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭمۇشەلەرى ءبىزدىڭ شاڭىراقتا باس قوستى. سولدان، ادىلبەك ءجۇمادىلوۆ، توكەن راقىمبەكوۆ ، ساعات زاحانقىزى، كەڭەس توراعاسى كاركەنوۆ مادەنيەت تاستانبەكۇلى، اقىن شەكەربەك سادىقانۇلى، جاڭگىر، ءلازات ورىنبەتوۆتار،يسلانبەك قاماجانوۆ،، ورىنباسار، سقاقبەك، بەكجان.     الماتى 2015 جىل.

حالىقارالىق كەڭەسكە قاتىسقان ۇكىمەت باسشىلارى. الدىڭعى قاتاردا ورتادا پرەمەر-مينيستر د.سودنوم، د.مولومجامتس، پ.جاسراي. ارتقى قاتاردا وڭ جاقتا دوربەتحان توتيلاۇلى. موسكۆا. 1984 جىل.

ۇكىمەت باسشىسى د.سودنوم، مەملەكەتتىك جوسپارلىۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى پ.جاسرايدى 50 جىلدىق مەرەيتويىمەن  قۇتتىقتاۋدا. ورتادا ت.دوربەتحان.

الدىڭعى قاتاردا ورتاسىندا پ.جاسراي، د.سودنوم، كەڭەس وداعىنىڭ محر- داعى وكىلەتتى ەلشىسى، ارتتا وڭ جاقتان ءۇشىنشى دوربەتحان. ۇكىمەتتىڭ جاۋاپتى باسشىلارىمەن بىرگە.

ۇكىمەت باسشىسى د.سودنوم شارۋاشىلىقتاردىڭ جۇمىس جايىمەن تانىسۋدا. سولدان ەكىنشى دوربەتحان، وڭ جاقتا اۋىلشارۋاشىلىق ءمينيسترى ا.گۋنگادورج. ءزۇۇنحاراا. 1984 جىل

وڭجاقتان ەكىنشى ت.دوربەتحان، موڭعوليانىڭ كەڭەس وداعىنداعى ەلشىسى د.گۇربادام، پرەمەر مينيستر پ.جاسراي 1985 جىل.

كسرو-نىڭ بۇكىلوداقتىڭ ستاندارتتاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بويتسوۆ پەن محر باعا جانە ستاندارتتاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى د.بيامباسۇرەن كەلىس سوزگە قول قويۋدا.ارت جاقتا وڭنان ەكىنشى دوربەتحان. ۋلانباتىر.1982 جىل.

ستادارت جانە باعا كويتەتىنىڭ توراعاسى د.بيامباسۇرەن، كو-نىڭ باعا كوميتەتىنىڭ توراعاسى گلۋشكوۆ بو تىق ستاندارتتاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بويتسوۆتاردىڭ رەسمي كەزدەسۋى.وڭ جاقتان ءۇشىنشى ت.دوربەتحان.ۋلانباتىر.1983 جىل.

اعايىن تۋىستار

ساعات زاحانقىزىنىڭ اكەسى  ءسادىربايۇلى زاحان جانە

اناسى سادۋاقاسقىزى ءاپىش. 1968 جىل.

اكىمشىلىك باسشىسى زاحان ءسادىربايۇلى،

اعاسى قوشپان قۇيقابايۇلىمەن بىرگە حوبدا، بۇلعىن سۇمىنى.1958 جىل.

زاحان ءسادىربايۇلىنىڭ ۇرپاقتارى،وڭ جاقتان اسيدولدا، نازيرا، قوناي، ساعات، سايت، ساياحات، ساۋلەحات، ناگراد، كاۋيرا، ياسيرا. الماتى. 1993 جىل.

ساعات زاحانقىزى، دوربەتحان توتيلاۇلى. ستۋدەتتىك جىلدار. موسكۆا.1968 ج.

ت.دوربەتحانعا قويىلعان ەسكەتركىشى الدىندا وڭ جاقتان مۇحتار دوربەتحانۇلى، ساعات زاحانقىزى، مەكتەپ ديرەكتورى

بولاتحان وتباسىمەن .2012 جىل. ولگەي قالاسى.

اياتحان تۇرىسبەكۇلىنىڭ وت باسى، جۇبايى تاتتىودىنايقىزى،بالالارى جانار،  ەرنار، نازگۇل، ديدار، باقىتجان.

سارسەنقابىل قيالۇلى مەن باقىت دوربەتحانقىزىنىڭ نەكە قيۋ سالتانات كەزى.سول جاقتان د.التىن، د.مۇحتار، د.باقىت، ق.سارسەنقابىل، ن.ماۋەيحان، ت.قيال.ۋلانباتىر. 1990 جىل.

دوربەتحانۇلى مۇحتار، بەلجانقىزى ايناشتىڭ ۇيلەنۋ تويى، سولدان ب.ايناش، د.مۇحتار، داستان، ز.ساعات، د.باقىت، د.التىن، قارلىعاش. الماتى. نەكە سارايى.

جاڭالىق قاھارمانۇلىنىڭ اۋلەتى: نۇربەك، جاڭالىق، ەركەگۇل، جانىبەك، تياناق، ينديرا. الماتى. 2013 جىل.

الاتاۋ. بۋتاكوۆكا جايلاۋى س.ەركەگۇل،ز.ساعات. 1996 جىل.

بۋتاكوۆكا جايلاۋى اياتحان تۇرىسبەكۇلى قوناقتارمەن بىرگە.1996 جىل

نەمەرەلەرىم س.اقەركە مەن س.جانسەرىك. الماتى 2013 جىل.

نەمەرەلەرىم، جان مۇحتارۇلى جانە ايدانا مۇحتارقىزى

نەمەرەم  ەركەگۇل. س.  الماتى. 1999 جىل.

اتامەكەن اياسىنداعى تويلار

مارياش نوعايقىزى مەن سەزد سەيىتۇلىنىڭ مەرەي تويىندا. الماتى. 2006 جىل.

باقىت دوربەتحانقىزى، سارسەنقابىل قيالۇلى دوستارىمەن بىرگە.

                                  V. ءبولىم. 

                                بىز نە دەدىك، ەل نە دەيدى!

        موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىنقازاق اعايىنداردان قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، مەكەن-جاي ۇستاپ،وتار الىپ، ورنالاسىپجاتقانى تۋرالى حابار جالپاق جۇرتقا ءمالىم. بۇل-قاحاقستان مەن محر ەڭبەك كۇشتەرى كوميتەتتەرىنىڭ ءوزارا كەلىسىمى بويىنشا جۇزەگە اسىپ جاتقان يگىلىكتى شارا. اتا مەكەنگە كەلىپ، ورىن تەبە باستاعان سول اعايىنداردىڭ ءتۇرلى شارۋالارىنا باس-كوز بولىپ، ساعات زاحانقىزى دەيتىن قارىنداسىمىز ءجۇر. ول محر ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ رەسمي وكىلى. اتا-بابا مەكەنىنە بەت العان سالقار كوشتىڭ شاڭىنا ورالىپ، سان الۋان شارۋاسىن ۇيلەستىرىپ، ەكى ەل اراسىندا دانەكەر بولىپ جۇرگەن قارىنداستىڭ قاجىر جىگەرىجان سۇيسىندىرەدى. موڭعول ورىس تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن، وزەك جاردى ءسوزىن ءوز تىلىندە جەتكىزىپ ايتاتىن ساعات كەيدە سەزىمدەرىن ولەڭمەن دە ورنەكتەپ تاستايدى ەكەن.تومەندە ساعاتتىڭ ەكى ولەڭى ۇسىنىلىپ وتىر.

                     مەن قازاقتىڭ قىزىمىن

مەن قازاقتىڭ قىزىمىن ەركىن وسكەن،

كامشات بورىك ۇكىدەن سامال ەسكەن.

اقماڭدايىم ايمەنەن ايمالاسىپ،

اق ديدارىم كۇنمەنەن كۇلىمدەسكەن.

مەن قازاقتىڭ قىزىمىن پاراساتتى،

اقىل-ويمەن بولجاعان بولاشاقتى.

ىزگلىكتى تۇندىرعان سەزىمىمە،

اسىل نيەت، اق كوڭىل دارا سالتتى.

مەن قازاقتىڭ قىزىمىن ار ساقتاعان،

كەزدەسسە دە قيىندىق تايساقتامان.

اششىنىڭ دا تۇششىنىڭ ءدامىن تاتقام،

قاپى كەتسەم قايتادان قايراتتانام.

مەن قازاقتىڭ قىزىمىن ۇرپاق دەگەن،

ۇرپاق ءۇشىن اۋىرعان قۇرساق-دەنەم.

ۇرپاق قامى سىزداتىپ جۇرەگىمدى،

جايعاسىپ جاي تاپپايمىن ءبىر ساتتە مەن

مەن قازاقتىڭ قىزىمىن جەرىم دەگەن

سەكەمدەنگەن جاندارعا سەنىم بەرەم،

قيىر شەتتە مەكەندەپ وسسەمداعى،

اتاجۇرتتان قيالىم بولىنبەگەن.

مەن قازاقتىڭ قىزىمىن ەلىم دەگەن،

ەلىم ءۇشىن ەڭبەكتەن ەرىنبەگەن.

قۇلشىنىپ كەپ قۇممەنەن شاعىلدارىن،

قاجەت بولسا سۋارام تەرىممەنەن.

مەن قازاقتىڭ قىزىمىن ۇلتىم دەگەن،

ەشتەڭەدەن ۇلت ءۇشىن ىركىلمەگەن.

ۇلت تاعدىرىن اعايىن بۇگىن ويلا ،

قاپى قالار بۇگىن ءبىر سىلكىنبەگەن.

اعايىن ايتار سىرىم بار

قىزىمىن مەن زاحاننىڭ اتىم ساعات،

وسىرگەن اكەم، انام ۇلعا بالاپ.

كوزى اشىق اتا-انانىڭ ارقاسىندا

جاسىمنان ىزدەنۋمەن ەتتىم تالاپ.

ارعى اتام سىپىرىندى اكەم زاحان،

بولاتىن دوسقا جاقىن قاسقا قاتاڭ.

حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن موينىنا ارتىپ،

كۇرەسكەن ءسولارۇشىن ەتپەي جالتاڭ.

تۋعىزعان ءاپىش ەدى شەشەم اتى،

كادىمگى قاراپايىم ارعى زاتى.

ءوزارا الىستى دا تۋىستىرعان،

ەلگەزەك ەلگە ۇناعان پاراساتتى.

اتا-انام ماپەلەدى بۇلاڭداتىپ،

سەنىممەن كەلەشەككە ءۇمىت ارتىپ.

ەركەلىك، ەركىندىكپەن قاناتتانىپ،

ومىرگە قۇشتارلىقپەن ءوستىم شالقىپ.

جولداسىم قۇداي قوسقان دوربەتحان-دى،

حالقىنا قايرات بەرگەن ءورشىل جاندى.

تانىلعان ەڭبەگىمەن ەل-جۇرتىنا،؟؟؟؟؟؟؟؟؟

سۇيمەگەن بوس ايقايمەن قۇر ماقتاندى.

اق نيەت پاك كوڭىلمەن ءسۇيدىم جاردى،

ەر كوڭىل ەل ايناسى شۇيگىن جاندى.

قادىرلەپ قاسيەتىن بال سەزىمنىڭ

الپەشتەپ ايالادىم ىشپەي باردى.

اتا-انا، سۇيگەن جاردى جۇرگەن سيلاي،

ايىرىپ ەرتە اكەتتى ءتاڭىر قيماي،

سولاردان ماعان قالعان ارمان قيال،

جانىمدى مازالايدى ىشكە سيماي.

شاشىراپ تاراپ جۇرگەن شەت جەردەگى،

قازاقتىڭ سالت-ساناسىن كوتەرگەلى،

جەرىنە اتا مەكەن جولداما الىپ،

اتتاندىم ءبىر بىرلىككە اكەلگەلى.

حالىققا ءۇمىت ارتىپ قىزىپ سالتقا،

وزەك قىپ ءۇمىتىمدى ءمىندىم اتقا.

اعايىن اقىل ايتار ارداقتى ەلىم،

ساناما سەنبەستىكپەن مەنى جاتقا.

قوندىرىپ كوكەيىمە ەل تىلەگىن،

تالپىنىپ قانات جايا مەن تۇلەدىم.

قۇتتىقتاپ قولپاشتاعان ەل اعاسى،

قولدا دەپ ەلجىرەيدى ەت جۇرەگىم.

مەن مەنشىل جان ەمەسپىن ءوزىن ماقتار،

ىزگى ءىستى ءار قاشاندا حالىق جاقتار.

موينىنا ەل تاعدىرىن ارقالاعان،

اقىلشى-اياتحانداي ازامات بار.

ءماز بولىپ كەيبىرەۋ ءجۇر تاپقانىنا،

الدانىپ جەكە باستىڭ باق قامىنا.

”جاندار” دەپ- ەل بۇلدىرگەن جالا جاۋىپ،

شاعىنىپ جۇگىرەدى جاتقا، انا.

كەيبىرەۋ ءماز بولادى مانسابىنە،

بۇگىنگى كوز سالادى ءوز سانىنە.

كەيبىرەۋ اراق ءىشپ الشاڭ باسار،

سەزىنبەي ۋلانعانىن جان تانىدە.

“جاندارعا جايدى بىلمەس جاردەم بەر” دەپ،

جانىمدى جاي تاپتىرمايدى ارمان كەرنەپ.

كوزسىز وي، ويسىز قۇلاق ۇعا الار ما،

داڭعويسىپ، دالباسالاپ قىلماق ەرمەك.

ساعات زاحانقىزى. موڭعوليا.

“شالقار” گازەتى 1991 جىل.

زيالى بولۋ، تەك  زيىندى ادامعا ءتان قاسيەت!

تاعدىر تاۋقىمەتىمەن ءبىر كەزدەرى اتامەكەننەن الىستاپ موڭعوليا جەرىنە بارىپ مەكەندەگەن اعايىنداردى اتامەكەنگە ورالتۋدىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاپ، شىرعالاڭ جولىن كەشىپ جۇرگەن اياۋلى

قارىنداسىمىز ساعات زاقانقىزىنىڭ ەڭبەگىنە تەك قانا ريزا بولاسىڭ. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ العاشقى بوپ اتامەكەنگە كوش باسىن بۇرعان ۇلى كوشكە تىكەلەي باسشىلىق جاساپ، وسى كوشكە بايلانىستى قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنداعى رەسمي كەزدەسۋلەر مەن كەلىسسوزدەردى ۇيىمداستىرۋ شارالارىن ەر ازاماتتارمەن بىرلەسە ءجۇرىپ اتقارعان ز.ساعاتتىڭ تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن «ۇرپاقتار توعىسى» كىتابىن وقي وتىرىپ، قارىنداسىمىزدىڭ سۇڭعىلا ەكونوميست، ۇلتجاندى ساياساتكەر،اقىن جۇرەكتى ازامات ەكەنىن اڭعارامىز.

ومىرزاق وزعانباي، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.

«وتان وتباسىنان باستالادى» دەگەن ۇعىمدى وزىنە ۇلگى ەتكەن شەت ەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتار اراسىنان وتانىنا كوشىپ كەلىپ تۇراقتى قونىستانعان قانداستارىمىزدىڭ ۇلى كوشىنە 2016 جىلدىڭ 17-ءشى ناۋرىزىندا «25» جىل تولادى. كوش باسشىسى كىمدەر جانە ەلگە ورالۋ دەگەن ارمان ماقسات قالاي تۋىندادى ونىڭ جولىنداعى قيىنشىلىق كەدەرگىلەردىڭ وڭتايلى جولىن كىمدەر قالاي جۇيەلەپ شەشكەنى جايىندا ساعات زاقانقىزىنىڭ «ۇرپاقتار توعىسى» كىتابىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ زەردەلەپ كورەيىك.

        وتانعا ورالۋدىڭ وڭتايلى جولى قالاي باستالعان!

زيالى ادام، زيالى قاۋىم وكىلى دەپ كىمدەردى ايتامىز؟ ارينە بۇل ءمان-ماعناسى وتە تەرەڭ دە كۇردەلى ماسەلە. ەلى مەن حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن تولعانىپ، تارتىمدى ساليقالى وي-پىكىر ايتا بىلەتىن، پاراساتتى، تالعامدى، قابىلەتتى، سابىرلى، دارىندى ازاماتتاردى ەلى، حالقى جىلدار وتە كەلە ۇلگى تۇتىپ، قۇرمەتتەپ جاتادى. دەسە دە ءار ادامنىڭ تاعدىر تاۋقىمەتىندەگى جايساڭ تىرلىك قاسيەتتەرى زيالىلىعىنىڭ كۋاسى ىسپەتتەس..

ساعات زاقانقىزى: ءوز كىتابىندا، «زامان اعىمىنا ساي ۇرپاق قامىن ويلاپ، اتا-بابادان جالعاسىپ كەلگەن ۇلتتىق ءداستۇردى، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى ساقتاۋ ماقساتىمەن قىزىل يمپەريانىڭ ىدىراعان كەزىندەگى باسقا وركەنيەتتى حالىقتارمەن بىردەي قوزعالىپ، زامان تالابىنا سەرگەك قاراپ، ءوزىمىزدىڭ تاريحي وتانىمىز-قازاقستانعا قايتا ورالىپ، اتاجۇرتپەن ۇرپاقتى توعىستىرۋ ءبىزدىڭ بۋىن وكىلدەرىنىڭ ماڭدايىنا جازعان جاۋاپكەرشىلىگى مول تاريحي مىندەت ەكەنىن ءبىز جان جۇرەگىمىزبەن سەزىنگەنبىز. ۇرپاق الدىنداعى وسى مىندەتىمىزدى ابىرويمەن اتقارۋدى ارمان ەتىپ، «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن قاعيدانى ۇستاپ، باتىل قادام جاساۋعا بەل بايلادىق.  ەگەر اياعىمىزدى شالىس باسساق، ءبىر نارسەدەن ءمۇلت كەتسەك، بۇرىن-سوڭدى قازاق بوزداقتارىنىڭ باسىنان كەشكەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولۋىمىز دا ابدەن ىقتيمال. تەك حالىقتان قولداۋ تاۋىپ، وكىمەتتىڭ ىقتيارىن الساق بولعانى» - دەگەن ۇلى ماقساتتى العا قويىپ جانە ونى شەشۋ جولىندا 1990 جىلدارى موڭعوليا-رەسەي-قازاقستان ەلدەرىنىڭ اراسىندا بولىپ جاتقان ساياسي ەكونوميكالىق جاعدايعا دا قاراماي ءوزىنىڭ ۇتقىر دا ۇتىمدى ويلارىن  جۇزەگە اسىرا العانى، ەلىنىڭ، حالقىنىڭ قامى ءۇشىن كۇرەسىپ ەل باسقارىپ جاۋعا دا قارسى تۇرا بىلگەن قازاق قىزدارى بۇگىنگى قوعامدا دا بار ەكەنىن كورسەتە بىلگەنى.

ساعات زاقانقىزى  1989 جىلى كەڭەس وداعى سوۆەت ۇكىمەتى دۇركىرەپ تۇرعان كەزدە جۇمىس كۇشى رەتىندە قازاقستانعا كەلمەك بولىپ ماسكەۋگە ءوتىنىش جازىپ جاۋاپسىز قالعان ءىسىن جالعاستىرۋدىڭ وڭتايلى ءساتى كەلگەنىن سەزىنىپ،1990 جىلى 19 ناۋرىزدا موڭعوليادان ماسكەۋگە ءىس ساپارمەن كەلگەنىن پايدالانىپ  الماتىعا بارىپ كەلۋدى جوسپارلاعان. بىراقتا، الماتى جابىق قالا. وعان الدىن-الا نە ماقساتپەن باراتىنىن حابارلاپ، ىشكى ىستەر بولىمىنەن رۇقسات الماسا، شەتەلدىڭ ادامىن ءوز بەتىمەن جىبەرمەيتىنى كەدەرگى بولادى.  ءوزىنىڭ ىسكەرلىك قايسارلىعىمەن س.زاقانقىزى كەڭەس وداعىنىڭ موڭعولياداعى ەلشىسىنىڭ حاتشىسى ق.تاجىباەۆ مىرزانىڭ كومەگىمەن 1990 جىلى 25 ناۋرىزدا الماتىعا ءوز قاراجاتىمەن ۇشىپ كەلەدى.

شەتەلدەگى قازاقتارمەن مادەني بايلانىس جاسايتىن «وتان» قوعامىنىڭ توراعاسى ش.جانىبەكوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ول كىسىگە ازىرگە كوشۋ ماسەلەسىن اشىق ايتپاي، ەڭبەك كۇشىن الاتىن مەكەمە بولسا، سولارمەن ەڭبەك كەلىسىمشارتىن جاساپ كوشىپ كەلسەك دەگەن وي-پىكىرىن جەتكىزەدى. شاڭگەرەي جانىبەكوۆ مىرزا مۇنداي ماسەلەگە ات ءۇستى قاراۋعا بولمايتىنىن تۇسىندىرە كەلە بيىل كۇزدە قازسسر-ءنىڭ قۇرىلعانىنا 70 جىل تولۋىنا بايلانىستى تورقالى تويعا كەلىڭىزدەر، ءبىز وعان دەيىن ەڭبەك كۇشىن الاتىن مەكەمە، كاسىپورىندار بولسا قاراستىرىپ، سويلەسىپ قويايىق-دەگەن اقىل كەڭەس بەرەدى.

ءدال وسى كۇنى ۇلى كوشتىڭ ۇلاعاتتى جولىنىڭ تۇساۋى «وتان» قوعامىندا كەسىلىپ نەگىزى قالانعانى كوش جولىنداعى تاريحي دەرەكتىڭ ءبىرى بولماق.   قازاق قىزدارىنىڭ، ەر ادامدى قادىرلەپ قاستەرلەيتىن قاسيەتىن بويىنا دارىتا بىلگەن ساعات زاقانقىزى «وتان» قوعامىندا، قونىس شالۋ، ەل كوشىرۋ ماسەلەسىن ەر ازاماتتار باسقارىپ كەلگەن. مەنىمەن ويى ورتاق، ەلگە بەلگىلى ازاماتتار اياتقان تۇرىسبەكۇلى مەن سايت زاقانۇلىنىڭ اتىنا شاقىرۋ بەرىڭىزدەر دەگەن ءوتىنىش جاساعانىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى ۇلى ىسكە ۇلاعاتتىلىقپەن قارايتىنىن پاش ەتۋىمەن بىرگە قازاقتىڭ پاراساتتى اقىلدى قىزدارى ەر ازاماتتاردى ورگە تارتۋعا كەلگەندە وزگەگە ۇلگى بولا بىلەتىندىگى.

سونىمەن اياتقان تۇرىسبەكۇلى مەن سايت زاقانۇلى 1990 جىلدىڭ كۇزىندە قازاق سسر-نىڭ 70 جىلدىق مەرەي تويىنا قاتىسىپ جيىندا اياتقان تۇرىسبەكۇلى ءسوز سويلەپ ەگەر مۇمكىنشىلىك تۋسا، موڭعوليا ەلىندەگى كەيبىر قازاقتار ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلۋگە نيەتى بار ەكەنىن مالىمدەيدى. «وتان» قوعامىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى ءا.وماروۆ مىرزا اياتقان مەن سايت ەكەۋىن تالدىقورعان وبلىسى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ اكىمشىلىك باسشىسى تىلەۋجان سادىققۇلوۆپەن كەزدەستىرىپ ول كىسىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان قوس ازامات اۋىزشا كەلىسىم جاساسىپ كەتەدى.

س.زاقانقىزى 1990 جىلى ءساۋىر ايىندا كەڭەس وداعىنىڭ موڭعولياداعى ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى ق.وماروۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا م.س.گورباچەۆتىڭ ءوزى ەلشىلىكتەن «موڭعوليا قازاقتارى قازاقستانعا كوشكەلى جاتىر دەگەن قاۋەسەت راسپا ەكەن؟» – دەپ سۇراعانىن، ق.وماروۆ ءوزى بايان-ولگەيگە بارىپ كوپتەگەن ادامدارمەن جولىعىپ سويلەسكەنىن كوش تۋرالى وي قازاقتاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەپتى-دەپ م.گورباچەۆكە حابارلاعانىن بىلەدى.

سوندىقتان كوشتى، ەڭبەك كەلىسىمشارتى بويىنشا قازاقستانعا جۇمىس كۇشى رەتىندە اپارامىز دەگەن ماقساتپەن جالعاستىرۋعا شەشىم قابىلدايدى. وتانىمىزعا ءبىر جولاتا كوشەمىز دەسە ورىستار شەكارانى جاۋىپ تاستاۋى ابدەن مۇمكىن دەپ سىر ساقتاپ قالعانىنىڭ ءوزى  بولار كەدەرگىگە توسقاۋىل قوياا بىلگەندىگى.

1990 جىلى 19 جەلتوقساندا موڭعوليانىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان جۇمىسسىزداردى شەتەلدەرگە شىعارىپ جۇمىستاتۋ ماسەلەسىن رەتتەيتىن بيۋرو قۇرىلىپ، س.زاقانقىزىنا قازاق سسر-نا بارىپ ەڭبەك كەلىسىم شارتىن جاساۋعا قۇقىق بەرىلگەن «№ 01 جولحاتتىن» بەرەدى.

بىراقتا موڭعوليا جاعىنان جول شىعىنىن كوتەرۋگە  مۇمكىندىك بولماي تۇرعانىن ەسكەرتەدى. س.زاقانقىزى ءوز قاراجاتىمەن الماتى قالاسىنا «وتان» قوعامىنا كەلىپ قولداۋ تابۋمەن تالدىقورعان وبلىسىنىڭ  كەربۇلاق اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆ.م.كولۋپاەۆ جانە اۋىل شارۋاشىلىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى نۇرباي جانتىلەۋوۆتەرمەن العاشقى ەڭبەك كەلىسىمشارتقا 1990 جىلى 27 جەلتوقساندا سارىوزەك كەنتىندە قول قويادى. بۇل موڭعوليا قازاقتارى ءۇش ەلدىڭ شەكاراسىنان وتۋگە شەتەلدىك تولقۇجات الۋلارىنىڭ نەگىزىن قالاعان رەسمي قۇجاتتىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى.

بۇل كەلىسىمشارت ارىقاراي قازسسر-نىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە ەڭبەك كەلىسىم شارتىن جاساسقاندا ۇلگى رەتىندە قولدانىلعانى موڭعوليا ەلىنەن اتامەكەنىنە ورالعان قازاقتار كوشى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ كەڭ دالاسىنا تاراۋىنىڭ نەگىزىن قالاعان رەسمي قۇجات بولىپ سانالادى.

ساعات زاقانقىزى ءوزىنىڭ ۇكىمەت قۇرامىنداعى باعا كوميتەتىندە 20 جىل تابىستى قىزمەت اتقارعانىن، 1987 جىلى دۇنيەدەن وتكەن، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جولداسى مارقۇم دوربەتقاننىڭ  موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ ستاندارت جانە باعا جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن باسقارعانىن، موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ەكونوميكا جونىندەگى كەڭەسشىسى قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارعان بەت بەدەلدەرىمەن 1991 جىلى 20 اقپاندا موڭعوليا رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى د.بيامباسۇرەننىڭ قابىلداۋىنا كىرىپ كوش جولىنا ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋگە جازباشا ءوتىنىش بەرەدى.

شىندىعىندا بۇل اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كۇردەلى ماسەلە ابىرويلى ءىس ەدى.. پرەمەر-مينيستر د.بيامباسۇرەن  «ەڭبەك مينيسترلىگىنە، س.زاقانقىزىنىڭ سوۆەتتىك قازاقستانعا ادامداردى جۇمىستاتۋ تۋرالى باستاماسىن قولداپ سوندا جۇمىستاتايىق» دەگەن تاپسىرماسى بويىنشا ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولمون 1991 جىلعى 14 ناۋرىزداعى № 67 بۇيرىعىمەن س.زاقانقىزىن قازاقستانعا باراتىن جۇمىسشىلاردى باسقاراتىن وكىل رەتىندە تاعايىندايدى.

وسىلايشا اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى اتامەكەن، اتاجۇرتتارىنا كەلىپ كەتۋگە زار بولعان اسىل ارماندارىن قازاقتىڭ ءبىر وجەت قىزى ورىنداپ ولاردىڭ ۇرپاعىن تاريحي وتانىنا جەتكىزۋدىڭ سارا جولىن موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىن الا وتىرىپ زاڭدى تۇردە جولعا قويعانى زيالى ادامعا ءتان قاسيەت دەۋدەن باسقا نە ايتۋعا بولادى.

ورايى كەلگەندە ايتىلاتىن جانە مويىنداۋعا تۋرا كەلەتىن ءىس، كوش باسشىسى ساعات زاقانقىزى اقىلشىلارى بىرلەسىپ جۇيەلى قىزمەت اتقارعان اياتقان جانە سايت اعالارىمىز ەكەنى. ال س.زاقانقىزىنىڭ بۇيرىعىمەن تاعايىندالعان نەمەسە حالىق ءوزى سايلاپ 100-300 وتباسىنا جەتەكشىلىك جاساعان ازامات، ازاماتشالار وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى اتقارعان ياعني باستاۋ العان كوشكە ات سالىسقاندار بولىپ كوش تاريحىندا ءوز ەسىمدەرىن قالدىرعان جاندار.

1991جىلى 12 ناۋرىزدا موڭعوليادان قازاقستانعا 96 ادام كوشتىڭ العاشقى قارىلعاشتارى بولىپ كوش باستاپ بەس كۇن جول ءجۇرىپ 1991 جىجى 17 ناۋرىزدا تۇسكى ساعات 15 تە تالدىقورعان وبلىسى كەربۇلاق اۋدانى سارىوزەك كەنتىنە كەلەدى.

بۇل، قانشاما عاسىر وتكەننەن سوڭ ءوز ەرىكتەرىمەن تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ كوشى العاش اتاجۇرتىنا كەلگەن ەرەكشە تاريحي تاماشا كۇن. كوشتى ءسان سالتاناتپەن قارسى الۋدى ۇيىمداستىرعان اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تىلەۋجان سادىقۇلوۆ، نۇرباي جانتىلەۋوۆ باستاعان جاۋاپتى باسشى قىزمەتكەرلەر، كوركەم ونەرپازدار، اۋىلدىڭ قاريالارى مەن جاستارى الىستان كەلگەن قانداستارىنا قۇشاقتارىن ايقارا اشىپ، ەسكى تانىس تۋىستارىنداي شۇرقىراسىپ قارسى العان سارىوزەك كەنتىنىڭ حالقى دا اعايىنداردىڭ ماڭگى ەسىندە قالعانى قازاقتىڭ قوناقجايلىلىق قاسيەتى مەن ىنتىماعى جاراسقان ۇلت بىرلىگىنىڭ ۇلىلىعى.

قيىن قىستاۋ زاماندا قارجىلىق تاپشىلىقتارعا دا قاراماي كوشى-قونعا قاتىستى ادامداردىڭ تاعدىرى، الەۋمەتتىك جاعدايى، دۇنيە مۇلكىنە قاتىستى سان الۋان ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن جولعا قويۋ ءۇشىن س.زاقانقىزى، ا.تۇرىسبەكۇلى، س.زاقانۇلى ۇشەۋى قانشاما وبلىس، اۋدان اكىمدەرى، اۋىل شارۋاشىلىق باسشىلارى، ەكى ەلدىڭ قانشاما مينيستر، ەلشىلىكتەرىنىڭ جاۋاپتى  قىزمەتكەرلەرىمەن رەسمي كەلىسسوز جۇرگىزەدى. 1991 جىلى 12 ساۋىردە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا مىرزامەن دە كەزدەسەدى. شەراعاڭنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس جۋرناليست ءامىرحان مەڭدەكەنىڭ «جاقىنىڭدى جات ەتپە» دەگەن ماقالاسى گازەتتىڭ سول كۇنگى نومەرىندە جارىق كورگەنىن ماقتانىشپەن جازادى.

1991 جىلى 30 ساۋىردە موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر ءمينيسترى د.بيامباسۇرەننىڭ قابىلداۋىندا ەكىنشى رەت بولىپ قازاقستانعا بارىپ جۇمىس جاساۋعا ىنتا ءبىلدىرىپ وتىرعان ادامدار وتباسىمەن بىرگە ءۇي-مۇلكىن بىرگە الىپ كەتۋ جانە شەكارادان كەدەن سالىعىنسىز الىپ شىعۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. وسىدان باستاپ  موڭعولياداعى ءاربىر قازاق قازاقستانعا بارۋ – بارماۋ، ول ەلدىڭ ازاماتى بولىپ قالۋ-قالماۋ سياقتى وزدەرىنىڭ ۇرپاق الدىنداعى مىندەتتەرىن وزدەرى شەشۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.

موڭعوليا ۇكىمەتى، جۇمىس كۇشىن پايدالانۋشى قازاقستاندىق شارۋاشىلىق كاسىپورىندارى نارىق زاڭىنا سايكەس، جۇمىس كۇشىن پايدالانعانى ءۇشىن تولەيتىن تولەمى نەگىزىندە بارعان ادامداردىڭ الەۋمەتتىك سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتۋدى وزدەرى شەشسىن دەگەن ۇسىنىس بىلدىرەدى.

1991 جىلى 19 ششىلدەدە قازاق سسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ شەشىمىمەن الماتى قالاسىندا موڭعوليا ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ وكىلدىگىن اشۋعا رۇقسات بەرىلەدى. وكىلدىك قازاق سسر-نىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار مينيسترلىگى جانىندا تىركەلەدى. موڭعوليا ەڭبەك ءمينيسترى تس.تسولموننىڭ بۇيرىعىمەن وكىلدىكتىڭ ءتورايىمىنا ساعات زاقانقىزى ورىنباسارىنا اياتقان تۇرىسبەكۇلىن تاعايىندايدى.

بۇلار قازاق سسر-نىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى پامير كاماليەۆ جانە مارات قوناقباەۆتارمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاسايدى. ناتيجەسىندە قازاق سسر مينيسترلەر كابينەتى 1991 جىلى 18 قاراشادا  № 711 قاۋلىسىن شىعارادى. قاۋلى بويىنشا شەتەلدەردەن رەسپۋبليكانىڭ سەلولىق جەرلەرىندە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قونىستاندىرۋ، ولاردى تاسىمالداۋ، كەلگەن جەرلەرىندە قابىلداۋ مەن ورنالاستىرۋدى ۇيىمداستىرۋ حالىق دەپۋتتاتارى جەرگىلىكتى كەڭەستەرىنىڭ اتقارۋ كوميتتەتەرىنە، اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ كاسىپورىندارى مەن ۇيىمدارىنا جۇكتەلەدى.

مىنەكي ساعات زاقانقىزىنىڭ قىرۋار ەڭبەگى قايتپاس قاجىر جىگەرى ۇتىمدى ۇسىنىس-پىكىرلەرىنىڭ جۇيەلى جۇزەگە اسۋىنىڭ جەمىسى ەكى ەل ۇكىمەتىنىڭ نازارىن وڭعا بۇرىپ ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ: «كۇيىنسىن جاۋىڭ، ءسۇيىنسىن دوسىڭ، جيىلسىن قاۋىم، قۇيىلسىن كوشىڭ-دەپ ايتقانىنداي دۇشپاندى كۇيىندىرگەن، دوستى سۇيىندىرگەن قۇتتى كوش بولدى. بۇل اۋعان ەل قايتا ورالعان، ايىرىلعان اعايىن قايتا تابىسقان ۇلى كوش بولىپ سانالادى» – دەپ باعالاعان كوشتىڭ سارا جولىن وسىدان 24 جىل بۇرىن قازاقتىڭ ءبىر قىزى وسىلاي باستاعان ەكەن. قۇداي قالاسا كەلەر جىلى ۇلى كوشكە 25 جىل تولادى.

ساعات زاقانقىزىنىڭ جولداسى دوربەتقان توتيلاۇلى جايىندا جوعارىدا قىسقاشا ايتىلدى. دەسە دە قاراپايىم قىزمەتكەر قازاق قىزىن ءبىر ەلدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ەكى رەت قابىلداپ وتىنىشتەرىن قاناعاتتاندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى بۇل كىسىلەردىڭ وتباسىنىڭ ىنتىماق بىرلىگى، تاتۋلىعى، سىيلاستىعى ايەل ادامنىڭ وتباسىنا ۇيىتقى بولا ءبىلۋى، داستارحاندارىنىڭ ىرىسى مەن تاعامدارىنىڭ دامدىلىگى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

دوربەتقان مارقۇم جايىندا موڭعوليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى د.بيامباسۇرەن ءوزىنىڭ «تاڭعى ىزعار» دەگەن تاريحي-دەرەكتى، اسا قۇندى ەڭبەگىندە: «مەن، سوتسياليزم تۇيىققا تىرەلەدى دەگەن پىكىردى العاش رەت تالانتتى جاس عالىم دوربەتقان توتيلاۇلىنان ەستىپ ەدىم» – دەپ جازعانى بۇل وتباسىنىڭ تەكتىلىگىن باعالاپ تۇرعانداي. س.زاقانقىزى ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرەر ازاماتتارعا قولداۋ كورسەتىپ بىرەۋدىڭ قامقورلىعىنا ىلىكتىرۋگە دە كوڭىل ءبولىپ جۇرەتىنى ءوز كىتابىندا تولىققاندى باياندالعان مىنا ءبىر دەرەك كوزدەرىنەن بىلىنەدى.

1990 جىلى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جانىنداعى الەۋمەتتىك عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ «سوتسياليستىك قۇرىلىمىنىڭ قيسىن ماسەلەلەرى» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىقان قيناياتۇلى جايىندا كىتابىندا جاقسى پىكىر ايتا كەلە ول كىسىنى جوعارعى لاۋزىمدى مارتەبەلى باسشىمەن ءوز وتباسىنىڭ داستارحانىندا تانىستىرا العانى كەيىن زاقاڭنىڭ بىلىكتى دە ءبىلىمدى ازامات رەتىندە قىزمەتى وسۋىنە سەبەپكەر بولدى دەپ جازادى. مۇنداي وجەتتىكپەن ەر ازاماتتارعا دەگەن قۇرمەت نيەتىن ادالدىق قاسيەتپەن كورسەتە ءبىلۋدىڭ ءوزى تەكتىلىك قاسيەتكە بەيىمدىلىك بولار.داستارحان باسىندا وتىرعاندا ز.قيناياتۇلى پرەمەر-مينيسترگە ءوزىن پارتيانىڭ باس حاتشىسى، حالىق ۇلى حۋرالىنىڭ توراعاسى ج.ءباتمونح مىرزانىڭ قابىلداۋىنا كىرگىزۋىن وتىنەدى. بىرنەشە كۇندە تىلەگى قابىل بولادى.

س.زاقانقىزىنىڭ اقىل كەڭەسىن العان تالاي جاندارداردىڭ ەڭبەكتەرى ورگە تارتىپ، قيلى-قيلى تاعدىر جولىندا تابىسقا كەنەلىپ باقىتقا بولەنگەن اڭگىمەلەرى ءبىر باسقا..

                                                         قۇرمەتبەك سانسىزبايۇلى،

                                                         ساياساتكەر كوش-قون ءۇردىسىن زەردەلەۋشى.

                                                        الماتى وبلىسى، تالدىقورعان قالاسى.

                اعايىننىڭ ايالى الاقانى

مونگوليادان كوشىپ كەلگەن تۋىس وي تولعايدى

زاماننىڭ بەتىن بايقاپ، بولاشاعىن بولجاپ،دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان قىلاڭ بەرگەن، مىنا تاپشىلىق تارشىلىقتى الدىنا الا سەزىنىپ، ەندى جات جارىلقامايتىن، ءوز ولتىرمەيتىن زامان تەڭسەلە باسىپ كەلە جاتقانىن ويلاي بىلگەن، حالاق ءۇشىن قامقورشى بولۋدى كوزدەگەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، زيالى ۇل-قىزدار مونگوليا قازاقتارىنىڭ اتاجۇرتقا قونىس اۋدارۋىنا ۇيتقى بولدى، كوش باستادى. ولار – زاقان قىزى ساعات، تۇرىسبەك ۇلى اياتحان.

1990 جىلى قازاقستاننىڭ 70 جىدىعىنا رەسمي وكىل رەتىندە اياتحان، حالىق ءارتىسى حابىلاش، عىلىم كانديداتى سايتتەر قاتىستى. اياتحان ءسوز الىپ، وسى جايلى پىكىر تىلەك قويدى. قازاقستان ۇكىمەتى جىلى قابىلداپ اقىل-كەڭەستەر بەردى. موڭعول ۇكىمەتىنىڭ ۇيعارىمىن كۇتتى، وسى ءىستىڭ دانەكەرشىسى بولىپ، اياتحان، ساعات ەكەۋى 3-4 جىل مازاسىز ىزدەنىس جاساۋىنىڭ ناتيجەسىندە 1991 جىلى كوش باستاپ، اتامەكەنگە قايتا قاۋىشتىرىپ، ورنالاستىرۋدىڭ مۇمكىندىگىن قولعا كەلتىردى.

بۇل ءىس ايتقانعا وڭاي، ىستەۋگە قالاي ەكەندىگىن بارشا قاۋىم ءوزى تۇسىنە جاتار. نەدە بولسا، ءباز بىرەۋلەردىڭ وسى ءىستى وزىنىكى بولعىزىپ بەت-بەدەل تاۋىپ، اتاق-ابىروي الۋ ءۇشىن بۇگىندەردە جانتالاسا ىزدەنىس جاساپ،ەكى ەل اراسىنا، زيالىلار ورتاسىنا شوق تاستاۋعا كىرىسىپ جۇرگەن جىلپوستار بارشىلىق. جاتىپ ىشەر اس جانعا تىنىش. تاريحتا وپ-وڭاي قازاق باسىن بىرىكتىرۋشى ابىلاي حاننىڭ شاكىرتتەرى بولا قويعىسى كەلىپ، ۇمتىلا جۇگىرگەندەرى دە بارشىلىق. ولارعا جاندارى شىعىپ كەتسە دە: “ەل ىشىنە ىرىتكى سالماڭدار، وڭالعان كوشتى جىل بويىنا توقتاتىپ، بوگەت، كەدەرگى جاساپ، حالىقتىڭ باعىن بايلاماڭدار! كوش كيەسىنە جولىعاسىڭدار!- دەگەندى ەسكەرتپەكپىن.

بۇلاي اشىنۋىمنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. وتكەن ەكى جىلدا 40 مىڭنان استام ادام كەلدى. ودان دا مول، اۋدانداپ كەلەتىن ەدى، جوعارىداعىداي كەيبىرەۋلەر اياتحان مەن ساعاتتى ەلگە مۇلدە باسقاشا تانىستىرىپ، ناسيحاتتادى. بۇلاردى قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ءۇي، جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن قاڭعىباس ەل بۇلدىرۋشىلەر ەتىپ كورسەتتى. “وندا تىرشىلىك جوق. اۋەلى ازامات سوعىسى شىققالى جاتىر. ءبىر جاپىراق ەت تاپايسىڭ، ولگەنىڭ كومۋسىز، جانازا-سحاتسىز قالادى. كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ كەلدىك،”- دەپ اقىلگويسىپ جۇرگەن زيالى، باسشى ادامداردى مەن كوزبەن كورىپ، ءسوزىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ كەلدىم. ولار ەكى ۇكىمەتتىڭ باسشىلارىنا دەيىن جاعىنىپ، ىزدەنىپ تە كوردى. بىراق سوزدەرى وتپەدى، جولدارى بولمادى.

سودان بارىپ، ءوز بەتىن وزدەرى كۇيەلەپ: “كوشكەن جۇرتتا كورىنگىر! ”- دەگەن بابالارىمىز سىلەسىنىڭ كەيىپكەرى بولۋعا تاقادى. ەندى كەلۋدەن بەتى كۇيىپ، قالۋدان جانى شوشىپ جۇرگەن جايلارى بار. ولاردى وڭدەپ، تۇستەپ، قايتەيىن، ءوز ىشتەرى بىلەتىن شىعار. سونىمەن مەن ءوز باسىم، اۋىلىممەن اتامەكەنگە كەلىپ قونىستاندىم. كازىر الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىندا، اباي سوۆحوزىندا تۇرمىس جاساپ جاتىرمىز.قايدا، قاي ەلگە بارساڭ دا، نارىقتىق قاتىناس باس كوتەرگەنداۋىر. كەي جاعىنان تاپشىلىق تا جوق ەمەس. ەل-جۇرت اعايىنعا باس يەمىز. جان-جاقتى جاردەم كومەگىن بەرىپ جاتىر.سول ەل قاتارلى تىرشىلىكتەمىز.ۇلتتىڭ سەزىمى ويانعان، قان تامىرىندا ۇلت سەزىمىنىڭ جىلۋى بار، اعايىندىق بورىشىن سەزىنە بىلەتىن، ونى جەرگىلىكتى شارۋاشىلىق مۇمكىندىگىمەن ۇشتاستىرا بىلەتىن ەسەن حوناەۆ سەكىلدى ۇجىم باسشىلارى ءجونىن تاۋىپ كومەك قولىن سوزىپ جاتىر. ال جىلۋى از باسشىلارعا توڭىرەگىن مەكەندەگەن تۋىستاردىڭ وكپە-نازدارى دا ەستىلىپ جاتادى.ءبىز ءوزىمىز، ءتاۋبا، دەپ شۇكىرشىلىك ەتەمىز.

ەندىگى ءبىر ايتايىن دەگنىم: جاقسى تىرشىلىك جاساۋ ءۇشىن كەلۋشىلەردىڭ ءوزى دە تالپىنىۋ كەرەك. ءازىر اس جوق. قولىڭ قيمىلداسا اۋزىڭ قيمىلدارىن ۇعىنۋ ءجون. ءتىل تابىسىپ، بىرلەسىپ ەڭبەكتەنۋ، تىرشىلىك جاساۋ دۇرىس دەمەكپىن. سونداي-اق قانشا سونى جەرگە قونساڭ دا، ءتول جۇرتقا قاشادى. ونى ىسىلعان باقتاشى عانا يە بولىپ،باعاتىنىن ديرەكتور، اكىمدەر ءتالىم ەتسە باپ بولار ەدى. ءوز باسىم الەم قازاقتارىنىڭ باس قوسقان قۇرىلتايىنا وكىل بولىپ قاتىستىم. اتامدا كورمەگەندى بوتامدا ءبىر كوردىم.تىرىدە كورەر ۇجىماق بولسا، سونىڭ ەڭ تاڭداۋلىسى بولدى دەر ەدىم. قازاقتىڭ ولگەنىن-تىرىلگەنىن كوردىم، وشكەنىنىڭ مازداپ جانعانىن كوردىم. قازاقتىڭ اسىرەسە جاساتاردىڭ ۇلتتىق سەزىمى ويانىپ، جالىنداپ جانعانىن سەزىندىم. شۇكىرشىلىك ەتتىم. وڭالارمىز. دالام باي، قازىنا مول. تەك بەرەكە-بىرلىك، ىنتىماق، تىنىشتىق بولسىن!

قازاق قانشا تارىداي شاشىلساق تا، تامىرلاي وسكەن حالىقپىز. قانشا توزىپ، كوشىپ-قونساقتا ، اتا سالتىنان ايرىلماعان ءتوزىمدى دە، كونبىس، ەر جۇرەك حالىقپىز. وسى يگى قاسيەتىمىزدى توپتاسقان اتامەكەندە يگىلىككە جاراتايىق،..اعايىن!بەرەكە بىرلىكتىڭ كەلۋى اياڭ، كەتۋى جەلىسقوي.

ءيا، سونىمەن ءبىز ازىرشە ەكى ەلدىڭ، بۇگىندەر وسى ەلدىڭ تۇرعىنىمىز. سول ءۇشىن مىنا ءبىر تولعانىس، پىكىرلەردى ورتاعا سالىپ، ارتىعى بولسا كەشىرىم سۇراعىم كەلەدى.

كوشىپ كەلۋشىلەرگە پاتەر تەگىن بەرىلىپ، كۋپونعا قامتىسا! قالعان اعايىن تۋىستار ءوزىمىز كەلگەن اۋدانعا، مۇمكىندىگى بولسا، سوۆحوزدارعا كەلسە، قايتا كوشۋ باستالماس ەدى.

ەكىنشى ايتارىم: “باعى قايتار ەل –  باستىعىمەن الىسادى”، – دەيدى حالىق. نۇرەكەڭمەن الىسپايىقشى اعايىن! اعايىن! سۇرانىپ شىققان بي، سۋىرىلا سوققان جەل قاتەرلى بولادى. ەكەۋىنەن دە ساقتانۋ ءلازىم. ال نۇرەكەڭ سۇرانىپ شىققان جوق، سۇراپ الدىق قوي. قىزىعىن كورەيىك. ال نۇرەكەڭ تۇرعىسىنان تىلەرىم: حان اسا قاتىگەز بولسا اشىنامىز. حان اسا مەيىربان بولسا، باسىنامىز.ەكەۋىنىڭ ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ەكەۋى تەڭ ۇشتاسسا، باقىت ەلگە تەز ۇيالار دەپ، ءوز باسىم سەنەدى.

ءۇشىنشى بىزدە جاستار تاربيەسى ءالسىز. دەموكراتيا، جاريالىلىق دەگەندەردى جەلەۋ ەتىپ، بۇزىلىپ بارامىز.اكە تاربيەسىن ۇناتپاعان ۇل، شەشە تاربيەسىن ۇناتپاعان قىز، « اشتىق “ جاريالايتىندى باستادى.سول ءۇشىن اتا انا تاربيەسى  شاپالاق، التى تاسپا قامشى ۇمىتىلماۋعا ءتيىس. جانە ەڭ كۇشتى قۇرال دىنگە ۇيرەتىپ، قۇدايىن تانىتۋ. سول ءۇشىن 3- كلاستان 10- كلاسقا دەيىن ارناۋلى پروگراممامەن مەكتەپتە ءدىن وقۋىن ەنگىزۋدى ۇسىنىس ەتپەكپىن.

ءتورتىنشى، نارىققا ساي جەكەلەنۋ ءجۇرىپ جاتىر. فەودالدىق ءداۋىردى شاقىرىپ، باي مەن قۇل يەلەنۋشىلىكتى تۋعىزىپ الىپ، بايلار مەن قۇلدار كوتەرىلىسىن جاڭعىرتۋدان قۇداي ساقتاسىن. ءسويتىپ، ازىپ-توزىپ قالماۋدىڭ ءتاسىلىن بۇگىننەن ويلاستىرساق ابزال بولار ەدى.

ءنابي مەدەكەيۇلى، نارىنقول

                                           الماتى وبلىسى، نارىنقول اۋدانى

                                           «زامان قازاقستان» گازەتى.  23.04. 1993 جىل.

  كەنەت باستالعان كوش

…بىركۇنى بىزدە جۇرگىزۋشى بولىپ ىستەيتىن فايزوللا ۇلى ايدوس دەگەن جىگىت ءوزىن جۇمىستان بوساتۋدى وتىنگەن ءوتىنىشىن الىپ كەلدى. ءمان جايدى سۇراستىرسام، «اعايىن-تۋىستارىممەن بىرگە قازاقستانعا كوشپەكپىن» دەدى.

سويتسەم ساعات زاحانقىزى باگانۋر قالاسىنا جاقىن ورنالاسقان باياندەلگەر اۋىلىندا تۇراتىن تۋىستارىنا، «قازاقستاننىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىمەن كەلىسىم شارت جاسادىق. ءبىرلى جارىم ءۇي اسىرەسە جاستار جاعى بارىپ قازاقستانعا ەڭبەك ەتۋگە قالاي قارايسىزدار؟» دەگەنىن ەستىگەن سول ماڭايداعى قازاق اۋىلدارى تۇگەلدەي «كوشەمىز» دەسىپ جاتقان كورىنەدى.

دەرەۋ ۇلانباتىرعا ساعات اپايعا تەلەفون شالدىم.ول كىسى، «تالدىقورعان وبلىسىنا ەڭبەك شارتىمەن ءبىراز قازاق جاستارىن اپارماق ويمەن قازاقستاننىڭ ەڭبەك مينيسترلىگىمەن جۋىقتا عانا كەلىسىم شارت جاساسقان ەدىك. بىراق ءبىز كۇتپەگەن جاعداي بولىپ، باياندەلگەر، تەجەەلدەگى قازاقتار تۇگەلدەي كوشەمىز دەپ دۇرلىگۋدە. الدى كوشسە ارتىن توقتاتا الار ەمەسپىز. سەنەن نەسىن جاسىرايىن ەرتەرەك بىلدىرمەگەنىمىز ءىستىڭ بەتى تەرىس باعىت السا، ءوسىپ كەلە جاتقان سەندەردىڭ وبالدارىڭا قالمايىق  دەگەندىك  ەدى. ءالى دە شەشىلمەگەن ماسەلەلەر كوپ. ول جاقتا دا جاعداي وڭىپ تۇرعان جوق. ەرتەڭ تەجەەلگە بارعالى وتىرمىن،مۇمكىندىگىڭ بولسا سوندا كەل. حالىققا شىندىقتى ايتىپ تۇسىندىرەيىك،كونسە دۇرلىكتىرمەي رەت- رەتىمەن كوشىرۋ جاعىن قاراستىرايىق» دەدى.

…ەرتەڭىندە ساعات اپايمەن تەجەەلدە كەزدەستىك. ول كىسى ءوزىنىڭ الماتىدا بولىپ قايتقانىن، كوشى-قونعا بايلانىستى ءالى دە كوپ ماسەلەنىڭ شەشىلمەگەنىن، ال كەڭەستىك قازاقستانداعى ەكونوميكالىق الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ كۇننەن  كۇنگە اۋىرلاپ بارا جاتقاندىعىن ايتا كەلىپ، مۇنداعى ەل جىلى ورنىن سۋىتپاي اۋەلى جاستاردى جىبەرىپ، وزدەرى اسىقپاي-اپتىقپاي كوشۋلەرىن كوپشىلىكتەن ءوتىندى…

بىراق اتادان بالاعا جالعاسىپ، ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە ۇيالاپ جاتقان اتا جۇرتقا دەگەن سارقىلماس ساعىنىش، كەنەت ورتتەي لاۋلاپ، تەڭىزدەي تولقىپ جۇرە بەرگەن ەدى. ال بۇل سەزىمگە قارسى تۇرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-ءتىن. ساعات قانشاما اقىلعا شاقىرىپ، ول جاقتاعى بولاتىن قيىنشىلىقتاردى ءتىلىنىڭ جەتكەنىنشە تاپتىشتەپ ايتقان سايىن، كوپشىلىكتىڭ قازاقتىڭ سايىن دالاسىنا دەگەن ساعىنىشى ودان ءىرى جەلدى كۇنگى ورتتەي ۇدەي ءتۇستى.

بەۋ، دۇنيە-اي!. كەزىندە كەزدەسكەن كەيبىر قيىنشىلىقتارعى توزبەي، «قاتىن باستاعان كوش وڭبادى» دەسىپ، ساعاتتاي قىزدارىن سىرتتاي جازعىرعان جەرلەستەرىمىز دە بولدى-اۋ!

ال ساعات بولسا جاراتىلىسى نازىك قىز بولا تۇرا ەكى ازاماتتىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەردىڭ ءىسىن ىستەدى. ءبىز مۇنى مويىنداۋىمىز، ءتىپتى سول ءۇشىن دە وعان العىس ايتۋىمىز كەرەك شىعار.

ساعات كەلىپ كەتىسىمەن باياندەلگەر، تەجەەل، باگانۋردىڭ قازاقتارى الدى-ارتىنا قاراماي ءۇيىن، مالىن ساتقانىن ساتىپ، ساتپاعانىن تاستاپ، قالعان دۇنيە مۇلىكتەرىن ۆاگوندارعا تيەپ، جاپا-تارماعاي كوشە باستادى. بۇل جونىندە قويىن داپتەرىمە:

….بىرىنەن ءبىرى جاسىرىپ،

اعايىن كوشتى اسىعىپ.

ۇيلەرى قالدى قاڭىراپ،

دۇنيە-مۇلكى شاشىلىپ.

قورا-قورا مال قالدى،

بىلايعى جۇرت تاڭ قالدى.

جيناپ تەرگەن بايلىعى،

جاۋ تيگەندەي ول قالدى.

وتى قالدى جاعۋلى،

تۇندىگى قالدى جابۋلى.

الدى ارتىنا قاراماي

اتاجۇرتقا اعىلدى…     دەپ جازىپپىن.

كوشكە ۇزاماي باگانۋردان ءۇش ءجۇز شاقىرىم جەردەگى  حەنتي ايماعىنىڭ چانداگان قازىنا شارۋاشىلىعىندا تۇراتىن قازاق اۋىلدارى قوسىلدى. ال كوشىپ كەتكەندەردىڭ سوڭىنان ىلە-شالا، «ويباي، قازاقستانعا بارعاندار قاڭعىپ قالىپتى. بالەنشەكەڭ جولدا تونالىپتى. تۇگەنشەكەڭنىڭ شەشەسى پوەزدا قايتىس بولعان ەكەن، جەرلەۋگە مۇمكىندىك بولماعان سوڭ، ۆاگون تەرەزەسىنەن سىرتقا لاقتىرىپ كەتىپتى!» دەگەن ادام نانعىسىز قاۋەسەتتەر قاۋلاپ جۇرە بەردى…

مۇنىڭ ءوزى بۇگىن ەرتەڭ كوشەم دەپ وتىرعان جۇرتتىڭ كوڭىلىنە قوبالجۋ سالعانى ءسوزسىز ەدى.

                                          مۇحيت جاقسىلىقۇلى، پاۆلادور قالاسى.     «داريا داۋرەن» كىتابى، 216-217 بەت.

ۇلتتىڭ قامى – ۇلى مۇراتىمىز

ەلىمىزدىڭ وتكەنىمەن بۇگىنى تولعاندىرىپ، ونىڭ نۇرلى بولاشاعى – ىرگەسى بەرىك، ىرىسى مول، ورنى ىرىقتى، وركەندى ەل بولۋى ءۇشىن جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ايتۋلى، ارداقتى ازاماتتارىمىز بارشىلىق.قايتالاندى دەسەكتە، ايتا بەرگەننىڭ اتقارىلار ىسكە سەپتىگى تيمەسە، كوپتىگى بولماس. وندا ءبىر ارنادان توعىسقان ويلاردىڭ تىلەك-ماقساتى دا ءبىر بولعانى. نيەتتىڭ اق ، تىلەكتىڭ بىرلىگى عانا ەلدى كوگەرتەدى. الا بولىپ اۋىزداعىنى بەرىپ، ەنجارلاسىپ ەل-جۇرتتى كۇيزەلتۋ قاشاننان وڭعا باستاماعان.

شاشىراپ، شالعايلاپ كەتسەك تە ادال نيەت ، اق تىلەگىمىز ءبىر، ەنشىمىز بولىنبەگەن الاشتىڭ ازاماتىمىز. تاعدىر تاۋقىمەتىن ارقالاپ تاۋ اسىپ، مۇحيت ءوتىپ كەتسەك تە، اتامەكەن ەسىڭنەن شىقپايدى. ارىڭ مەن اتامەكەنىڭ ەگىز. ارىڭدى قانداي ساقتاساڭ، اتامەكەنىڭدى دە سونداي قارعاپ، جۇرەگىڭە ۇيالاتاسىڭ. شىركىن اتاقونىستىڭ ەمىرەنگەن مەيىرىمى اھ ۇرعىزىپ ساعىندىرىپ، سارعايتادى دا جۇرەدى. تورعىننان شۇلعاۋ وراپ، قامقا تون جامىلىپ، قارىندى قانشا قامپايتساڭ دا رۋحاني جاقتان مەڭدەپ، بوتەن ەلدىڭ شاڭىراعىنا قاراعىشتاپ، ەمەۋرىنىن باعىپ، ەڭسە كوتەرە المايسىڭ. ءومىردىڭ قاتال تەزىنە ءتۇسىپ، جان توزبەيتىن اۋىر ازابىن باستان كەشىردىك. سونداعى تۇيگەنىم-جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەندە ەركىندىك،ازاتتىقتان، وزگەنىڭ ءبارى جالعان، الدانىش تۇل دۇنيە. كەنەزەڭ كەۋىپ، رۋحاني تاپشىلىقتان،ساياسي بوستاندىق بولماۋدان اۋىر قاسىرەت جوق. ءدىلىڭدى سوققىلاپ، دىڭكەلەتەتىن ۇلكەن دەرت- وسى.

قازاق حالقى نەنى كورمەدى. زاۋالدى كۇننىڭ اسپانىن ەكى بۇرشاق جاۋسا، سونىڭ ءبىرى سورى ارىلماعان قازاقتىڭ توبەسىن ويدى. عاسىرلارمەن سانالاتىن جىلاۋلى عۇمىرى بوداندىقپەن ءوتتى. اتا-بابالارىمىز ءومىر بويى موينىنا بۇرشاق سالىپ ەركىن ءومىر تىلەپ، الاشتىڭ تۋىن كوتەرىپ اتقا قونسا دا ماڭدايى تاسقا ۇرىلىپ، اياۋسىز ەزگىگە ۇشىراپ، تەمىر تۇساۋ، قاندى تەگەۋرىننەن قۇتىلا المادى.

ەندى مىنە، جاراتقان جار بولىپ، اتا-بابا ارۋاعى قولداپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ماڭدايى جارقىراپ، باعى اشىلدى. تاۋەلسىز قازاق ەلى بولىپ الەمگە تانىلدى. بۇدان ۇلكەن قۋانىش ،بۇدان بيىك مارتەبە بار ما؟قازاقتىڭ تاۋەلسىز ەل بولعانىن كوزىمەن كورگەن بۇگىنگى ءيىسى قازاق- باقىتتى قازاق. كازىرگى كەزەڭدە كەۋدەدەن يتەرىپ، قابىرعانى قايىستىراتىن قىم-قۋات قايشىلىقتاردى، قيىندىقتاردى ەلدىك پەن ەرلىكتى تانىتا وتىرىپ، جەڭىپ شىعۋ مىندەتى تۇر. بۇل مەرزىم اسا كۇردەلى ءارى نازىك. بايىپتىلىقتى دا، باتىلدىقتى دا بىردەي تالاپ ەتەتىن ۇلكەن كۇرەس كەزەڭى سانالماق.

قىلداي جىڭىشكەرىپ، ءولىپ-ءوشىپ بارىپ،تاۋەلسىز ەل بولعاندا ءبىزدىڭ ەڭ الدىمەن اتقاراتىنىمىز – قازاق ۇلتىنىڭ قامى. بۇدان قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتىلىعىن، ونىڭ دوستاسىپ ءومىر كەشۋىن ەسكەرمەگەندىك كەلىپ شىقپايدى. قازاقستانداعى ۇلتتاردىڭ ىنتىماقتىعى – ەلىمىزدىڭ بەيبىت ءومىرىنىڭ كەپىلى. دوستاسىپ ءومىر ءسۇرۋ- قازاقستانداعى ۇلتتاردىڭ بارلىعىنا ورتاق مىندەت.ءارى سولاي تىرلىك كەشۋ زاڭدىلىق. ونى قالامايتىندار قازاقتان ءمىن ىزدەمەي، وزدەرىنىڭ دايىن مەكەن، كۇرەۋلى قونىسىنا ىڭ-جىڭسىز كەتە بەرۋىنە دە جولى اشىق، ءارى ابدەن ەرىكتى. قازاق ۇلتى ۇلت رەتىندە جويىلۋ كەزەڭىندە، قاۋىپتى جاردىڭ ەرنەۋىنە ءوڭى بوزارعان، جۇلىنى ۇزىلەر حالگە جەتكەندە، بارماقتاي باعىمىز بار ەكەن، تاۋەلسىزدىك الدىق. بۇعان مىڭ تاۋبە، مىڭ شۇكىرلىك! وتكەندى ەسكە الماي، الدىمىزدى، باعدارىمىزدى ايقىنداي المايمىز. وتارشىلداردى جىكتەپ، اعى وكتەم، قىزىلى جاقسى دەۋ اقىلعا سيمايدى. ولاردىڭ ءتۇرى، وتارلاۋ ايلا-شارعىلارى ءار الۋان بولعانىمەن ءبارى دە وزبىر، وتارشىل، شاپقىنشىلار. ولار ازاماتتىڭ، ۇلتتىڭ قاسكوي دۇشپاندارى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، اقتاردىڭ الاساپىرانداتىپ، قىلىشىن قانعا بوياپ، قازاق جەرىن زورلىقپەن جاۋلاپ الۋى العاشقى ادىم عانا. كوممۋنيستىك وكتەمدىك – قىزىل وكىمەتتىڭ كەلۋى. ونىڭ ايلا –شارعىلى، الدامكەس، سيقىرلى بيلىگى، گولوششەكيننەن كولبينگە دەيىنگى قانقۇيلى ارام نيەتتىلىگى قازاق حالقىنىڭ ءدىنىن جويىپ، ءدىلىن الدى، ار-ۇيات، يماندىلىقتان بەزدىرىپ، اراققا تەلمىرتىپ،السىزدىككە باۋلىدى، ءتىلىن جويىپ،ءشالدۋار-شۇلدىرگە اينالدىردى. قازاقتىڭ قاسيەتتى، قاستەرلى سالت-ءداستۇرى،شاڭداققا سۇيرەتكەن تۋلاقتاي تۇتەسى شىعىپ، پۇشپاعى عانا قالىپ، توزىپ ءبىتتى. ەندى سول جويىلىپ كەتۋگە شاق العان قازاق ۇلتىن ءباز-باياعى قالپىنا كەلتىرىپ، قاز تۇرعىزۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

ەڭ الدىمەن قيلى تاعدىردان قيانداپ، قيىرلاپ كەتكەن قانداستاردىڭ اتامەكەنگە باسىن قوسىپ، سان جاعىنان ەلدىكتى تانىتار، ەسە كەتىرمەس ورىنعا كوتەرىلۋىمىز كەرەك. بۇل – ءبىر كۇندە ەمەس، بىرتىندەپ اتقارىلاتىن ابىرويلى جۇمىس.

قۇدايىم قۋات، اق جول بەرىپ، اق تىلەۋىن قابىل ەتسە، ۇلى ماقساتتى ۇلكەن كوش باستالىپ كەتتى. وتكەن قوي جىلى موڭعوليادا تۇراتىن كەرەي ەلىنىڭ العاشقى كوشىن ساعات زاحانقىزى، اياتحان تۇرىسبەكۇلى قاتارلى ازاماتتار باستاپ كەلىپ، اتامەكەنگە كەرەگە جايدى. بۇل “ەلىم-ايلاپ”، “قايران التاي، مارقا كول، قالدى –اۋ كەيىن قايران ەل” دەپ زار جىلاپ، ەل، جەرىمەن قوشتاساتىن كوش ەمەس. سول ەڭىرەپ-ەگىلگەندەردىڭ سيرەپ قالعان كوزى تىرىلەرى مەن قالىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەلدىكتى، ەڭسە كوتەرۋدى مۇرات تۇتىپ، الەمگە تانىلعان بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ قارا شاڭىراعىنا مىقتى ءبىر ۋىق بولىپ قادالۋدى كوزدەگەن ەڭ سوڭعى قۋانىشتى كوشى. بۇلار كوشكەندە موڭعول ەلىنەن قورلىق-زورلىق كورىپ، قۋعىنعا ۇشىراپ، پانا تاپپاي، ۇركىپ كەلىپ جاتقان جوق. موڭعول-قازاق ۇزاق جىلدار دوستاسىپ،سىيلاستىقپەن  تاتۋ-ءتاتتى بەيبىت ءومىر كەشتى. ەندى، مىنە، اتامەكەندى اڭساپ، ىرگەلى ەل بولۋ قامىن، ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلاپ، بايلىعىنىڭ شايقالىپ، ىرىسىنىڭ ورتايعانىنا قاراماي، جىلى ورنىن سۋىتىپ، كەلىپ جاتىر. كەلگەندە قانداي! كىلەگەيى بۇزىلماي، قازاقتىڭ بايىرعى ۇلتتىق مادەنيەتى، سالت-داستۇرىمەن بىرگە كەلە جاتقانىنا ەل بولىپ قۋانۋىمىز كەرەك.

ۇكىمەت، باسشىلاردان باستاپ جەرگىلىكتى اكىمدەرگە دەيىن، بۇگىنگى كوشتىڭ ءمانىن ادال نيەت، رياسىز كوڭىلمەن جەتە ءتۇسىنىپ، ىستىق ىقىلاس كورسەتۋلى. مۇنىڭ ءوزى تاريحي ابىرويلى مىندەت سانالسا كەرەك. الىستان جەتكەن اعايىنداردىڭ دەنى لايىقتى كومەكتەرگە قولى جەتىپ، الاڭسىز ىرگە تەبە باستادى. ءىشىنارا جەرلەردە “سەندەردى كىم شاقىردى” دەگەن سىڭاي دا، قاباق تۇنەرتەتىندەر دە ۇشىراساتىن كورىنەدى. كەلىمسەكتەردى كەردەڭ باستىرىپ، ءتورىمىزدى تاپتاتىپ، حان كوتەرىپ، توبەمىزگە شىعارىپ، توقيناق الدىرىپ تا كوردىك. ەندى، مىنە، ۇلى ماقساتپەن جەتكەن ءوز اعايىندارىمىزعا شەتقاقپاي نىسانىن تانىتىپ، ەرۋلىككە ساراڭدىق جاساساق، نە بولعانىمىز؟! بۇعان بايلانىستى ايتىلار تىلەك از ەمەس.

كوشىپ كەلۋشىلەردى بىتىراتپاي، ولارعا وڭتايلى وبلىس، اۋدانداردان اجەپتاۋىر كولەمدى بىرىڭعاي قونىستار بەلگىلەسە ەكى جاققا دا وتە ءتيىمدى بولارى انىق. كازىرگە نارىققا كوشۋدىڭ زاڭدىلىق اعىسى ەكپىنى – بۇكىل ەلدى بەلگىلى ۋاقىت ىقتاتىپ،قيىن-قىسپاققا سوقتىراتىن قۇبىلىس. اتامەكەنگە بەت بۇرعان اعايىنداردىڭ دا وسى وتپەلى كەزەڭدى دۇرىس تۇسىنگەنى ابزال. بىرەر جىل ىرگە كومگەنشە الاكوڭىل بولماي، جارما قۇرتتى جارىپ جەپ، سىيلاسقانعا نە جەتسىن!كەلۋشىلەردىڭ دە بىردەن كۇرپ ەتىپ ، ىرعىنعا كىرە كەتپەدىك دەپ قىجىرلانىپ، وكپە بۇرتىڭمەن جەردەن-جەر تاڭداپ قونىس جاقپاي كەزە بەرۋى لايىقسىز. الدىن الا جەتە ۇعىسىپ، جەرگىلىكتى ورىندارمنە كەلىسىم جاساسىپ،كوڭىلگە ۇناعان قونىسىنا بايىرقالاپ قالسا، ءوز مايوكشەسىنە –تۇبەگەيلى ىرگە بەرىكتەۋىنە پايدالى.

ءبىر ەسكەرەتىنى-“ ەلىم” دەپ كەلگەy اعايىنعا سىپىرمايىم جۇمىس كۇشى رەتىندە قاراپ مالشى، قوسشى بالاسىڭ دەۋ اقىلعا سىيىمسىز. ولاردىڭ ىشىندە ءارتۇرلى ماماندىقتىڭ يەلەرى، زيالىلار از ەمەس. بۇلارعا باسپانا، بەلگىلى كومەكتەن تىس ماماندىعىنا قاراي جۇمىسقا ورنالاستىرىلۋىنا، تالاپ تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋعا بايىرعى حالىقپەن بىردەي قۇقىقتا بولۋعا، جەكە مەنشىك ەنشى بەرۋگە نەگە بولماسقا؟! عىلىمنىڭ ءار سالاسىنىڭ بىلگىر ماماندارى، عالىمدار مەن جازۋشىلار، وقۋ-اعارتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت ونەر سالاسىنىڭ يەلەرى دە از ەمەس. مىنە، وسىلاردى استانا جانە قالالى جەرلەردەن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىپ، ماماندىعىنا ساي جۇمىسقا ورنالاستىرۋ – شۇعىل شارۋا. ەلىمىزدىڭ وركەندەۋ قادامىندا ولاردىڭ قوساتىن ۇلەسى دە زور ەكەنىنە سەنىم ارتۋ دۇرىس. ازاماتتىق تولقۇجات بەرۋدى دە جەدەلدەتكەن ءجون. كەلۋشىلەر اراسىنداعى زەينەتكەرلەر مەن تۇرمىسى ناشار وتباسىلارىنا باسا نازار اۋدارىپ، ايرىقشا قامقورلىق كورسەتۋ، الاتىن زەينەتاقىسىنىڭ تولىعىمەن بەرىلىپ تۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.

ۇلتىمىزدىڭ قامى – ونىڭ ۇلى مۇراتىن ەسكەرسەك، ءاناتىلىمىزدىڭ ابىرويىن ءوسىرىپ،بەدەلىن ارتتىرىپ، ورنىقتىرىپ، ودان ءارى،دامىتۋ-بۇلجىماس پارىزىمىز.بۇل تۋرالى قاۋلىلار الىنىپ، تارماق-تارماق تارتىپتەر بەلگىلەنگەنىمەن ارقاۋى بوساپ، ءىرىپ-ىدىراۋعا تاپ بولعان قاسيەتتى ۇلتتىق ءتىلىمىز قىم-قۋىت بوگەتتەر سالدارىنان تەز وڭالىپ، ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ، بيىك تۇعىرلى ەلدىك تىلگە وپ وڭاي اينالىپ كەتەدى دەپ ايتا المايمىن. ونى سەزىنىپ تە كوزبەن كورىپ تە ءجۇرمىز. ءارتۇرلى سەبەپپەن انا ءتىلىن، جازۋىن بىلمەيتىندەردى كىنالاۋ ابەستىك. الايدا ولار زاڭدا بەلگىلەنگەن تارماقتاعى ۋاقىت ىشىندە كۋرستەردە وقىپ نە وزدىگىنەن ۇمتىلىس جاساپ، ءتىلدى جەتىك ۇيرەنۋ تالابىن ورىنداپ شىعۋى قاجەت. قازاقتىڭ ەلدىك ءتىلىن ەلەمەۋ، مازاقتاۋ، مەنسىنبەي قاراپ، ۇيرەنۋدەن باس تارتۋ،كورنەۋ نەمەسە جاسىرىن تۇردە قارسىلىق جاساۋ ارەكەتتەرىن جاساۋشىلارعى شارا قولدانۋ كەرەك.

ۇلتتىق ءتىلدىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتۋ ءۇشىن مەملەكەت باسشىلارىنان باستاپ، بيلىك باسىنداعى قازاق ازاماتتارى جيىنداردا انا تىلىندە سويلەپ، سونىڭ مۇددەسىن قورعاۋى – باستى پارىزى. ءوز مۇددەسى جولىندا وزگەنى قۇرباندىققا شالىپ، ۇلتىن ساتىپ كەتۋگە ءازىر تۇراتىندارعا زاڭ جۇزىندە تيىم سالار كەز جەتتى.

ءوز ۇلتىنا، ۇلتىنان شىققان بەلدى، بەدەلدى ازاماتتاردىڭ، سونى قۇرتۋعا قۇمارتۋ، ءوزىنىڭ عانا قامى ءۇشىن وزگەنى ازاپقا سالىپ، باقىتقا جەتپەكشى بولۋ – ءوزىمشىل ازعىنداردىڭ ورتاق قاسيەتى. ۇلتىمىزدى كوركەيتىپ، كوگەرتەمىز دەسەك، وسىنداي ارام ءشوپ، ۋلى قۇرتتارعا مىقتاپ تيىم سالۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءۇزىلدى-كەسىلدى توسقاۋىل بولاتىن، جانىعان بولات قىلىشتاي قيىپ تۇسەر وتكىر زاڭ شىعاراتىن ۋاقىت جەتتى.

حالقىمىزدىڭ قاستەرلى، قاسيەتتى جاقسى سالت-سانالارىنىڭ كوبى كومىلىپ، كولەگەيلەندى. قالعانى ەسكەرۋسىز كۇيگە ۇشىراپ،جۇتاڭ تارتتى. الايدا ءوزىمىزدىڭ اتا-بابادان جالعاسقان مادەنيەتىمىزدى جوعالتۋ پارىقسىزدىق قانا ەمەس،وكىنىشكە سوقتىراتىن وپاسىزدىق. ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ۇلتتىق كيىمدەرىن دە تاستاماي، كيىپ جۇرگەندەر مادەنيەتسىزدىك جابايىلىق بولاما؟ وزبەك اعايىندار الا تاقياسىن، الا شاعي كويلەگىن، قىرعىز باۋىرلار اق تىماعىن تاستاماي كيىپ، ۇلتتىق سپورتىن، كوپتەگەن جاقسى سالتتارىن تۇلەتىپ، دامىتىپ كەلەدى. قازاقتا ءار ءجۇز، رۋلاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ءساندى، تاماشا كيىمدەرى، قاستەرلى عۇرىپ ادەتتەرى، حاس ونەرلەرى بولعان. مۇنى كوكتەمگى گۇلدەي نەگە جايناتپاسقا؟

قازاقتار قىزىق حالىقپىز. ەلىكتەۋگە كەلگەندە ەسىمىز قالماي، ءوزىمىزدى ۇمىتىپ، جىنىگەمىز كەلىپ. امال نە؟ورىس بولعانشا اسىعىپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسكەننىڭ قاسىرەتىن از تارتىپ وتىرعانىمىز جوق. قىتايدا سوناۋ ءبىر كەزدە اعىلشىنعا ەلىكتەۋشىلىكتىڭ شەكتەن شىققانى سونداي، مۇرنىن ۇتىكتەتىپ، قىسىپ تاڭعىزىپ، بيىك كەڭسىرىكتى، قوشقار تۇمسىقتى بولامىز دەپ ازاپتانعاندار دا از بولماعان.وعان كۇلەر ءجونىمىز بولماس. ەلىكتەۋگە كەلگەندە بىزدە سونىڭ كەبىن كيىپ باقتىق. قارا شاشتارىن سارىمەن بوياتقان، كوز ەتىنە كوك سۇرمە سۇرتىنگەن قاراكوز قىزداردى نە دەۋگە بولار؟! شاشىن وزگەرتسە دە كوزىن وزگەرتۋ قولىنان كەلمەي قينالىپ ءجۇر. قازاقتىڭ قىز جىگىتتەرى كوشەدە تالتايىپ تۇرىسا قالىپ، قۇشاقتاسىپ سۇيىسكەندە ەرىكسىز تەرىس اينالىپ كەتەسىڭ. ول ازداي، ورىس بولامىز دەپ اراق ءىشتى، شىلىم شەكتىك. جاي ىشكەمىز جوق، بالادان كەمپىر-شالعا دەيىن سوعىستىرىپ ىشتىك. سوراقىسى سول، ءمايىتتى جەرلەپ كەلىپ، مارقۇمعا ارناپ قۇران وقىپ، قايعىرۋدىڭ ورنىنا جاعامىزعا تۇكىرگەنشە اراق ءسىمىرىپ، كوڭىل كوتەردىك. وت باسىندا وتىرىپ ءبىر ءۇيلى قازاق ورىسشا سويلەسەتىن بولدىق. سوندا ونىڭ ۇرپاعىنا قالاي سىن تاعاسىڭ؟! ەل باسشىلارى ورىسشا سويلەۋگە قۇمارتسا، باسقا ۇلتتارعا قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، جۇمىس ىستە دەپ، ءتىلىمىزدى قۇرمەتتە دەپ قالاي ايتا الاسىڭ؟!.

ۇلتتىق سالت-ءداستۇردىڭ جاقسى جاقتارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ – ەلدىك قاسيەت.ول ءۇشىن ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىن، توي تويلاۋ، ءولىم شىعارۋ، ادەپ يبالىلىق، بالا تاربيەلەۋ، ۇلتتىق كيىم ،ۇلتتىق ويىن تۇرلەرىن ناسيحاتتاپ،قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. اتادان جالعاسقان ۇلتتىق مادەنيەت، قۇندى مۇرا، ارداق تۇتار اسىلدارىمىزدى جاڭارتىپ، جارقىراتىپ، بيىكتەتە كادەگە جاراتۋ ەلىن سۇيەر ءيىسى قازاق ازاماتتارىنىڭ ارقالار ۇلكەن مىندەتى بولسا كەرەك.

قازاق مەملەكەتىنىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق ارمياسىن كەشەۋىلدەتپەي قۇرىپ، قورعانىس قۋاتىمىزدى كۇشەيتۋ مەن شەكارانى بەكەمدەپ،قامسىز قاراۋىلدار، قاداعالاۋشىلار ورنىن ورناتۋ ءجون-اق. سىرتتان كەلەتىن قاۋىپتى بىلاي قويعاندا، شەكارادان ءوز بىلگەنىنشە كىرىپ-شىعىپ،بايلىعىمىزدى، قولدا بارىمىزدى قىمقىرىپ اكەتىپ جاتقاندار ازبا؟نە ىستەسەڭ ءوزىڭ ءبىل دەپ، اينالاسىن اشىق تاستاپ، بەيعام وتىراتىن دەربەس ەلدى جۇمىر جەردەن كەزدەستىرە المايمىز. تاۋەلسىز ەل بولعان سوڭ قايتسە دە ءوزىنىڭ اقشاسى بولۋعا ءتيىس. بۇل-ەلدىك بەلگى. رەسەي اقشاسى ءبىزدى ماتاپ- كوگەندەي بەرمەسە كوگەرتپەيدى. بۇل دا شۇعىل اتقارىلار كەلەلى ءىس رەتىندە تۇر. ساياساتشى، ەكونوميست بولماساق تا تولعاقتى ويلار جەتەلەي بەرەدى. قازاق ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتىن ويلايتىن كۇشتى زاڭدارى، ۇلتتىق ارميامىز، ءوز اقشامىز بولماي، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىمىز قيىن. كوپ ۇلتتى قازاقستاندا بىلىكتى “ قازاقتىڭ ازاماتتىق قوعامى” كەرەك. بۇل قوعام مادەني قارىم-قاتىناس شەڭبەرىندە عانا ەمەس، قاي ەلدە جۇرسە دە قازاق ازاماتىن قورعايتىن، پايدالاناتىن بارلىق ازاماتتىق ەركىندىك قۇقىعىنا تولىق كەپىلدىك ەتە الاتىن، ۇلتتىق مۇراتىنا ساي جوسپارلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزىپ وتىراتىن بولسا.

اتامەكەننەن الىستاپ كەتكەن قازاقتاردىڭ دەنى قازاق-اراب جازۋىن قولدانادى. ولاردىڭ جاي-كۇيىنە ساي تالابىن ەسكەرىپ، 1940-شى جىلداردىڭ باسىنان باستاپ قازاق-اراب ارپىندە قازاقستاننان “قازاق ەلى” جۇرنالى باسىلىپ تاراتىلعان.ول شىعىس تۇركستان حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كەزىندە ۇلكەن ءرول اتقارعان. كەيىن 1950-جىلدىڭ باسىندا جەلدىڭ ىعىنا جىعىلاتىن، قاباققا قاراعىش جالتاق كەزدە “ جاڭا ءومىر” بولىپ اتى وزگەرتىلدى. قازىرگى “شالقار” گازەتى قىرۋار جۇمىستار تىندىرىپ، شەتەلدەگى قانداس باۋىرلار ءۇشىن ءبىرشاما ەڭبەك ءسىڭىردى مەنىڭشە “قازاق ەلى» جۇرنالىن قايتادان شىعارۋ كەرەك. ءتۇيىپ ايتقاندا بايسالدى بولامىز دەپ كەشىگىپ نە وكىنىپ قالۋدىڭ، اۋدەمدە ءبارىن جونگە كەلتىرىپ، ويلاعاندى وڭاي تىندىرا سالامىز دەپ كوزسىز كوبەلەكتەنىپ،وتقا ءتۇسۋدىڭ قاي-قايسىسىدا وپا كەلتىرمەيدى. ۇلت قامى ءۇشىن بايىپتى دا باتىل قيمىلداپ جۇمىس ىستەۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. قازىرگى قازاق ءۇشىن رۋشىلدىق، كۇندەستىك كۇنشىلدىكتى، ءوزىمشىل تار ورىستىلىكتى، ارىزقوي جالاقورلىقتى تاستاپ، ءبىر كىسىدەي جۇمىلا ىلگەرىلەيتىن كەزەڭ –وسى كەزەڭ. ۇلتتىڭ قامىن جەۋ-ۇلى مۇراتقا ۇمتىلعاندىق. ەلىمىزدىڭ نۇرلى بولاشاعىن ەستە ۇستاعاندىق بولماق.

                                                               سەيتحان ابىلقاسىمۇلى،جازۋشى

                                                                              ەگەمەندى قازاقستان 1992 جىل.

كوشكەن ادامداردىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارعاننان كەيىنگى ءومىر تىرشىلىك جاعدايى ءار ءتۇرلى بولۋىنا بايلانىستى، كوش باستاۋشىلاردىڭ اتىنا العىس پەن قاتار رەنىشتە كوپ ايتىلعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە ەل ورنىعىپ، جاڭا جەردەگى تىرلىك وڭالا باستاعاننان  العىستىڭ دەنى باسىم ءتۇسىپ،بىرتە-بىرتە حالىقتان ريزاشىلىققا تولى لەبىزدەرى مەن ىقىلاسقا تولى ولەڭ جولدارى باسپا بەتىنەن ءجيى كەزدەسەتىن بولدى.

ارناۋ ولەڭدەر

           “شاپاعىن شۋاق شاشقاندا”

(ساعات زاحانقىزىنا!)

ءىسىن جالعاپ مەيىرلى دانالاردىڭ،

تاعدىرى ءۇشىن بولاشاق بالالاردىڭ،

مەيىرىمىڭدى حالقىڭا ۇلەسكەن ەڭ،

شاپاعاتىن جايعانداي انالاردىڭ،

“تون پىشەردەي قىز ەدىڭ انا كورگەن.

اكە ۇلگىسىن كوپ تۇتىپ سانا بولگەن،

قارشادايدان بۇلاقتىڭ كوزىن اشىپ،

بالالىعىڭ تاۋدا ءوتىپ، دالادا ورگەن.

قانات ەتىپ ارماندى ،تالپىنىستى،

ءبىلىم قۋعان قيالىڭ قالقىپ ۇشتى.

وزىق ءجۇرىپ وق بويى قۇربىلاردان،

كوپ اتقاردىڭ ونەگە جارقىن ءىستى.

وتىندە ءوستىڭ ەڭبەكتىك سارا جولدىڭ،

قاۋىمىڭا تانىلىپ، دارا بولدىڭ.

ماحابباتتىڭ تەربەلىپ بەسىگىندە،

بالا ءسۇيىپ، جار قۇشىپ انا بولدىڭ.

پاك جۇرەگىڭ تاپ بولىپ شايلىعۋعا،

تۇسىرگەندەي كولەڭكە جايلى ۇعىمعا.

ارسىز اجال جارىڭدى ەرتە الىپ،

باستان كەشتىڭ قاسىرەت قايعىنى دا.

الدەكىمشە بوركەمىك مۇجىلمەدىڭ،

جازىن كۇتكەن ءومىردىڭ كۇزىن كوردىڭ

سالماعىنا تاعدىردىڭ مويىنسۇنىپ،

ايەلدىكپەن وزگەگە سۇزىلمەدىڭ.

تانىماق جۇرت الاۋلاپ جانباي كىمدى،

جىر تەربەتكەن جامىلىپ بالداي كۇندى.

اقىندىقپەن تانىلعان ساتتەرىڭ جاز،

ولەڭ جازىپ سەرپىدىڭ جان قايعىڭدى.

ءور مىنەزبەن التايدىڭ تاعىسىنداي،

ورگە ءجۇزدىڭ بۇلعىننىڭ اعىسىنداي.

اقىل قوستىڭ ۇلت سۇيگەن ۇلاندارمەن،

سىرالعىلى جاناشىر ابىسىنداي.

بۇعىپ جاتقان ءومىردىڭ قاتپارىندا،

تاريحاتتىڭ ءبىر كەزەڭ شاقتارىندا.

اتقا قوندىڭ حالقىڭ مەن قانىڭ ءۇشىن،

ەر ىستەمەس تىڭ ىستەر اتقارۋعا.

تاپ بولعاندا تاۋەلسىز شاقتارعا الەم،

الاۋ اتقان كوزىڭنەن شوقتار كورەم.

دانەكەر بوپ ەكى ەلدىڭ اراسىنا،

ەلشى اتقارماس ۇلكەن ءىس اتقارعان ەڭ.

تەڭەگىم بار تەڭەسەم بار اسىلعا،

جۇرتىڭ بالاپ ءوزىڭدى جاناشىرعا.

موڭعول مەنەن ەگەمەن قازاقستان،

شارت جاسادىڭ العاش كەپ اراسىنا.

بىلەدى جۇرت ويىڭنىڭ بەكەمدىگىن،

ول ەلگە دە سەزدىرمەي بوتەندىگىن.

ۇزاپ بارىپ سارا جول سەن باستاعان،

ۇلت ۇلتىنا ۇعىندىق جەتەرلىگىن.

ۇلتتىق سانا، ماقساتتىڭ جولى بار مىڭ،

كوش باستادىڭ باتىرداي قولى بار مىڭ.

اتاجۇرتقا العاشقى كەرەگەنى

ءوزىڭ جايدىڭ دەدىڭ دە «تولىعارمىن»

تاۋسىلعاندا قازاقتىڭ جان شىدامى،

ءور جۇرەكتى نامىسىڭ قامشىلادى.

كوش بۇيداسىن قولعا الىپ،باعىت الدىڭ،

شاپاعاتىن تيگىزدى تاڭ شۋاعى.

تاراپتاردى اقىلمەن كوندىرگەسىن،

ورالماندار بەكىتتى ەندى ىرگەسىن.

ايعانىممەن زارە اپاڭ سياقتانىپ،

الىپ كەلدىڭ اۋدىرماي ەلدىڭ كوشىن.

شەر- شەمەنمەن شەت ءجۇرىپ كوگەرمەدىك،

زار-زاپىران جۇتىندىق نە كورمەدىك.

سەن باستاعان شاپاقتى كوش جولىمەن،

مەن دە كەلدىم ەل كەلدى بوگەلمەدىك.

جىراق كوشىپ موڭعولدان ەردى قازاق،

اتامەكەن كوردى دە جەردى عاجاپ.

قانداسىنا جەتكىزىپ ۇرپاقتارىن،

جاڭا ماقسات، سونى وي جەڭدى عاجاپ.

ءوزىڭ ءالى سول كوشتىڭ باسىنداسىڭ،

بۇعان نەگە كوڭىلىم تاسىنباسىن.

ولەڭ ەمەس پوەما جازسام داعى،

كەيىپكەرسىڭ تۇرارلىق تاتىمعا شىن.

نەمەرەنى جىلۋىڭ الاۋلايتىن،

اجەدەسىڭ شاپاقتان تاڭى اۋمايتىن.

ۇلانعايىر جاسادىڭ جۇمىس سولاي،

ءجۇز ەركەكتىڭ بىرەۋى بارا المايتىن.

سەن قۇرعاتتىڭ شىلانعان جاناردى شىن،

سومدالعانداي قۇرىشتان قالار ءمۇسىن.

مىڭ-مىڭداعان ورالمان اعايىننىڭ،

وسى ولەڭمەن جەتكىزدىم اق العىسىن.

                               زۋقاي شارباقىنۇلى. الماتى 2008 جىلى.

                           اسپاننىڭ استى كەڭ مەكەن» كىتابىنان. الماتى 2008 ج.

                      التايدىڭ  ايداي ارۋى

جەرىنە جەر جەتپەيدى،

ەجەلگى اتا-بابامنىڭ.

سارعايا ەسكە اپ وتكەندى،

ساعىنىپ جۇرگەن اداممىن.

مەيلى قايدا جۇرسەمدە،

ءبارىبىر سەنى تابارمىن.

ويتكەنى مەن ءوزىڭنىڭ

اق بوتاڭمىن، بالاڭمىن.

ساعىنار جالعىز مەن ەمەس،

سالت-سانا، ءداستۇر عۇرپىڭدى.

كەشىگىپ جاتىر نەگە كوش؟

ويلانتار وسى ءبىر ءتۇرلى.

ارمانىم كوشۋ- باس بولىپ

باستاپ ەلدى- جۇرتىمدى.

قارسى الىپ اتا-قونىسىم،

بەرەر مە ەكەن قول ۇشىن؟

جەمىستى بولىپ كەلىسىم،

ۇلعايار دەپ ءورىسىم

ۇلكەن ۇمىتپەن قولعا الدىم،

يگى ءىستى سول ءۇشىن.

تىڭداشى، تىڭدا، اتا جۇرت

جۇرەكتىڭ مىنا سوعىسىن!

بۇل ءىستىڭ قيىن ەكەنىن

ايتپاي-اق كوزىڭ جەتەدى،

وقىساڭ «ۇرپاق توعىسىن»

دەپتى عوي، دەيدى ءبىر اقىن،

التايدىڭ ايداي ارۋى.

شالقىتار شابىت قۋاتىن

قولداعى قالام-قارۋى.

زەرەكتىكتىڭ بەلگىسى،

بۇل ىسكە باتىل بارۋى!

شىنىقتىرىپ ول ءوزىن

قايراتان تاسقا جانۋى.

جۇمسايتىن ىسكە اقىلىن

سۇلۋى ايەل زاتىنىڭ.

ايامايدى جالىنىن

بويداعى ماحابباتىنىڭ.

بۇل-ءوزىڭنىڭ تۋىسىڭ،

بۇل-ءوزىڭنىڭ جاقىنىڭ!

قاراساڭ بويدا ءبىر ءمىن جوق،

قاباعىڭدا كىربىڭ جوق.

موڭعوليادان كەلىپتى،

الماتىعا تۇرعىن بوپ.

اينالايىن ساعاتجان،

سۇراستىرىپ ءبىلدىم كوپ،

كورسەتەر سەنىڭ ۇلگىڭ كوپ.

ەل ءۇشىن ەڭبەك ءسىڭىرۋ

ويعا دا، قىرعا جۇگىرۋ،

ابىرويلى بۇل مىندەت!

قىزىقتاردى دا كوپ كوردىڭ،

قيىندىقتاردى دا كوپ كوردىڭ.

وسىنىڭ ءباران ەل ءۇشىن

اتقارعان ءىسىم دەپ كەلدىڭ.

ارمانى بار ما وسىلاي

دەگەنىنە جەتكەننىڭ.

ويتكەنى سەنى بىلەمىن،

ۇرپاعىسىڭ تەكتى ەلدىڭ.

كوڭىلىن ەلدىڭ كوتەردىڭ

جىگەرىنە وت بەردىڭ.

سەن ءۇشىن قىزىق بۇل كۇندەر،

سەن ءۇشىن قىمبات وتكەن كۇن.

اڭساعان اتامەكەنگە

قوش كەلدىڭ ساعات، قوش كەلدىڭ!

“جاقسىدا جاتتىق جوق ”دەگەن

سىيلاسا ءبىلدىڭ كوپپەنەن.

سىرلاسا ءبىلدىڭ كوپپەنەن،

مۇڭداسا ءبىلدىڭ كوپپەنەن.

قالامدى قولدان تاستاماي

جۇرەسىڭ جازىپ وتتى ولەڭ.

ويىڭدى ەركىن ايتا الدىڭ،

ارمانىڭ ەندى جوق دەر ەم.

ەرىنبەگەننىڭ ەشقاشان

ەڭبەگى زايا كەتپەگەن.

تىلەگىم مەنىڭ ساعان زور،

امانبول ساكە، امان بول،

ارۋ قىز –التىن، اقبەرەن!!!

                                                 شەكەربەك سادىقانۇلى. الماتى 2015ج.

                                  اق تىلەك!

موڭعوليالىق ساعات زاحانقىزىنىڭ  «اعايىن ايتار سىرىم بار» دەگەن ولەڭىن وقىپ العىسىمدى جىر جولىمەن «شالقار» گازەتى ارقىلى جەتكىزۋدى ءجون كوردىم.

ارنادىم ساعات قىزعا ەلدەن سالەم،

اتىراۋ، ارال، بالقاش كولدەن سالەم.

جۇرەكتەن جۇدىرىقتاي شىققان ءسوزدى،

سەنىممەن قابىل السىن مىنا الەم.

كوتەردىك ەڭسەمىزدى قازاق بولىپ،

تاۋەلسىزدىك تۇرعان سوڭ قولعا قونىپ.

ءسات ساپار، نيەتىڭە تىلەكتەسپىن،

ساعات جان ءدال وسىنداي تويدا جولىق.

قازاقتىڭ كەڭ دالاسى ۇلانعايىر،

دۇنيەدەن كەتتى تالاي ايتقىش شايىر.

ولگەنگە يمان، تىرىگە بەرەكە بوپ،

ءبارىنىڭ بولعانى ءجون ءتۇبى قايىر.

قاشاندا اتامەكەن –التىن بەسىك،

تۋعان ەل قۇشاق جايدى قىزىم دەسىپ.

اق ءسۇتتى اقتاي تۋعان اق جولتايىم،

جىگىتشە ءجۇر ەكەنسىڭ ءتۇيىپ شەشىپ.

ادامعا اقىل پايدا، قيال زيان.

باسقاعا قيماعاندى سىزگە قيام.

وق جونار اكە كورگەن  دەگەن بارعوي،

اياماس جاقسىلىعىن ۇشقان ۇياڭ!

          ساعىم سارسەنبايۇلى، تالدىقورعان وبلىسى.

                                   «شالقار» گازەتى 1991 جىل.

ساعات زاحانقىزىنا!

جارقىن ءجۇزدى ساعاتىم،

كادىرلەپ قولعا تاعاتىن،

مولدىرلىگى بۇلاقتاي،

تاۋدان قۇلاي اعاتىن.

ادەمىلىك سىزدە بار،

ادەپتىلىك سىزدە بار.

كوزگە تۇسەر الماداي

ءپىسىپ جەتكەن كۇز دە بار.

اينالايىن وزىڭنەن،

مولدىرەگەن كوزىڭنەن

ءنار الادى بارشا جان،

ءاربىر ايتقان سوزىڭنەن.

تالاي ادام سيلاعان،

جاماندىققا قيماعان.

كورپەسىندەي سۇلۋدىڭ،

قابات-قابات جيناعان.

سىزدە بارعوي قاسيەت،

سىزدەن الار وسيەت.

ىزدەپ كەلىپ الدىڭا،

تالاي ادام باس يەدى.

كادىرلىسىڭ ارداقتى،

ونەگىلى سالماقتى.

كوپ ادامنان ىلگەرى

ءبىلىمدىسىڭ جان جاقتى.

جاقسىلاردىڭ باعى اسار،

نە ايتسادا جاراسار.

بارلىق جاعى جاراسقان

ايەل جوق سىزبەن تالاسار.

ايەل ەمەس اعاسىڭ،

ءادىل باعا الاسىڭ

مەن دە بەرەم ساعاتتىڭ،

ءدال وسىلاي باعاسىن.

كەڭەس بايتەرەكوۆ سايدالى

 الماتى. 2001 جىل.

             ساعاتجان  سەنىڭ بارعوي  اقىندىعىڭ…

اقىن ادام باسقادان بولار زەرەك،

ارتىندا اقىنداردىڭ قالار دەرەك.

ايتقان ءسوزى قاجەتكە جاراپ جاتسا،

جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتۋ كەرەك.

ساعاتجان سەنىڭ بارعوي اقىندىعىڭ،

اقىندىققا مەنىڭ بار جاقىندىعىم.

كورسەڭ دە دۇنيەنىڭ تاۋقىمەتىن،

بار ەكەن جاسىق ەمەس اسىلدىعىڭ.

وزىڭە نە ايتسا دا جاراسادى،

جاماندار يتتەي بولىپ تالاسادى.

جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتساڭ ەگەر،

كوڭىلىڭ اقشا بۇلتتان ءارى اسادى.

ساعاتجان مىنا سەنى ماقتاعانىم،

قۇدالىقتى الدىڭدا اقتاعانىم.

اتادان ميراس بولىپ بىزگە قالعان،

جولدارىن اقىندىقتىڭ ساقتاعانىم.

ەڭبەك ەتىپ ماڭدايدى تەرلەتە بەر،

بيىك شىڭعا ساناڭدى ورلەتە بەر.

ساعاتجان ساعان ايتار اق تىلەگم،

ادام جانىن ولەڭمەن تەربەتە بەر.

 كەڭەس بايتەرەكوۆ سايدال الماتى.2002 جىل.

                     اقسۇڭقار انا

(موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اتاجۇرتقا بەتالىس

كوشىن باستاعان ساعات زاحانقىزىنا ارناۋ.)

شۇبىرعان ەل شۋلاعان بالا-شاعا ،

باقىت قايدا بارىنە بارا سالا.

ەگەمەن ەل باعىتىن ەندى دۇزەپ،

جاتقان شاقتا باسقامەن ساناسا ما.

ءالدي ءانىن اجەسى سالعان جەردەن،

بالالىعى اداسىپ قالعان جەردەن،

كەتۋ دەگەن ەشكىمگە وڭاي ەمەس،

كىرىن جۋىپ كىندىك قان تامعان جەردەن.

قاداعانداي تۇس- تۇستان سۇعىن قايعى،

جارالى جۇرت جانارىن سىعىمدايدى.

ەلگە جەتسەڭ ۇمىتاسىڭ ەرتەڭ-اق دەپ،

كەڭەس بەرىپ بارىنە شىرىلدايدى.

بايان-ولگەي باياندى بولمايتىنىن،

اركىمدەرگە ايتادى الماي تىنىم،

قۇس بىتكەننىڭ اۋەلى ءوز اسپانى،

بولعاندا عانا ەركىن سامعايتىنىن.

تۇلىك شۋلاپ، يت ءۇلىپ ەل ءبۇلىنىپ.

ءبىر باسىنا تۇسكەندە ەندىگى ءۇمىت.

ۇلى كوشتى ۇلى انا كەتتى باستاپ،

قايداسىڭ دەپ اتاجۇرت بەلدى بۋىپ.

ەرتەڭى ءۇشىن ەلىنىڭ ەڭىرەگەن،

كوك جاۋلىعى كوك تۋداي جەلبىرەگەن

اسىل انا ارتتاعى تۋعان ولكە،

ساعىنىشىن داريعا-اي جەڭدى نەمەن.

قانداي ۇلى دانالىق كۇشتى ەرلىك بۇل،

قانداي عاجاپ باتىرلىق ىسكەرلىك بۇل.

ەردىڭ جاسىن بارادى ايەل ءسۇرتىپ،

دەپ ويلادى كەيبىرەۋ ءتۇس كوردىك ءبىر.

قوپارىلدى ەل سولاي حوبدادان دا،

اباق انا ارۋاعى قولداعاندا.

دانا ۇران شاقىردى دالاسىنا،

انا قىران قاناتىن قومداعاندا.

بۇگىن مىنە ارايلاپ تاڭ اتقانداي،

ءبىلۋ قيىن بيىكتى قانات تالماي.

باقىتىنا ءوزىنىڭ جاراتقانداي،

ءبىلدى اعايىن اق سۇڭقار- ساعات قانداي.

ءتۇسىندى ەل بارىندە كەشەگىنىڭ،

اتاجۇرتتا جايناتتى نەشە گۇلىن،

ايەل باستار كوش وڭباس دەپ ايتىلار،

ارتى اشىلدى اۋىلدىڭ وسەگىنىڭ.

ارۋلارى تاڭ بولىپ اتقانى ءۇشىن،

اتاجۇرتتا ەل شالقىپ جاتقانى شىن.

كوشىڭ بولسىن باياندى ەلىڭ امان،

و مەنىڭ الاتاۋداي ماقتانىشىم.

سەرىك ءابىل. 2014 جىلى

                «كوك ءبورىنىڭ ءسۇتى» ولەڭدەر جيناعى.

باحات ماناپتىڭ “اڭگىمە ءۇش ارىستان باستاۋ العان” دەگەن اياتحان تۇرىسبەكۇلى جانە ونىڭ تەگى تۋرالى  تولعاۋدان ءۇزىندى.

           تەرەڭگە تامىر جايعان تەكتىلىك

…ۇرپاعى جىلقى ىشىندە قارا كوكتىڭ ،

تۋ ۇستاپ تۇلپار مىنگەن اسىل تەكتىڭ.

كەرەيگە ۇلگى بولعان ەل ارىسى،

اتانعان التاي تاۋدىڭ جولبارىسى-

اۋباكىر وسپان باتىر ناعاشىسى.

اناسى وسپان باتىر الىپ ادام،..

اۋباكىردىڭ بىرگە تۋعان قارىنداسى.

انانىڭ الىپتىعى وسى ەمەسپە،

باقانمەن ءتۇن ىشىندە ايۋ سوققان…

اياتحان- اۋباكىردىڭ  ۇرپاقتارى،

ءوز تۇسىندا بۇل داعى تەك جاتپادى.

ارقالاپ ەلدىڭ جۇگىن مويىنىنا

توسىننان بەيبىت كۇندە كوش باستادى.

اياتحان قونىس الدى سامال سايدان،

الاتاۋ بوكتەرىنە قانات جايعان.

تاي سويىپ، بيە بايلاپ،اق داستارحان،

الدىنا تۋعان ەلدىڭ ءدانىن قويعان.

كەرەيدىڭ اق ورداسىن اكەپ تىگىپ،

اسىردى دارەجەسىن تالايلاردان…

سەنىمدى حالقى ارتقان بۇلدا اقتادى.

ەسكەتىپ، ەل جۇرت اڭ-تاڭ بولعان كەزدە،

شەكارا اسىپ، ”شارت” جاساپ كوش باستادى.

سەرىك بوپ ساعات حانىم قاسىنا ەردى،

قازاقتىڭ جەرىن شالىپ قونىس كوردى.

جەتىسۋ،جوڭعار تاۋىن قولايلى دەپ،

جول سىلتەپ كوشتىڭ باسىن سولاي بۇردى.

حالقىم توزىپ كۇيزەلىپ كەتپەسىن دەپ،

ارالاپ حال جاعدايىن ءبىلىپ تۇردى.

ۇزەڭگىلەس ساعات پەن اياش مىرزا،

شارىقتاپ ەڭبەكتەرى شىقتى قىرعا.

حالقىدا ءدان ريزا ساعاتپەن اياتحانعا،

ەل باسىن بىرىكتىرىپ جول اشقانعا…

حالقىنىڭ قامى ءۇشىن وي تاستاعان،

جەرىنە قازاق ەلدىڭ جان باسپاعان.

بۇلىڭعىر بولاشاعى بەيبىت كۇندە،

توسىننان تاۋەكەلعىپ كوش باستاعان…

اياشتىڭ ءبىر قاناتى ساعات حانىم،

كەلتىرگەن سەركەسىندەي كوشتىڭ ءسانىن.

حالقىنىڭ ماڭدايداعى باق جۇلدىزى،

جەتكىزدى اتاجۇرتقا تەگىس ءبارىن.

مەنداعى وسى كوشتىڭ ىشىندەمىن

يگى ءىسىن قالاممەن پىشىندەدىم

بەتىنە تاريحتىڭ تاڭبالانىپ،

باسىلىپ قالاتىنىن تۇسىنگەنمىن

             ساعاتقا!

سىزىلتىپ بۇلبۇل قۇستاي سالعان ءانى

قولعا الىپ دومبىرانى تولعاعانى،

ءتاتتى كۇي بويدى بيلەپ شىمىرلاتىپ،

جورعالاپ كەيدە تومەن سورعالادى،

سارجايلاۋ ەلى كوشىپ قۇلازىعان

بۇلدىراپ كوز ۇشىندا تورلانادى.

شارىقتاپ قىران قۇسشا كوككە سامعاپ،

ءتۇيىلىپ قاناتىمەن قومدانادى.

ۇزىلگەن ءۇمىت ءجىبى باياعىدا

تۇتانىپ وت بوپ جانىپ جالعانادى.

بۇلعىننىڭ سۋدا ويناعان قۇندىزىنداي،

جايقالعان اسقار التاي قىرمىزىنداي.

كەكىلىن جەلدەن باسقا سيپاماعان،

اردا ەمگەن اساۋ كەردىڭ قۇلىنىنداي.

باعى بوپ ماڭدايداعى از قازاقتىڭ،

اسپاندا جارقىراعان جۇلدىزىنداي.

تالايدىڭ قولى جەتپەس ارمان بولعان،

اينالدىم كەلبەتىڭنەن قور قىزىنداي.

ءنار الىپ تۋعان جەردەن قىزىل گۇلىڭ،

وزگەرىپ قۇلپىرادى نۇرلى ءجۇزىڭ.

الىستا ارتتا قالىپ بارا جاتىر،

بۇرىنعى وت جالىنداي جاستىق كەزەڭ.

اسىلدىڭ اق ديدارىن كوردى كوزىم،

باۋرادى ءبارىمىزدى ىستىق لەبىزىڭ،

تولعاۋىن توقسان ءتۇرلى سوزبەن شەشىپ،

قاعازعا تۇسىرۋگە كەلدى كەزىم.

اتادان قالعان ءبىراز دارىن ەدى،

وزىمشە جارقىراتتىم ءسوزدىڭ جەزىن.

باحات ماناپۇلى.

”اڭگىمە ۇش ارىستان باستاۋ العان”

پوەماسىنان ءۇزىندى.

الماتى قالاسى. 2013 جىل.

مازمۇنى

العى ءسوز……………………………………………………………………………………………………..

                                                       I.ءبولىم كىرىسپە

1. اۆتوردان القيسا………………………………………………………………………….. 4

2. جولداسىم دوربەتحاننىڭ قۇلاگەر عۇمىرى…………………………….. …10

3. ساعات زاحانقىزى كىم ەدى… دەسەڭىز؟

 كوش باسىمەن كورىكتى ……………………………………………………………………….17

4. ساعات زاحانقىزى جايىندا وي تولعاۋ! ………………………………….. ……25

                                                       II.ءبولىم. كوش قالاي باستالدى.

5.موڭعولياداعى قازاق زيالىلارى نە ويلادى،

مەن نە ويلادىم، كوش قالاي ءوربىدى ……………………………………………………29

6.موسكۆا-الماتى-موسكۆا-ۋلانباتىر-الماتى ءىس ساپارى…………….36

7.العاشقىەڭبەككەلىسىم-شارتىنىڭ جاسالۋى جانە

     موڭعولياپرەمەر-ءمينيسترى  بيامباسۇرەننىڭ قابىلداۋى………….39

8.” قازاقستان” قوعامىنىڭ توراعاسى شاڭگەرەي جانىبەكوۆ مىرزاعا

    ايتار العىسىمىز شەكسىز!………………………………………………………………43

9.جاقىنىڭدى جات ەتپە……………………………………………………………………..46

10.ەل اقساقالى د.ا. قوناەۆپەن كەزدەسۋ…………………………………………..49

11.كوشتى موڭعوليا ۇكىمەتى قالاي قولدادى، ەل ىنتاسى

     قانداي بولدى …………………………………………………………………………………..51

12.قازاق ەلىنىڭ زيالىلارى كوشتى قالاي قولدادى، موڭعوليا ەلىنىڭ

      قازاقستانداعى تۇراقتى وكىلدىگى قالاي اشىلدى

      نە ىستەي الدى…………………………………………………………………………………..54

13.ەكى ەلدىڭ ۇكىمەت دەلەگاتسيالارىنىڭ الماتىداعى كەزدەسۋى…………80

14.ءبىز قالاي باسپانالى بولدىق ………………………………………………………….86

                                                       III.ءبولىم.

                             قازاق ەلىنىڭ كوشتى قولداۋى باسپا بەتتەرىندە!

15.ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەگى!………90

16.وتانعا ورالۋدىڭ وڭ جولى…………………………………………………………………91

17.كيىز كىمدىكى بولسا، بىلەك سونىكى…………………………………………………………..93

18.قانداسىمىز قامىقپاسىن ………………………………………………………………..96

19.ءتورت بۇرىشتان توگىلىپ كوش كەلەدى…………………………………………………..100

20.اتامەكەن اياسىندا ……………………………………………………………………………103

21.ەلگە كەلگەن باۋىرلار………………………………………………………………………..

22.اتا مەكەندى اڭساعان باۋىرلار بار الىستا………………………………………107

23.كوش كولىكتى بولسىن دەسەك…………………………………………………………………111

24.ۇلكەن ىسكە ۇلەس………………………………………………………………………………….116

                                                        IV. ءبولىم.

                             بايان-ولگەي ايماعى قوستاعان قازاق كوشى.

25. بايان-ولگەيدەگى قازاق كوشىنىڭ ەرەكشەلىگى …………………………………..119

6. فوتو سۋرەتتەر توپتاماسى ………………………. ……………………………………137

                                                       V. ءبولىم.

                               بىز نە دەدىك، ەل نە دەيدى!

27.مەن قازاقتىڭ قىزىمىن………………………………………………………………. 184

28. اعايىن ايتار سىرىم بار……………………………………………………………. .185

29.زيالى بولۋ، تەك زيىندى ادامعا ءتان قاسيەت!

     وتانعا ورالۋدىڭ وڭتايلى جولى قالاي باستالعان ……………………. 189

30.اعايىننىڭ ايالى الاقانى ……………………………………………………………195

31. كەنەت باستالعان كوش ……………………………………………………………………. 197

32. ۇلتتىڭ قامى-ۇلى مۇراتىمىز ……………………………………………………. 199

                           ارناۋ ولەڭدەر

       شاپاعىن شۋاق شاشقاندا …………………………………………………………… 206

33. التايدىڭ ايداي ارۋى …………………………………………………………………..  209

34.اق تىلەك! ……………………………………………………………………………………….  212

35.ساعات زاحانقىزىنا! ……………………………………………………………………. 213

35. ساعاتجان سەنىڭ بارعوي اقىندىعىڭ. ………………………………………..     215

36. اق سۇڭقار انا ……………………………………………………………………………    216

37. تەرەڭگە تامىر جايعان تەكتىلىك……………………………………………………..218

        رەداقتورى                                    اياتحان تۇرىسبەكۇلى

        تەح-رەداكتورى               اقەركە سارسەنقابىلقىزى

              الماتى قالاسى .      2015 جىل

kerey.kz