Zuqa batır 150 jıl Qazaq handığına 550 jıl

KÖŞTİ MOÑĞOLIYA ÜKİMETİ QALAY QOLDADI, EL INTASI QANDAY BOLDI.

kerey.kz

 |  Apr 29, 2016

El aqsaqalı Dinmwhamet Ahmetwlı Qonaevpen kezdesu

Halıqtıñ arqa süyer bedeldi azamatı, halıq jazuşısı Şerhan Mwrtazadan alğan ruhani quatımızben qanattanıp,  Ata-babadan qalğan saltımız boyınşa kelesi küni Dinmwhamet Qonaevqa sälem beruge ötiniş jasap, qabıldauında boldıq. Qazaq eliniñ jetken jetistiginiñ negizin qalap,wzaq jıldar el tizginin wstağan Abız ağamız, bizdi öz şañırağında jılı şıray, izgi nietpen qarsı aldı. Atamekenge keler ülken köştiñ bası bolıp kelip jatqan qandastarımızdıñ atınan sälem berip, qol alısıp, ıqılas batasın aldıq.Alıstağı ağayınnıñ aldı Taldıqorğan oblısına kelip ornalasıp jatqan jağdayın, arığaray ülı köşke jol aşudı maqsat etip jürgenimizdi ayttıq.Üstel basında ağayındıq şınayı ıqılaspen örbigen äñgime, bwrınğı kezdesu- tanıstıqtı eske aluğa wlastı:

Bwl 1974 jıldıñ qaraşa ayı edi. Ulanbatırdıñ qaq ortasında Keñes Odağınıñ kömegimen salınğan ” Profsoyuz qoğamınıñ mädeniet sarayında” ülken jiın boldı. Bwl Ulanbatır qalasınıñ 50 jıldıq merey toyı bolatın.Toyğa socialistik elderdiñ delegaciyaların L.I.Brejnev bastap keldi.Qwramında Keñes Odağı Kommunistik partiyasınıñ ortalıq komitetiniñ byuro müşesi, QazSSR Ortalıq partiya komitetiniñ birinşi hatşısı D.A.Qonaev, Qırğız Respublikasınıñ ortalıq  partiya komitetiniñ birinşi hatşısı T.Üsibalievtar boldı.

”Moñğol Sovet dostıq qoğamınıñ” tuına D.A.Qonaev “Halaqtar dostığı” ordenin qadadı.

Osı saltanattı jiında, jwmısı artta qalğan, josparı orındalmaytın auır jağdaydağı öndiristi, aldıñğı qatardağı  öndirister qatarına qosıp, nätijeli jwmıs atqarğanı turalı baspa betine jii  şığıp jürgen Ayathan Twrısbekwlına, Keñes Odağınan bilim alıp kelgenderdiñ atınan söz söyleu jüktelgen edi.

Mazmwndı da qısqa-nwsqa  sözimen jinalğan  el qoşametine bölengen Ayakeñ, demalıs arasında , köp jıldan beri ükimettik joğarğı basqaru jwmısın atqarıp jürgen Elağası Qabdılmen birge D.A.Qonaevqa barıp, jüzbe-jüz körisip, Assalaumağaleykum ! dep sälem berip, qazaqşa jön swrasıp, qol alısqan, esten ketpes erekşe tebireniste bolğan sol bir sätin eske alğanda D.A.Qonaev: -Iä esimde, sondağı jalındı jas jetkinşek sen ekensiñ ğoy. Bärekeldi, el azamatı bolıp endi mine atajwrtqa eliñdi bastap kelip jatqanıñ süysinerlik jay. Alıstağı ağayındı köşirip äkele beriñder. Qoldaymız.Keşikpey men Taldıqorğan oblısına baramın. Sonda oblıs bastığı S.Twrsınovqa aytıp, tapsıramın,-dep ağınan jarıldı.

Qolımızdağı “ sıy-tartuğa” arnalğan moñğoliyada jasalğan kök belgileu kitabına ıqılas tilegimizdi bildirip estelik jazıp wsındıq. Atalı sözimen adamdı baurap alatın el ağasına  sälem berip, ıqılas batasın alıp, qoldau körgen bwl kezdesuden alğan äserimiz mäñgi este qaldı.

Keyinnen Qazaq halqınıñ ardaqtı azamattarı Asqar Toqpanov,Nwrğisa Tilendiev,Özbekäli Jänibekov, Bibigül Tölegenova, Roza Bağlanova, Ermek Serkebaev, Fariza Oñğarsınova, Käkimbek Salıqov,  Asanäli Äşimov, Marfuğa Aytqojinalar men jüzbe-jüz kezdesip, dastarhandas bolıp, ıqılas bataların aluımız töbemizdi kökke jetkizip, maqtanışqa tolı şattıq sezimge bölegen edi.

Jazuşılar odağına barıp qalamgerler, Oralhan Bökey, Äkim Tarazi, Serik Twrğınbekov t.s.s köptegen wlt janaşırlarına kezigip qoğamdıq pikir qalıptastırudı maqsat ettik. Osıdan keyin ministr S.Beysenov mırzamen de til tabısıp Moñğoliya eliniñ Eñbek ministrin Almatığa şaqırğan resmi hatın alıp, C.Colmon ministrge tez jetkizuge asıqtıq.

Osımen añsağan arman alğa qoyğan  maqsatımızğa jetip, Kerbwlaq audanına alğaşqı kelip atamaken topırağına taban  tigizgen,   1991 jıldıñ 17 naurızı,  tarihi oqiğalı erekşe este qalarlıq kün bolıp qaldı…

KÖŞTİ MOÑĞOLIYA ÜKİMETİ QALAY  QOLDADI,

EL INTASI QANDAY BOLDI.

1991 jılı 20 säuirde Moñğoliya Respublikasınıñ Eñbek ministri C.Colmon mırzanıñ qabıldauında boldıq.Ministrge, QazSSR-ınıñ Eñbek ministri S.Beysenovtıñ hatın jetkize otırıp Taldıqorğan oblısı, Kerbwlaq audanına eñbek kelisim şartı boyınşa barğan jwmısşılardıñ tirşilik jağdayları eñbekke ornalasuları jayında tolıq bayandap ayttıq.  Taldıqorğan oblısınıñ basqa audandarımen jasalğan kelisim-şarttı tanıstırdıq. Kelisim şarttağı  «jwmısşılardı otbasımen alu, olarğa şet eldik tölqwjat jasau, qazaqtıñ qara şañırağı kiiz üylerin jäne mal-mülkin de alıp ketuge rwqsat beru, şekaradan keden salığınsız şığaru» baptarına ministr C. Colmon mırza erekşe nazar audardı. Bwl mäseleni ükimet deñgeyinde qarap şeşiluine ıqpal etetinin ayttı.

Ministr C.Colmonnıñ qoldauımen 1991 jılı 30 säuirde Moñğoliya Ükimetiniñ Prem'er-ministri D.Byambasüren mırzanıñ jeke qabıldauında ekinşi ret bolıp köşke qatıstı şeşimin kütken mäselelerdi jan-jaqtı tanıstırdıq.

D.Byambasüren mırza mäseleni mwqiyat tıñdap, wsınısımızdı qabıldap özi qoldau körsetip mäseleniñ oñdı şeşiletine ıqpal etetinin ayttı. Rasında D.Byambasüren mırza uädesinde twrıp, Moñğoliya ükimeti köşken qazaqtarğa barınşa qoldau körsete bildi, eşbir kedergi jasamadı, köş töñireginde bolıp jatqan keleñsizdikterge köşti basqaday joldarmen bastayıq degen adamdarğa tosqauıl qoya bildi. Mwnday Wlı adamdardıñ wlılığı halqına degen kömegin, qoldauın, qamqorlığın tigizetini tarihta osılay bağalanıp qala beredi eken de, halıq onı ömirdegi tağdırlarımen uaqıtı kele aqiqattı añız etip ayta beretini ömir şındığı eken…

Moñğoliya qazaqtarınıñ köşke degen köz qarası üş bağıtta örbidi. Birinşisi: Öziniñ jäne wrpağınıñ bolaşaq tağdırın  täuelsiz Qazaq eli tarihi Otanımen tübegeyli baylanıstırğandar. Olar, ruhı biik, wltın süyetin, parasattı, el tağdırına qatıstı mañızdı mäselelerge kelgende, keñinen tolğanıp,wlttıq müdde twrğısınan şeşim qabıldaytın, täuekelşil top ökilderi. Ekinşisi: Kündelikti küybeñ tirlikke köbirek köñil böletin, qolda bardan ayrılıp qalam ba degen küdikpen alda ne jağday bolarına kümändänä qaraytın top ökilderi. Onday adamdar  köñil küylerine baylanıstı kim ne aytsa soğan erip, ösek-ayañğa köbirek män berip, naqtı şeşim qabılday almay jaltaqtay beredi eken. Üşinşisi: Atamenenine köşpeuge bekingen top ökilderi. Olar belgili lauızımın qimaytındar, Qazaq eliniñ täuelsizdigine kümänmen qarağandar, keybireuleri qazaqtıñ wlttıq ruhani qwndılıqtarı men wltına degen süyispenşilikterine özderi de bağa bere almağan öz betterimen özekti şeşim qabıldauğa därmensiz jandar deuge boladı.

Moñğol ökimetiniñ qoldauınıñ arqasında atajwrtın añsağan halıq tez qozğalıp, köşuge ıñğaylana qaldı

Köşuge tilek bildirgen ärbir 100-200 otbasına, özderiniñ ortalarınan belsenip şıqqan bir bir azamat basşığa tağayındaldı, Olar köşuşilerdiñ dizimin jasaudan bastap, şet eldik pasport dayındau, poezğa bilet alu, jükterin artudı wyımdastırudan tartıp, köşuşilerdiñ mal mülkin mümkindiginşe satu jwmısına qolğabıs jasau, olardı dittegen jerine deyin jol körsetip bastap kelip jaña qonısqa ornalasu jwmıstarınıñ barlığın jauaptanıp atqardı. Osı igi isti atqaruda Jaqsılıqwlı Mwhit, Sansızbaywlı Qwrmetbek, Maşaywlı Kerimhan, Q.Jälelbek, Alaqanwlı Aqın, Qaliwlı Quanış, Künqojı Mwhamet, Rustemwlı Köpjasar qatarlı azamattar erekşe eñbek siñirdi.

Bwl jolğı jüzdep vagon jaldağan wlan asır, salqar köşke temir jol torabına jaqın ornalasqan Ulan-Batır, Nalayh, Baganur, Erdenet siyaqtı ülken qalalarmen Hentiy, Dornod, Selenge, Töv, Suhebator aymağınıñ qazaqtarı qamtıldı. Osılay 1991 jılı 12 mamır küni Ulanbatırdan şıqqan köş Nauşka-Irkutsk-Novosibirsk-Üştöbe temir jolı arqılı Jetisu jerine jetip, ärbir audandar men auıldarğa tarap qonıstana bastadı. Sol bir wmıtılmas sätterdi Baqıtbek Bämişwlı bılay jırlap edi;

Assalaumağaleykum arma dep,

Ağayın tuıs barma dep,

Aytılğanda aq tilek

Sarğayğan jürek lüpildep

Şığıstan örttey laulap ek.

Wmtılğanda wrandap,

Bir poezğa sıyıspay,

Jüz poezdi jaulap ek.

Oşaq qaldı bwrqırap,

Üyir qaldı şwrqırap,

Ayttırıp qoyğan arda tös,

Aru qaldı şırqırap.

Atajwrtqa sadağa,

Sende qaldıñ tuğan jer,

Say süyegiñ sırqırap.

Atajwrtım arma dep,

Ağayın tuıs barma dep

Kire eldiñ şetine,

Topırağıña aunap ek.

Biz osılay saulap ek,

Atajwrtqa auğan ek,

Iä,qwday Täuba! dep…

Alğaşqı lekke Bayan-ölgey aymağınan jeti janwya ilesti. Olar Bayan-Ölgey aymağınıñ Bwlğın ölkesinen jük maşinasımen şığıp 2295 şaqırım jol jürip Moñğoliya eliniñ astanası Ulan-batır qalasına kelip jükterin vagonğa auıstırıp tiedi. Olar: Säulehat Zahanwlı, Abay Mauqarawlı, Saray Mauqarawlı, Jırğau Mäteywlı, Kelerhan Marhabawlı, Tau Izatwlı Tileyhan Noğaywlınıñ otbasıları bolatın. El köşinen qalmay 2300 şaqırım joldı 5 kün avto maşinamen tabiği dala jolımen jürip kelip temir jol qatınasına lesip, atamekenderine jetuge asıqqan bwl otbasılarınıñ şeşimderi auır jol qiındığın jeñe bilgen, nağız erlik deuge twratın  edi. Osılay bastalğan köştiñ qızığı men qiındığın, qazaqtıñ qazaqqa degen sağınışın büginderi tek aytuğa ğana oñay deuge boladı.

      QAZAQ ELİNİÑ ZIYALISI KÖŞTİ QALAY QOLDADI,

MOÑĞOLIYA ELİNİÑ QAZAQSTANDAĞI TWRAQTI ÖKİLDİGİ QALAY AŞILDI NE İSTEY ALDI.

2011 jılı Düniejüzi qazaqtarınıñ Astana qalasında ötken IV qwrıltayında söylegen sözinde Elbasımız, Düniejüzi qazaqtar qauımdastığınıñ töralqa törağası N.Ä.Nazarbaev 1991 jılı Moñğoliya elinde twratın qazaqtardıñ tarihi Otanına qonıs audara bastağan köşine: Meniñ bwrındarı da aytıp kele jatqanımday Dosın süyindirgen, Dwşpanının küyindirgen  «WLI-KÖŞ» boldı dep tarihi bağa berdi.

Osı wlı köşti kölikti de körikti etip ata babalarımızdıñ ğasırlar boyı armandap añsap ketken Atamekenine wrpaqtarın jetkizu üşin 1990 jıldan josparlap elge oraludıñ oñtaylı joldarın qarastıra bastağan edik. Men özim, Moñğoliya qazaqtarınıñ köşi qay jıldarı qalay bastalğanı jayında 2001 jılı «Wrpaqtar toğısı» attı kitabımda egjey-tegjeyli tarihi derekter, eki eldiñ  Ükimet aralıq kelisimderi, ministrlikterden şıqqan şeşim, bwyrıqtarğa silteme jasay otırıp tolıqqandı jazğan edim. Biraqta meniñ kitabım qajetti orındarğa jäne köşi-qon salasın zertep zerdeleuşi institut, ğalımdar, jeke twlğalarğa jetti dep ayta almaymın. Köş ürdisine 20 jıl tolğannan beri qanşama adamdar, qoğamdıq wyımdar öz oy pikirlerin saralap kitaptar şığarıp jatır. Ökiniştisi birde bir kitapta Moñğoliya eliniñ ükimeti, ministrligi, departamentteriniñ şeşimderiniñ tüpnwsqasın sol eldiñ tilinde qosımşa wsınıp däleldegen aqparattar joqtıñ qası. Sondıqtanda köş qalay bastalğanı, kimder wyımdastırğanı, eki el arasında atsalısıp wlı köşke naqtı kömek qolın sozğan adamdardıñ eñbegi bwrmalanıp, köş öz sarınına tüskennen keyingi osı sala boyınşa eñbek etken, köş ürdisi boyınşa qalam tartqannıñ bäri köş bastadıq degen oyların ortağa saluda. Är närseniñ tarihı tasqa jazılıp qalatınday köştiñ de tarihi derekti qwnı öz mänin joğaltpasa eken… Köşken halıq bwl ürdisti tayğa tañba basqanday biledi. Düniejüzine äygili «socialistik» jüye özgeriske wşırağan ötpeli kezeñniñ twsında bwl öte kürdeli mäsele edi.

Nar täuekelge bel buğan sol bir qiın qıstau kezeñde wyqı-külki, demalıs degendi wmıtıp, öz qarajatımızben qaltamızdan qağılıp, qazaq jerin şarlap jasağan tirlikterimiz bügingi äñgimeniñ aytuğa oñay arqauı deuge boladı. Qiındıqtardıñ qisının tauıp atajwrttağı ağalarımızdıñ qoldauı ağayındıq qamqorlığımen 1991 jılı 19 şildede  Qazaq SSR Ministrler Kabinetiniñ şeşimimen Moñğoliya Respublikasınıñ Eñbek ministrliginiñ twraqtı Ökildigi Qazaq SSR-i astanası Almatı qalasında aşıldı. Ökildik Qazaq SSR Sırtqı ekonomika baylanıs ministrliginde 1991 jılı 29 şildede resmi tirkeldi.

Sol sebepti te Moñğoliya Respublikasınıñ Eñbek ministri C.Colmon mırza,  Ökildiktiñ törayımına Sağat Zahanqızı meni, orınbasarıma Ayathan Twrısbekwlın tağayındadı. Bwl Ökildik- «eñbek kelisim şartı» degen jeleumen atamekenimiz täuelsiz Qazaq eline jetken qonıstanuşı ağayındardıñ mäselelerin şeşuge atsalısatın zañdı twlğa edi.

Ökildiktiñ aldında kezek küttirmey şeşimin tabuğa kün tärtibinde twrğan mäseleniñ biri zeynetkerlerge «Zeynetaqı» töleu bolatın. Jwmıs küşi retinde kelgen jastardıñ zeynet jasındağı ata-analarına Moñğoliya elinde alıp twrğan zeynet aqıların jalğastırıp bere beru mäselesi şeşilmey qoyğan. Moñğoliya Respublikası, jwmıs küşin paydalanıp jatqan Qazaq SSR-i, narıq zañdılığı boyınşa, olardıñ äleumettik qamsızdandıru mäselesiniñ şeşimin tauıp jatır, zeynetaqı töleu mäselesin de sol el öz moynına aluğa tiisti degen bağıt wstandı. Sol kezde eldiñ köbisi jwmıssız qalıp köptegen otbasılar qarttarımızdıñ twraqtı zeynetaqısımen kündik azıq-tülikterin alıp künköristiñ auır haline jetken zamanda mwnday mañızdı mäseleniñ şeşimi tabılmasa keleñsiz jağday tuındap, köştiñ keri qaytuına da  äserin tigizui äbden mümkin edi. Mäseleniñ oñtaylı şeşimin izdestirip, Qazaq SSR Äleumettik qamsızdandıru ministri Zäure Jüsipqızı Qadırovanıñ qabıldauına swranıp barğanımızda, bizdi jılı jüzben analıq meyirimdilikpen qarsı alıp, köşip kelgen ağayındı Qazaqstan Respublikasınıñ äleumettik qamsızdandıru jüyesine qosu  turalı wsınıs-pikirimizdi qwptadı. Mäseleniñ şeşimi tabılatınına senim bildirip,  orınbasarı M.K. Qwsımjanovqa tapsrma berdi..

Köp keşikpey  M.K.Qwsımjanov mırza mäseleni şeşudiñ jolı tabılğanın ayttı. 1981 jılı Keñes ükimeti men Moñğol Halıq Respublikasınıñ arasında qol qoyılğan kelisimde «Atalğan eki eldiñ azamattarı bir biriniñ teritoriyasında twrğan jağdayda, olardı col twrğan elindegi äleumettik jüyege qamtu kerek» – dep körsetilgenin negizge ala otırıp, köşip kelip jatqan ağayındardı, Qazaq SSR-ñ äleumettik jüyesine qamtıp, zeynetaqıların töley beruge boladı – dep körip otırmız, arıqaray ükimettiñ qoldauın alsaq sizderdiñ wsınıstarıñız orındalğanı dep quanıştı jañalığımen bölisti.

1991 jılı 20 qırküyek küni M.K.Qwsımjanov mırza  oblıs qalalardıñ Äleumettik qamsızdandıru basqarmalarına jedel hattı telegramma arqılı joldadı. Telegrammada: «Äleumettik qamsızdandıru ministrligine qayta- qayta ötiniş jasalınıp jatuına baylanıstı, tömengini qabarlaymız:

     1981 jılğı 6 säuirdegi MHR men Keñes Odağınıñ arasında qol qoyılğan Äleumettik Qamsızdandıru salasında birlesip jwmıstau turalı kelisimge säykes, Qazaq SSR territoriyasına Moñğoliya elinen köşip kelgen zeynetkerlerge,  olardıñ  qoldarındağı, Moñğoliya elinde zeynetaqı alıp twrğanı  turalı kuälikterin negizdep, uaqıtşa zeynet aqı tağayındau. Sodan keyin ol jaqta zeynetaqı alıp twrğan isqwjattarı, anıqtamaları tolıq kelgennen keyin qayta qarap, eseptep Qaz SSR-ñ qoldanıstağı zañdılıqtarına säykes, tolıq mölşerde tağayındap berudi habarlaymız» delingen edi.Telegrammanıñ astına: H.B.Nwrmahanov, kezekti  öndiristik keñeste twraqtı ökildiktiñ basşıları Sağat Zahanqızı, Ayathan Twrısbekwlına tanıstırudı ötinemin. Moñğoliya jayında materiyaldı dayında, dep qol qoyılğan eken.

Basqarma bastığı H.B.Nwrmahanov qolımızğa telegrammanıñ bir danasın berip, igi istiñ orındaluımen qwttıqtağan edi.

Bwl ministr Zäure hanımnıñ wltına degen şınayı janaşırlığınıñ  arqasında şeşimin tapqan mañızı zor ülken mäsele boldı. Batıl şeşim qabıldağan qazaqtıñ wltjandı dana qızına moñğoliyalıq zeynetkerler bolıp jalpı köşip kelgen mıñdağan qazaqtardıñ atınan ıstıq ıqılasımızdı bildirip qariyalarımızdıñ aq bata tilekterin jetkizdik. Özimizde bir marqayıp qaldıq..

1991 jılı 21 qırküyekte eki eldiñ Eñbek ministrleri bastağan Ükimet delegaciyaları  Moñğoliya Respublikasınıñ astanası Ulanbatır qalasında kezdesip, «Eñbek rınogındağı tuındagan jağdaydı retteu  jönindegi» kelisimge qol qoyıldı.

Eki eldiñ Ükimet ökilderi qwramındağı kezdesude twraqtı  Ökildiktiñ orınbasarı Ayathan Twrısbekwlı qosımşa bayandama jasadı. Moñğoliya qazaqtarınıñ atajwrtqa jwmıs küşi retinde qabıldanuınıñ jolı keñinen talqılanıp, köptegen igi isterdiñ şeşimi ayqındaldı. Köşip keluşilerge Qazaqstan jağınan zeynetaqı töleu mäselesi osı kelisimde zañdastırılıp, keyin 1993 jılı eki el arasında “Äleumettik qamsızdandıru jönindegi” jeke kelisimge qol qoyıldı.

1991 jılı 17 naurızda Almatı oblısı Kerbwlaq audanına Eñbek kelisim şartımen 96 adam bastap kelgen köş Elbasımız N.Ä.Nazarbaevtıñ wltına degen wlılıq izgi nieti men atamekendegi ağayınnıñ qandasına degen qwşaq jaydı qamqorlığınıñ jemisi edi!! Tarihi oqiğa bolıp qalğan osı köş arıqaray Wlı-köşke wlasıp, osı jıldıñ qırküyek ayına deyin Ulanbatır-Nauşki-batıs Sibir' temir jolı arqılı 11800 adam Qazaqstan Respublikasına Eñbek kelisim-şartımen köşip jetti.

Eñbek kelisim-şartı bes jıl merzimge jasalıp, köşip keluşiler tek qana qazaq wlt ökilderi bolıp kelisildi. Olardıñ Moñğoliya Respublikasınıñ azamattığınan şığu mäselesi ükimettik deñgeyde kelisilip şeşilui äli de erte edi. Sebebi, Qaz SSR-i äli täuelsizdigin almağan bolatın. Sondıqtan da şet eldik tölqwjat pen oñtaylı ornalasıp, jaña ortağa beyimdelip, jer ülesin alıp tübegeyli orın teuip, alañsız tirlik jasap ketu oñayğa soqpadı. Köşip keluşiler är oblıstağı eldi mekenderdegi egin, mal şaruaşılıqtarına eñbek küşi retinde taratılıp ornalastırılğandıqtan barlığınıñ jağdaylarımen tanısıp bilip twru mümkindigimiz şekteuli boldı.

Jergilikti mekeme käsiporındardıñ kelisimşartta körsetilgen mindettemeleriniñ orındaluı,  köşip keluşilerdiñ mwñ mwqtajdarın eki eldiñ tiisti orındarına jetkizu, halıqqa qoldau körsetu, ügit nasihat jwmıstarın jürgizu, jañadan kelisimşarttar jasau, tağı sol siyaqtı Ökildiktiñ moynına jüktelgen qızmetterdi mültiksiz atqarudıñ özi aumalı tökpeli, dağdarıs zamanında oñay şarua emes edi. Biraqta, öz el öz  jerinde otırğan bir tuğan qazaq qandastarımızdıñ ağayındıq keñ peyil, aqjarqın köñilderiniñ arqasında köşip keluşiler erekşe tarığıp ta ketken joq.

Ökildiktiñ özine jüktelgen mindetterdi tolığımen atqaruı üşin qıruar qarjı qajet ekendigi aytpasa da tüsinikti. Qajetti ştat sanı, sosın ştat boyınşa qızmet atqaratın mamandar, olarğa Moñğoliya ükimetinen aylıq jalaqı töleuden bastap keñse, kölik tölemderi, is sapar şığındarı siyaqtı qarjı közi tolığımen şeşilmedi. Ayathan Twrısbekwlı, Sayt Zahanwlı üşeuimiz osı jwmıstı qolğa alğannan bastap otbası bala-şağamızdıñ tirligin tuısqandardıñ moynına artıp qoyıp, «bolaşaq wrpaq tağdırın atamekende şeşu, eldi elge qosu» degen maqsatımızğa jetu üşin 1990 jılı Moskvadan-Almatığa kelip qaytudan bastap, 1991 jılğı köktem aylarında Almatı qalası, Taldıqorğan oblısındağı is sapar şığındarın öz  qaltamızdan tölep köşti bastap jürgizip keldik.

Köş öz arnasına tüse bastağan kezde, öz ara kelisilip, eñbek jasındağı adamdardıñ ärqaysısınan 50 tögrög jinap köşi-qon  jwmısın wyımdastaruğa jwmsayıq dep kelisken bolatınbız. Kelisim boyınşa bwl mindet Ulan-Batır qalasında «Şetelderge jwmıs küşin şığaru jönindegi byuro» ğa uaqıtşa jwmısqa alınğan Botagöz Uathanqızına jükteldi. Ol köşken adamdardan jinalğan, 59 mıñ tögrögti bizge tabıstadı.Bwl jinaluğa tiisti aqşanıñ 20 payızı ğana.  Al, 1991 jılı köşken barlığı 11800 adamnıñ, jwmıs jasındağı bes mıñ adamınan jinaluğa tiisti  aqşa qarajattıñ qalğan 80 payızı turalı bizge esepte, tüsinikteme de bergen joq, anıq-qanığın da aşıp aytpadı. Jäne de, Moñğoliya Ükimeti 1991 jılı 15 qañtarda, «Narıqtıq ekonomikağa bağa sayasatın ırıqtandıru turalı»nömeri 20-şı tarihi ülken qaulı şığarğanda, şet el valyutasınıñ bağamı erkindikke jiberilgendikten Amerikanıñ bir dollarınıñ qwnı bwrınğı 4-5 tögrögten neşe esege qımbattap, 90-100 tögrögke jetti.   Eki eldiñ de aqşası künsanap qwnsızdanıp jatqandıqtan, joğarıdağı jinalğan az aqşa, eki adamnıñ aylıq jalaqısın aytpağanda,  is sapardıñ şığının da ötey almadı.

Bizderdiñ, Almatıdağı Ökildikke jaña jwmısqa auısuımızğa baylanıstı, Moñğoliya Respublikasındağı negizgi qızmetimiz 1991 jılı     1 qırküyekten bastap toqtatılğan bolatın.

Ökildiktiñ qarjı mäselesiniñ şeşiluine  köştiñ  «Eñbek kelisim şartı»  degen jeleumen jürilui ülken qiındıq tuğızdı. Narıq zañı boyınşa, jwmıs küşin paydalansañ, oğan kelisilgen mölşerde «tölem aqı» töleuge mindettisiñ. Moñğoliya eli osı twjırımdamanı wstandı. Ökildikke qajetti, köşke baylanıstı şığındardı osığan negizdep, özderi qarjılandırudan bas tarttı. Eñbek küşin alıp otırğan Qazaqstan Respublikası «tölem aqı» negizinde qarjılandırsa, dep kesip ayttı…

Mongoliyanıñ Eñbek ministirligi men Qarjı ministiriniñ  1991 jılığı 17 mamırdağı  123/05  nomerli birikken bwyrığı boyınşa Eñbek kelisim- şartın jasağanda «tölem» mölşerin anıq körsetip otıru kerektigin mindettegen edi. Biz, deldaldıqqa, dep azğana aqşınıñ somasın körsetip otırdıq. Eki eldiñ ülken lauazım ieleriniñ osı tölem jönindegi tüsinigi bir jerden şıqpadı. Oğan köñil audarıp, olardıñ bir mämilege keluin kütip, aldımen qarjı mäselesin  tastüyin etip şeşkizip alamız desek köş toqtap qalar edi.

Bizdiñ maqsatımız qalayda Atamekenge qonıs audarudıñ tetigin tauıp köşti qalayda jürgize beru bolatın. Osı armanımızğa jetuge adal niet, şın jüregimizben berilip alğa wmtıldıq. Armanımızğa da jettik.  Endigi maqsatımız özimizdiñ sebepker bolıp köşirip kelgen halıqtıñ  qinalmauı edi. «El işi-ken işi» degen ras eken. Biz jergilikti qandastarımızdıñ qonaqjaylılığınıñ arqasında tarığıp tausılmadıq. Jürgen jerimizde qazaqi sıy qwrmetke bölenip jürgenimizdiñ özi bizge ünemi küş quat jiger qayrat berip otırdı. Artımızdan ağayın tuıs-tuğandarımız köşip keldi. Solarğa arqa süyedik. Bwl rette erekşe este qalğan jay-eki ot bası Ayakeñniñ zayıbı, Almatığa kele “Altın diirmen AQ”-ına injener-laborant retinde jwmısqa ornalasqan Odınay qızı Tättiniñ jalaqısı men Altın Dörbethan qızınıñ järdem aqısına süyengen kez de köp orın alğan.

Ökildikke, ärbir jwmıs küşin alğan mekeme şaruaşılıqtar kelisimşartta körsetilgen mölşerde aqşa töleudi öz mindetterine alğan bolatın. Onı Ökildik esep-şot aşqannan keyin audaruğa kelisken edi.  Esep-şot aşılıp aqşa audaratın uaqıt kelgende Qazaq SSR Eñbek ministri S.Beysenov mırza belgisiz sebeptermen qarsı boldı.

Sayat Beysenov ministrmen bwl  mäseleniñ män jayın  söylesip talqılağanımızda, jwmıstıñ barlığın özimiz isteymiz, dedi. Biz, eki eldiñ eñbek ministriniñ kezdesu protokolındağı keliskeni boyınşa jäne QazSSR-ınıñ Ministrler kabinetiniñ şeşimimen, Ökildik aşılıp jwmıstap jatqanın ayttıq. Ministr mırza, protokoldı qaltqısız orındau mindet emes dep kesip ayttı…

Sırtqa şıqqan soñ men: Ayathan Twrısbekwlına, Esiñizde me? -Moñğoliyadağı memlekettik ülken lauazımdı qızmette otırğan Zardıqan Qinayatwlınıñ, “qazaqtı qazaq satıp almaydı, Ökildikke eşqanday aqşa tölemeñizder”, depti…,keyinnen Zardıhan, “Ökildiktiñ jwmısı toqtatıldı” depti,  degen qauösekterdiñ  bizgede jetkeni. Jäne de Ulan-Batır qalasınan Alaköl audanına kelgen ağayındar, Botagöz Uathanqızı sizderdi, “ iz tüzsiz joğalıp ketti, olarğa senbeñizder, özderiñiz barıp ornalasa beriñizder” degen soñ alañdap kelip edik, aldımızda jür ekensizder ğoy, dep quanıştarın jasıra almağan edi ğoy. Ministrdiñ sözinde osınday qauesetterdiñ sarını jatqan siyaqtı,- dep edim… Ayakeñ: ekeuimiz qazaq degen  eldiñ birligi, kerek deseñ  wrpağımızdıñ jarqın bolaşağı üşin jürmiz. Barlıq is-äreket istelgen jwmıstarımızdı eki eldiñ ükimet basşılarınıñ kelisimderi negizinde jürgizip kelemiz. Biraqta biz, S.Beysenov mırzağa baqılauşı mekeme siyaqtı körinip jürgen siyaqtımız.. Öziniñ jwmısın baqılatudı eşkimde qalamaydı. Al ol kisige öziniñ aytqanı boyınşa qızmet istegisi keletinder de bar şığar, sondıqtan bizden qwtılıp, öz ministrliginiñ ımımen jügiretin mekeme, adam tauıp alğısı keletin boluı mümkin. Onday tilek qoyıp jolımızdı kesu üşin bizdiñ sırtımızdan ösektep, qaueset taratıp jürgender de jetedi.. Esiñde bolsa, ana jolı Pamir Kamalievke moñğoliyadan kelgen qazaqtardıñ qoyğan mäselesi turalı swrağanımızda, Pamir Kamaliev, olar bayağı «senderdiñ qamdarıñmen jür!» ğoy dep jımıñ-jımıñ etip edi ğoy. Bwlardıñ bastarın köp adamdar qatırıp jatır, olardıñ qoldauşıları arttağı köşke qarsı top.

Äsirese ülken lauazımın betke wstap söyleskenderdiñ sözine bwl jaqtağı keybir lauazım ieleri senip ülken män beredi, keybireuleri sıbaylasıp öz maqsattarın jüzege asırudı közdeydi. «Moñğoliyanıñ Qazaqstandağı Ökili» degendi olar ülken ataq abıroy sanaydı, qızğanış sezimderi sergeldeñ tuğızıp jürgender  de solar. Bes sausaq birdey emes… Sabırlı bolayıq.

Bäri jaqsı boladı, bizdiñ atqarıp jürgen isimizdi uaqıtı kelgende eki el ükimeti tüsinedi jäne halıq öz bağasın beredi. Biz qazirdiñ özinde el qoldauında jürmiz. Qamığıp sağıñdı sındırma, sen qajırlı qızsıñ, qızbalıqqa salınbau kerek,- dep aqılın ayttı. P.Kamaliev pen twraqtı kezdesip  äñgimelesip mäseleniñ män jayın auız eki talqılap jüretindikten Ayakeñ köptegen isterdi payımdap jüredi eken.

Keyinnen Qaz SSR Eñbek ministrligi janınan Moñğoliyadan eñbek küşin äkeluge deldaldıq jasaytın «Elim-ay» – degen memlekettik kişi käsiporın aşılıp, direktorına minstrdiñ kömekşisi A.Üsenovtiñ tağayındalğanın bildik. «Elim-ay» bizdiñ atqarıp otırğan  jwmısımızdı öz mindetine alıp, Ökildikke bergizbey otırğan aqşanı özderi aluğa kirisip ketkeni de keşikpey belgili boldı. Mäselege anığıraq toqtalsaq, QazSSR Eñbek ministrligi janınan qwrılğan «Elimay-ay» degen kişi käsip orınnıñ adamdarı, biz Moñğoldarmen kelisimge otırdıq, dep  Moñğoliyanıñ «Şetelderge jwmıs küşin şığaru jönindegi byurosınıñ» bastığı D.Pürevbatar men A.Üsenovtiñ özara jasağan «Kelisim» qwjatınıñ köşirmesi, jäne deldaldıq jwmıstı «Elim-ay» dıñ   mindetine bergeni  turalı D.Pürevbatordıñ  «senim hatı» köşirmesi, tağı basqa qağazdırdı taratıp, (şaruaşılıq basşılarınıñ aytuları boyınşa) Ökildikke tiisti aqşa qarajattı «Elim-ay» özderine audartıp alıp ketipti. İstiñ anıq qanığın bilu üşin «Elim-ay»-dıñ şaruaşılıqtarğa taratqan qwjattarı jäne «Elim-ay» agenttiginiñ Moñğoliyanıñ «Şet elderge jwmıs küşin şığaru jönindegi byurosımen» jasağan kelisimi, D.Pürevbatardıñ bergen senim hatınıñ  bir bir danasın alıp Ayathan Twrısbekwlı Moñğoliyağa barıp keldi. Wyattı is bolsada tarihi şındıqtı jazuğa tura kelip otır. A.Twrısbekwlı Ulanbatır qalasında Moñğoliyanıñ Eñbek ministri C.Colmon mırzağa qwjattardı tanıstırıp män jaydı swrasa, ministr bwl jağdaydan beyhabar ekenin aytıp istiñ män jayın dereu teksertedi. Kelisim ministrliktiñ rwhsatınsız jasırın jasalğan eken. Ministr C.Colmonnıñ şeşimimen D.Pürevbatardıñ “Elim-ay” men jasağan «Kelisiminiñ» küşi joyıladı. D.Pürevbatar jwmısınan bosatıladı. Ministrliktiñ «Jwmıspen qamtamasız etu jönindegi» bölim meñgeruşisi D.Byambaa, bwl turalı «Elim-ay» dıñ direktorı  A.Üsenovke

resmi hat joldap mälimdeydi de is toqtatıladı.

Jäne twraqtı Ökildiktiñ deldaldıq istep kelgen jwmısın bwrınğı qalpında qaltırudı bwyıradı. Bizdiñ tañğalğanımız: osı jağdaydan Eñbek ministri C.Colmonnıñ özi beyhabar otırğanda, Zardıqan Qinayatwlı qalay bilip, “Ökildiktiñ jwmısı toqtatıldı” degen äñgime taratqanı, jäne de sol kezde Botagöz Uathanqızı D.Pürevbatardıñ qol astında istep jürip nege bizge habarlamağanı…

Al, bizdiñ mindet josparımız kelesi jılğı köşti qalay jürgizu dayındığına kirisu qajettiligi edi. Bizdiñ qarjısız kün köruimiz ot basın asırauımızdıñ özi qiındap ketti.

Biz Ş.Jänibekov mırzağa barıp mäsele qoydıq. Ökildiktiñ qarjısız otırğan jağdayın aytıp, jwmıs jasau mümkindigimiz qalmadı, konferenciya wyımdastırıp beriñiz, halıqqa jağdayımızdı tüsindirip, jwmıstı orta jolda toqtatuğa mäjbür bolğanımızdı tüsindirsek, degen ötiniş jasadıq. Äytpese, köş jolın aşqan kieli eñbegimiz taptalıp, adami ar namısımızğa nwqsan  keletinin tanıstırdıq.

Şäñgerey Jänibekov mırza sabırlı saliqalıq tanıttı. Keşikpey bizdi Qaz SSR-ı Ministrler Kabinetiniñ orınbasarı Mırzatay Joldasbekov mırzanıñ qabıldauına apardı. Mırzatay ağamız nağız wltqa janaşır twlğa ekeni körer közge körinip aq twrdı. Abız ağamız ağalıq ınta ıqılasımen aytarımızdı asıqpay tıñdap aldı. Moñğol ükimeti  jibergen eken özderi nege qarjılandırmadı? dep swradı. Men, bizdi eşkim mäjbürlep jibergen joq, özimiz ötiniş jasap qazaqtıñ jwmıssız jürgen jastarın qazaq jerinde jwmıspen qamtamasız etsek degen tilek talap qoydıq, olar ıqtiyarlığın berdi, dedim. Şın mänisinde kelgen qazaq endi keri qaytpaydı atamekeninde twraqtı qonıstanıp qalatın boladı. Biz tek eldiñ elge twtasımen oraluınıñ oñtaylı jolın tapsaq dep jürgen jandarmız, dedim. Mırzekeñ äñgimeni wzaqqa sozğan joq. Biz söylesip köreyik, degeni bizdiñ töbemizdi kökke jetkizgendey boldı. Qazaq köşi jalğasa beretinine kämil senip kädimgidey jigerlenip jelpinip şıqtıq!

Mineki sodan keyin Ökildikti Qaz SSR-i qarjılandıratın bolıp şeşim şıqtı. Mırzatay Joldasbekov mırza Qarjı ministri  E.Derbesovke hat jibergen eken. Hatta: «Eldiñ birligi üşin eñbek etip jürgen ökildilikke järdem körsetuiñizdi swraymın» depti.

Derbesov mırzanıñ Ökildikti «Halıqtı jwmıspen qamtu fondı» nan qarjılandıruğa kelisimin bergen hatın aldıq. Bizdi Qarjı ministrliginiñ äleumettik qorğau böliminiñ meñgeruşisi N.Korjova hanım qabıldap, Ökildiktiñ bastığı jäne orınbasarına layıqtı aylıq jalaqı belgilep, ökildiktiñ basqa da şığındarına jwmsalatın qarajattı eseptep bekitip berdi. Bizdiñ jwmıstı jalğastırıp atqaruımızğa osılay mümkindik tudı.

Bizde kün tärtibinde twrğan Moñğoliya eliniñ Bayan-Ölgey jäne Hovda aymaqtarınan  kelesi köktemnen bastap otbası, üy mülikterimen birge köşip keliuge asığıp otırğan qazaq köşin jalğastıru üşin şeşuin tabuğa tiisti mäselelerdi qolğa alıp, Qazaqstan Eñbek ministrligimen birigip kirisip kettik.  Osı jwmıs tıñğılıqtı atqarılğannıñ nätijesinde 1992 jıldıñ ayağına deyin Moñğoliyadan 30 mıñday adam atamekenge qonıs audardı.

Qazaq eli täuelsizdigin jariyalağannan keyin, twralap qalğan el ekonomikasın köterip, halıqtıñ hal jağdayın jaqsartu jolındağı qiın da kürdeli mäselelerdi şeşu üşin, ökimet eñ äueli täuelsizdikti bekemdeudiñ  negizgi alğı şarttarı bolıp keletin-wlttıq valyutanı engizu, halıq şaruaşılığında jappay jekeşelendiru jwmısın jürgizudi qolğa alğanı belgili.

Osığan baylanıstı Qazaqstan Respublikası ”Memleket mülkin jekeşelendiru jönindegi Memlekettik  komitet” qwrıldı. Komitet törağasına saylanğan İzbasqanov Qılışbek Satılğanwlınıñ qabıldauında bolıp, atajwrtqa qonıs audarıp kelip, twrğılıqtı halıqpen birdey qol wstasıp eñbek etip jatqan ağayındardı da jekeşelendiruden şet qaldırmauların ötinip, osı turalı jazğan resmi hatımızdı tabıs etken edik. Nätijesinde atalmış Komitet basşılarınıñ janaşırlıq izgi nieti, ökimet basşılarınıñ qoldaularınıñ arqasında, oralmandardı jergilikti halıqpen birdey körip jekeşelendiruge qatıstıru turalı şeşim şığıp, alıstan kelgen ağayın özi otırğan baspanasına, qora qopsısına, qoldarındağı tehnikalarına ie bolıp qaldı.

1994 jılı  atalmış komitettiñ jañadan kelgen törağası Jänibek Käribjanov mırzağa 16 mamır küni nömiri 17-şi  resmi hat joldap, aldıñğı şıqqan şeşimdi eske sala otırıp, ärbir oblıstağı is jauaptanğan keybir adamdardıñ iskerliginiñ jetispeuşiliginen bolıp, oralmandar jekeşelendiru jwmısına birkelki qatıstırılmay otırğandığın tüsindirip, osı mäselege erekşe köñil bölip, kömektesudi swrağan edik. Ötinişimiz ayaq astı qalğan joq.

“ Aldıñğı barğan öris aladı… “dep halqımız qalıs aytpasa kerek, kelgen ağayın mümkindiginşe jekeşelendiruge qatıstırıldı.

1993 jılı oralmandar mäselesimen tikeley aynalısatın Qazaqstannıñ Köşi-qon departamenti qwrılıp, köşip keluşilerdiñ mäselesimen osı mekeme tikeley aynalısatan boldı.

1994 jılı Qazaqstanda Moñğoliyanıñ elşiligi aşıldı. Mwnday memlekettik, sayasi mekemelerdiñ aşıluı,  köşip keluşilerdiñ arıqarayğı azamattıq alu jäne basqaday mäseleleriniñ tıñğılıqtı şeşimin tabuına ülken serpilis berdi.

Moñğoliyanıñ Qöşi-qon basqarğan Ökildiginiñ resmi aşılıp, jwmıstağanı, alıstan kelgen ağayınnıñ el jerge siñisip twraqtap qaluına qatıstı mäselelerdi tiisti memlekettik mekemelerge resmi qoyıp, şeşimin tabuda ülken mañızğa ie boldı.Solardıñ bir-neşeuin oqırmannıñ zerdesine sala ketsek;

Ökildik endi arıqaray demeuşilerdiñ kömegine süyene jürip, bastap kelgen adamdarımızdıñ talabı boyınşa isimizdi mümkindiginşe  toqtatpay jürgize berdik. Özimizdiñ jasağan kelisim-şartımızdıñ uaqıtı bitip, kelgen adamdar azamattığın alğanşa birde qarjılı, birde qarjısız jürip, köşip kelgen eldiñ twrmıs tirşiligin ornıqtıru üşin qolımızdan kelgen mümkindigimizdi ayamadıq.

«Jänibek-Tarhan» firmasınıñ basşısı Erbolat Tölegenov mırza Ökildikke jeñil maşina berip qana qoymay, ökildiktiñ esep-şotına aqşalay qarjı audaruınıñ arqasında, jwmıs isteuge mümkindik tuğızdı. Ökildik merzimi üş jılğa wzartıldı.

1997 jıldan bastap Äkim Isqaqtıñ bastauımen Babaqwmar Qinayatwlı, Rahım Ayıpwlı, AqedilToyşanwlı, Dosımbek Qatıranwlı, Nwrbek Qapışwlı, Almas Ahmetbekwlı, Nwrlan Ziyahanwlı, Abay Mauqarawlı qatarlı azamattar atsalısıp sübeli ülesterin qosıp bekitilgen «Halıqtıñ köşi-qon turalı» alğaşqı qazaq tilindegi zañı oralmandardıñ twrmıs tirşiligin qalıptastırudı memlekettiñ basqarıp baqılauına jetkizdi.

Osımen 1997 jılı Ökildiktiñ jwmıs merzimi bitkenimen biz köşip kelgen eldiñ mäselesinen tıs qalmadıq. Keybir şarşap- şaldıqqan adamdar bwrınğı ädetimen  üyimizge izdep kelip, qiınşılıqtarın aytıp, jergilikti atqaruşı orındarğa degen mwñdarın aytıp, kömektesuimizdi swrap mazalay berdi. Öz mümkindigimizşe zañnamalıq aqıl keñes berip, keyde jauaptı lauazım ielerine mäseleniñ mänin tüsindirip, oñtaylı şeşimi tabıluına türtki bolıp ıqpal etip jürdik.

Birde, 1998 jılı Qazaqstan Parlamenti Senatınıñ komitet törağası Ö.Ozğanbaev mırzağa köşip keluşilerge 1997 jılı qabıldanğan  Köşi-qon zañı boyınşa ıqtiyar hat beru kerek ekendigin, sonıñ negizinde jwmıs, järdemaqı men qamtu mäselesi şeşiletindigin tüsindirip, ötiniş hat joldağan bolatınmbız.. Ol keşikpey şeşimin tauıp, bizge Köşi-qon agenttiginen ötinişimizdi qanağattandırıp, 1998 jılı 18 qırküyekte nomeri S-170 hatpen resmi  jauap bergen edi.

Köşip kelgender jappay ıqtiyar hat alıp arğaray azamattıq alularına jol aşıldı.

Bastapqı kezde Qazaqstannıñ wlanğayır ölkesine tarıday şaşılıp ketken ağayındar birin-biri tappay qaldı. Tuısınıñ torqalı toyı, topıraqtı ölimine qatısu üşin qarajat tapşı zamanda sergeldeñge tüsti. Keybireuine jergilikti äkimder basşılarmen til tabısu oñay bolmadı. Eleusiz, eskerusiz qalğan janwyalar da boldı. Elim  jwrtım dep kelgen er azamattardıñ eñsesin tüsirip sağın sındırğan jağdaylarda boldı. Mäselen, joğarı bilimdi käsibi maman ieleri öz ornın taba almay, qolına tayaq alıp mal baqtı. Ökildik oralmandar üşin talay atqaminerlermen arazdasıp, talay wltjandı, alğır azamattar men ıqpaldasıp jwmıs atqardı. Halıq işinde el birligin mwrat etken, ziyalılar köp boldı. Solardıñ arqasında alıstan kelgen ağayın alañsız ornalasıp, jergilikti elmen qwda jegjat bolıp siñisip ketti.Qortındılay kelgen de:

        Birinşiden, Qazaqstın Respublikası, Keñes Odağınıñ qwramınan şıqpay twrıp köş bastalğanınıñ arqasında Keñes Odağı men Moñğol Halıq Respublikasınıñ arasında jasalğan “Äleumettik qorğou turalı kelisimge” negizdelip moñğoliyadan kelgen qandastarımızğa zeynetaqı tağayındalsa, Ekinşiden, Qazaqstanda Jekeşelendiru jwmısı bastalğannan bwrın kelip ülgergender, jekeşelendiru jwmısına qatıstırılu mümkindigine ie boldı. Bwl-köştiñ ayaq astınan, asığıs bastaluınıñ nätijesi edi.

Oralmandardıñ mwñ mwqtajın joqtap, kezinde talay keleli mäselelerdi kötergen baspa söz ökilderiniñ eñbegi wşan teñiz edi. Jwldız jwrnalı, Egemendi Qazaqstan, Halıq keñesi, Türkistan, Qazaq ädebieti, Qazaq radiosı jäne Qazaqstan tele arnasınıñ wjımına, jäne tartımdı oy tolğau, wsınıstarmen şıqqan ağalarımız Twrsınbek Käkişwlı, Ğafu Qayırbekov, Mwhtar Mağauin, Şerhan Mwrtaza, Marat Toqaşbaev, Ömirserik Jwman, Ämirhan Meñdeke, Zayda Elğondinova, Serikqali Hasan, Zäkenov Keñesqan, AhmetDağduran, Gülzeynep Sädirqızı, Abzal Böken, Didahmet Äşimhanwlı, QaynarOljay,Uaqap Qadırhanwlı, Nükeş Bädiğwlwlı,Aytpay Nüsipqanwlı, Baqıt Sarbalaev, Jañabek Toybazarov, Qıdırbek Rısbekov, Nwrqasım Qazıbek, Erjan Arzıqwlov siyaqtı wltı halqı eli üşin eñiregen, jarğaq qwlaqtarı jastıqqa timey jürgen azamattarğa şetten kelgen ağayındardıñ aytar ıqılas batasında şek joq!!

Ökildik, köşi-qondı öz bastarınıñ müddesine paydalanudı közdeytin eki eldiñ keybir adamdarınıñ jasağan qwytırqı äreketterimen kürese otırıp oylağan maqsattarına jetti. Eñbek kelisim-şartı boyınşa üş jılda Atamekenge 65 mıñ adamnıñ oraluı el üşingi eñbegimiz jemisti bolıp   mañday terimiz aqtaldı. Biz bastağan köş, Wlı köşke wlastı. Alıstan kelgen ağayın atamekenine siñisip Otanına alañsız ornalastı.Jaña qonısta jaña wrpaq düniege kelip qazaq eliniñ eldigin kemeldendirude öz ülesterin qostı. Biz osınday igilikti istiñ bası-qasında bolğanımız üşin özimizdi baqıttı sanaymız!.

EKİ ELDİÑ  ÜKİMET DELEGACIYALARINIÑ

 ALMATIDAĞI KEZDESUİ

Qazaq SSR-ınıñ Eñbek Ministrliginiñ şaqıruı boyınşa  1991 jılı 19 mausımda Moñğoliya Eñbek ministri C.Colmon bastağan ükimet delegaciyası Almatığa keldi. Delegaciyanıñ qwramında Taşkenttegi Bas konsul B.Bud, Ministrler keñesiniñ jauaptı qızmetkeri B.Davaajav, Moñğoliya Eñbek Ministrliginiñ Qazaqstandağı twraqtı ökilderi Ayathan Twrısbekwlı jäne men Sağat Zahanqızı qatıstım.

Eki el delegaciyasınıñ bwl alğaşqı resmi kezdesui 1991 jılı 20 mausımda Qazaq SSR-ınıñ Eñbek ministiri S.D.Beysenovtıñ kabinetinde boldı. Jılı şıray aman sälemnen keyin S.Beysenov mırza äñgimeni ministrliktiñ jwmıs jayı, jalpı eldiñ örken nietti jağdayın tanıstırudan bastadı. Ministirligimiz soñğı kezde birneşe ret özgeriske wşırap, endi ğana Eñbek Ministirligi bolıp qwrıldıq. Biz ministrlik retinde jwmıs jasau barısında «Eñbek rınogı» degen wğımmen alğaş kezdesip otırmız. Respublikamızda halıqtardıñ ornalasu tığızdığı är türli. Mäselen, batıs aymaqtardıñ aua rayı qolaysız-şöleyt, quañşılıq bolğanmen mwnayğa bay, al sol tüstik jaqtıñ jeri orman-toğaylı, kökönis ösiruge qolaylı, halıq jii ornalasqan. Ortalıq aymaqtarğa iri önerkäsipter şoğırlanğan. Onda Qarağandı, Temirtau, Jezqazğan siyaqtı iri tau-ken käsiporındarı, qara jäne tüsti metall öndiretin zauıttar men ken bayıtu orındarı ornalasqan. Şığıs aymaqtar men Taldıqorğan ölkesinde kökönis jäne mal şaruaşılığı basım damığan. Oñtüstiktiñ klimatı jwmsaq, aua rayı jılı, halıq öte jii ornalasqan, maqta, kökönis ösiredi.12 aymaqta Eñbek basqarması qwrıldı. Solardıñ küşimen halıqtı jwmıspen qamtıp, äleumettik jağınan qorğau mäselesin jüyeli türde şeşken dwrıs dep esepteymiz dep toqtaldı.

Söz kezeginde C.Colmon mırza, bizde de ministrlik qwrılğalı segiz aydıñ jüzi boldı. Ministrlikte barlığı 65 adam qızmet etedi, ministrdiñ eki orınbasarı bar. Ministrlik öz jwmısın üş bağıtta jürgizedi.      Jergilikti jerlerde, barlıq aymaqtardıñ ortalığında Eñbek birjaları aşıldı. Eñbek ministrliginiñ janınan jwmıssızdardı tirkep, olardı şet elderge eñbek küşi retinde şığaratın eñbek rınogın jwmıstatu jönindegi byuro aşıldı.Bizdiñ elde jwmıssızdar sanı jwmısqa jaramdı adamdardıñ 3-6 payızın ielenude. Bwl körsetkiş Bayan-Ölgey de eki esege artıq. Biılğı oqu jılı ayaqtalğanda jwmıssızdar sanı tağı eki esege artadı dep kütilude. Mine, sondıqtan adamdardı qayda jwmıs közi tabılsa, sonda jiberu arqılı keybir mäselelerdiñ uaqıtşa şeşimin tabudı jön kördik. Sol sebepti, moñğoldıq, yağni öz qazaqtarımızdıñ tili, dini, dili birdey qandastarınıñ arasına Qazaqstanğa barıp jwmıs istemekşi bolğan wsınısın tüsinistikpen qabıldadıq.  Biz adamdarımızdı eksportqa şıqqan jwmısküşi retinde ğana emes, sol jerde oqıp, üyrenip, täjiribe almasıp kelui üşin de şet elge şığarıp otırmız. Eñbek küşin tek Qazaqstanğa ğana emes Oñtüstik Koreyağa, Vengriyağa, jäne Leningradqa jiberuge dayındap jatırmız.  Osınday qiın qıstau zamanda kömek qoldarıñızdı sozıp, bizdiñ adamdardı jwmısqa alıp jatqandarıñızğa rizaşılığımdı bildiremin. Moñğoliyadan jwmıs küşin alu mäselesi äzirge Mongoliyanıñ Eñbek birjası men Qazaq SSR-ınıñ auıl şaruaşılıq käsip orındarınıñ aralığında jasalğan Eñbek kelisimşartı negizinde jüzege asıp jatır. Bwl mäseleni arıqaray eki eldiñ Eñbek Ministrlikteriniñ deñgeyinde söylesip retteu qajet bolsa, ükimettik deñgeyde kelisip şeşuge biz dayınbız dedi.

S.Beysenov, sizderdiñ adamdarıñız bizdiñ jergilikti şaruaşılıq orındarımen kelisimşart jasap, kelip-ketip jatır. Osığan baylanıstı käzirdiñ özinde ekonomikalıq, äleumettik mäseleler tuınday bastadı.Biraq barlıq jerde oñ közqaras tanıluda. Alayda «öz jwmıssızdarımızdıñ mäselesin şeşe almay jatıp, şetelden jwmıs küşin nege alamız» deytinderde bar. Bizde auıl şaruaşılığı, sonıñ işinde mal şaruaşılığı artta qaluda, oğan barıp jwmıs jasauğa qwlşınıp otırğandar az. Sondıqtan Moñğoliyalıq qandastarımız ata käsäbi-mal şaruaşılığına ornalasam dese mümkindik bar. Moñğoliyadan jwmıs küşin alu mäselesi äzirge bağıt bağdarsız beybereket jürip jatır. Sizderdiñ kelgenderiñiz dwrıs boldı. Jergilikti jerlerde joğarıdan ükimet aralasıp şeşpese bolmaytın mäseleler qordalanuda. Bizde osığan baylanıstı migraciya bölimi qwrıldı. Biz eşkimdi mäjbür etkemiz joq, qarsılıq ta jasamadıq. Bwl kürdeli de mañızdı mäseleni dwrıs jolğa qoyu sizder men bizdiñ mindetimiz. Meniñ öz basım ükimet aralıq kelisim bolsa dep esepteymin. Äzirge ministrlikter deñgeyinde kelisim şarttıñ jobası jasalıp jatır. Ol jobanı älde de pısıqtap ekinşi kezdesude qol qoyğanımız dwrıs bolar degen pikirin ayttı.

Soljaqtan: C.Colmon, B.Bud,Z .Sağat, T.Davaajav, T.Ayathan, S.K.Nwraliev, Oñ jaqta: S.Beysenov, S.Batırşawlı

MHR ükimet delegattarı. Soldan, T.Ayathan, B.Bud, Z.Sağat, C.Colmon, T.Davaajav, Almatı. 1991 jıl. 22 mausım.Almatı.

Moñğoliya ükimeti delegaciyasın 21 mausımda Qazaq SSR-ñ Memlekettik keñesşisi Qaratay Twrısov qabıldadı. Qonaqtardı jılı şıraymen qabıldağan Qaratay mırza Qazaqstannıñ bügingi sayasi-ekonomikalıq, äleumettik jağdayı jöninde bayandap berdi.

Ministr C.Colmon, jılı qabıldap, elderiñizdegi qalıptasıp otırğan jağdaymen habardar etkeniñizge rahmet. Bizdiñ el köp partiyalıq jüyege auıstı. Parlamentti tört partiyalıq top qwraydı. MHRP-sı jeke bilik jürgizuden qaldı. Barlıq partiya teñ därejeli qwqıq ielendi. Olar özderiniñ sayasi közqarastarın biriktirdi, ekanomika onsız alğa basu mümkin emes. Şeteldermen aşıq ekanomikalıq sırtqı sayasat jürgizemiz. Ekonomikalıq sayasattıñ nätijesi jaman emes, äzirge twraqtı qwldırau bayqalmadı. Biraq biz bilmeytin, mäseleler bas köterude. Bwrınnan qalıptasqan, Keñes Odağımen bir jaqtı ğana jasalıp kelgen ekonomikalıq baylanıstan bas tartıp, jaña betbwrıs jasau oñay şarua emes. Osı kezde älemniñ köptegen elderimen sayasi ekonomikalıq baylanısımızdı keñeytuge qwlşınıp jatırmız. Biz Qazaq SSR-i men Moñğol ükimeti aralığında janjaqtı baylanıs jasaudı qalaymız. Halqımızdıñ ata käsibi wqsas, jaqın körşiles elmiz. Reseymen de jan-jaqtı qatınas jasap jatırmız. Sizdermende jaqın aralasudı közdep otırmız. Sonıñ alğaştı qadamı jwmıs küşin almasu jönindegi kelisim boladı dep senemiz. Tağı bir özekti mäsele eki el aralığında tura jol bolmauına baylanıstı Resey arqılı qatınasamız. Biz Resey ükimetinen jañadan birneşe şekaralıq beket aşuın ötingenbiz. Onıñ şeşui keşuildep, adamdardıñ şekaradan erkin ötuine böget bolıp otır. Osı mäselege sizder de aralassañızdar degen ötinişimiz bar. Körşiles eki el bir-birimizdi jaqsı bilmeymiz. Moñğoliya ükimeti kez kelgen mäseleler jöninde söylesip, kelisuge dayın dedi.

Q.Twrısov, öte dwrıs osılayşa pikir almasıp birlesip jwmıs jasaymız. Ökildik aşu mäselesin keşiktirmey şeşemiz dedi. Ökildiktiñ kez kelgen türin aşuğa dayınbız. Mwnday qarım-qatınastı qanday jolmen şeşsek te ükimet bizdi qoldaydı. Keleşekte zaman talabına say tuındaytın mäselelerdi birlesip şeşetin bolamız dedi.

Ministr C.Colmon mırza bastağan delegaciya 22 mausımda Qazaq SSR Ministrler Kabinetiniñ prem'er-ministri Qaramanov Wzaqbay Qaramanwlınıñ qabıldauında boldı. Qabıldauğa Qazaq SSR-ñ Sırtqı İster ministri A.K.Arıstanbekova, Sırtqı ekonomikalıq baylanıs ministri Sızdıq Äbişov, Eñbek ministri Sayat Beysenov, Auılşaruaşılıq jäne azıq-tülik ministriniñ orınbasarı qatıstı.

W.Q. Qaramanwlı äñgimeni özin qızıqtırğan mäselelerdiñ töñireginde swraq qoyudan bastadı. Halıqtıñ äleumetik jağdayları, ekonomikalıq sayasi jağday, azıq-tülik mäselesi,  partiyalarda tüpki negiz bar ma? Mäselen, bizde köptegen partiyalar bas köterude, biraq olarda qanday da bir negiz joq dep tüyindedi.

C.Colmon mırza, elimizde halıqtı äleumettik qorğau jolında qadamdar jasaluda, eñbek aqınıñ eñ tömengi mölşeri belgilendi. Järdemaqı men zeynetaqınıñ kepildengen mölşeri toqtatıldı. Sayasi jüyede parlamenttik basqaruğa köştik. Ekonomikanıñ negizi –auılşaruaşılıq, jeñil önerkäsip, tau-ken öndirisi. Jekeşelendiru jüre bastadı. Jerdi jeke menşikke beru turalı söz qozğalıp jatır. Jwmıssızdar sanı 4-6 payızğa jetti.

W.Qaramanov, Cemey oblısınıñ Abralı audanına telefon şaldıq. Onda qazaqtar köşip keletin bolıptı. Olar kiiz üyleri men maldarın alıp kele me? Sizdiñ keluiñizdiñ maqsatı ne?

C.Colmon, Bizdiñ el sırtqı sayasi-ekonomikalıq aşıq sayasat jürgizude. Şeteldermen jañaşa, aşıq qarım-qatınas jasaudı qalaymız. Bizdegi kürdeli mäseleniñ biri halıqtı jwmıspen qamtamasız etu. Äzirge tek Reseymen ğana ekonomikalıq kelisim jasap,sayasi deklaraciyağa qol qoydıq.

W.Qaramanov, Eñbek Ministrligimen birigip jwmıs jasay bastağanıñız qwptarlıq jağday. Barlıq mäseleni eñ aldımen Eñbek ministrliginde mwqiyat talqılap, oy-pikirleriñizdi tüyistirip alğannan keyin, Sırtqı ekonomikalıq baylanıs Ministrligimen, Auılşaruaşılıq jäne azıq-tülik Ministrlikterimen birlesip jwmıs jasağan dwrıs. Qanday bir mäseleniñ anıq-qanığına  tereñirek üñilip, özara üylesim tabuğa wmtılu kerek. Ministrlikter özara paydalı baylanıs jasauğa ıntalı. Onday mümkindik bar, biz qarsı emespiz, jwmıstı bastañızdar dedi. Jwmıs küşin arnayı kelisim-şart jasau arqılı äkelu jön. Şındığına kelsek, biz jwmıs küşine zäru emespiz. Olay eken dep qandastarımızğa qol wşın bermey otıra almaymız barınşa qoldaymız dedi.

C.Colmon Moñğoliya prem'er-ministri D.Byambasürenniñ şaqıruın qabıl aluıñızdı jäne de Qazaqstanda Moñğoliya EñbekMinistrliginiñ twraqtı ökildigin aşuğa rwhsat berudi ötinemin degen wsınıs ayttı.

Ökildik aşudı ötingen resmi hattı Prezident apparatınıñ sırtqı baylınıs böliminiñ meñgeruşisi S.M.Qanapiyanov mırza qabıldap aldı.

W.Qaramanov, juıqta Keñes elderiniñ keden salasın basqaratın ministrliktiñ orınbasarların jinap, şekara mäselesin söylesemiz. Reseyge şekara beketterin aşu turalı resmi hat joldap, Silaevqa mäsele qoyğanbız. Şilde ayınıñ soñında Mäskeude kezdesu boladı. Sol kezde bwl mäsele şeşimin tabadı dep kütilude. Ökildikti aşu mäselesin şeşemiz.Basqa mäselelerdi Eñbek ministrliginde söylesip şeşiñizder. Onda şeşilmegen mäsele bolsa mağan keluleriñizge boladı dedi. Bwdan keyin delegaciyanı Sırtqı ekonomikalıq baylanıs ministri S.Äbişov mırza öz kabinetinde qabıldadı. S.Äbişov öz ministrliginiñ atqaratın qızmeti jaylı qısqaşa tanıstırdı. Bwl ministrlik te 1991 jıldıñ basında jañadan qwrılıptı. Ministrlik qwrılğannan bastap, şeteldermen ekonomikalıq baylanıs sayasatın qalıptastıru, jaña ekonomikalıq jağdayğa säykes investiciya, käsipkerlik, erkin ekonomikalıq aymaq qwru turalı zañdardıñ jobasın jasap ülgeripti. Al şilde ayınan bastap licenziya beru jwmısın qolğa almaqşı eken. Eki jaq ta aldağı uaqıtta sauda- sattıq, ğılım men tehnika salasında naqtılı qarım-qatınastar jasauğa ıntalı ekenderin bildirdi.

Moñğoliya delegaciyası äsem Almatınıñ körikti orındarımen tanıstı. Olardı auılşaruaşılıq jağdayımen tanıstıru üşin Eñbekşiqazaq audanınıñ “Miçurin” atındağı keñşarına apardı. Bwl keñşar qoy şaruaşılığımen aynalısumen qatar kökönis te ösiredi, teri öñdep, qoldan teri bwyımdarın da jasaydı eken. Sonday-aq bağalı terili añ ösiretin bölimşeni jañadan qwrıp jatqanın körsetti. Eki jaq 24 mausımdağı kezdesude «Eñbek rınogı halıqtı jwmıspen qamsızdandıru, äleumettik qorğau salsında özara qarım-qatınas» jönindegi kelisim-şarttıñ jobasın talqılap, eki eldiñ Eñbek ministirleri osı jılı küzde Ulan-Batırda kezdesip, qol qoyudı wyğardı. Almatı kezdesuinde qol jetken mäselelerdi protokol arqılı tüyindedi. Protokolğa eki eldiñ eñbek ministirleri qol qoydı.  Protokoldıñ mañızı:

1. Eki el arasında sauda-ekanomikalıq, ğılımi-tehnikalıq, mädeni

jäne basqa mäseleler jöninde tığız baylanıs jasau turalı bastamanı joğarı bağaladı.

2. Moñğoliya azamattarınıñ Qazaqstannıñ wjımşar, keñşaraları men öndiristik käsiporındarına Eñbek kelisimşartı negizinde köşip kelip, jwmısqa ornalasıp jatqan qazirgi bastamanı maqwldadı.
3. Narıqtıq qatınasqa köşuge baylanıstı eki eldegi halıqtıñ äleumettik jağdayın eskere otırıp, jwmıspen qamtamasız etu, eñbekaqı töleu, halıqtı äleumettik qorğau jäne narıqtıq qatınasqa köşu barısında qol jetkizgen jwmıs täjiribelerin eki ministirlik özara almasıp otıruğa kelisti.

BİZ QALAY BASPANALI BOLDIQ.

Ekinşi toptağı mügedek qızım Altın ekeuimiz Almatığa kelip T.Tilegenniñ uaqıtşa twrğan Alataudıñ bökterindegi esik terezesi sınğan üş bölmeli ağaş üyiniñ bir bölmesine ornalastıq.  Baspana mäselesin juıq arada şeşip almasaq kele jatqan qıraulı qısta jağdayımız qiındap ketui äbden mümkin. Alda kezegin kütip twrğan Ökildiktiñ köptegen jwmıstarımen birge päter mäselesin şeşudi tezdetu kerek boldı. Almatı qalasınıñ äkimşiligine Ayathan Twrısbekwlı ekeuimizdi qızmetke tağayındağan Moñğoliya Eñbek ministriniñ bwyrığı, Moñğoliyanıñ Sırtqı ister ministrliginiñ anıqtaması, QazSSR-ı Eñbek ministriniñ  ötinişi basqa da qajetti qwjattardı  Z.Q.Nwrqadilov mırzanıñ kömekşisine aparıp berdim de özim Ulan-Batırğa kettim. Ulan-batırdan kelgen soñ jwmısqa kirisip keñsede otır edim Botagöz Uathanqızı kirip keldi. Ol da baspana aludı közdep Ulan-batırdan ädeyi kelgen eken. QazSSR Ministrler kabinetinen tek qana Ökildik qızmetkerlerine baspana berilsin degendi estip kelipti. Botagöz Uathanqızına Moñğoliya eliniñ Eñbek ministrligi, Qazaqstandağı Ökildik qızmetkeri retinde bwyrıq şığarıp bermepti. Qolında päter aluğa negiz bolatın eşqanday qwjatı bolmağan soñ Almatı qalasınıñ äkimşiligi jäne Eñbek ministrligi onı qabıldamağan eken. Botagöz  bizdiñ Ökildikten qoldau körsetken anıqtama swrap  keldi. Almatı qalasınıñ äkimi Z.Q.Nwrqadilovtıñ atına  pater aluğa wsınılğan adamdardıñ tizimine Botagöz Uathanqızın da qosıp oğanda pater berudi ötingen hattı Ökildikten jazıp berdik. Erteñinde Botagöz qayta keldi. Bwl jolı Sırtqı ister ministriniñ orınbasarı Saylau Batırşawlına ertip barıp ol kisiniñ qoldau körsetken rwqsattamasın alıp beruimdi  ötindi. Köñilin qimay adamgerşilik tanıtıp Botagözdi ertip Saylau Batırşawlına bardım. Botaköz Uathanqızı turalı jaqsı pikir aytıp, baspana berudi ötingen qağaz jazıp beruin swradım.  S.Batırşawlı kezinde onıñ wstazı bolıptı, bwrınnan tanısı eken. Bwdan bwrın Botagöz özi kelip qabıldauında bolıp ötiniş aytqanda eşbir negiz joq dep anıqtama bermegen eken. Ol jaydı mağan aytpağanı wyattau bolğanımen, Ökildiktiñ basşısı retinde öz basımmen aldına kelip otırğan soñ, Botagöz Uathanqızınıñ  ökildiktiñ qızmetkeri ekenin anıqtaytın Moñğoliya eliniñ Eñbek ministrligi tarapınan bergen anıqtaması bolmasada, azdap kidirip barıp bir qazaq baspanalı bola berse bolğanı, dep Z.Q. Nwrqadilov mırzanıñ atına hat jazıp berdi.

Almatı qalası äkimşiliginiñ alğaşqı mäjilisi qırküyektiñ ortasına qaray şaqırıldı. Baspana alu mäselesimen jinalğan adamdar jetip artıladı eken. Kömekşisi meni kezeksiz kirgizip, otırıñız dep Zamanbek Qalabaywlınıñ janındağı orındıqtı nwsqadı. Zäkeñe qol berip amandasıp orındıqqa jayğastım. Ol, üşinşi adamdarıñızdıñ Ökildikke qızmetke tağayındalğanı turalı bwyrığı joq eken, päter eki adamğa ğana beriledi, dedi. Men ol äzirşe Ulanbatırda jwmıstap jatır keşikpey bwyrıq şığıp osında auısıp kelmek edi dep şır-pır boldım.

Zamanbek Qalabaywlı, men kelgende Almatı qalasındağı qazaqtardıñ ülesi 20 payız bolatın, qazir 30 payızğa jetti dep öz wltına degen şınayı janaşırlıqpen jasağan jwmıstarın äñgimeley bastağanda mende, endeşe alıstan kelip jatqan ağayındardı da qamqorlığıñızğa ala berseñiz, keşikpey 40 payız bolar edi, dep qaljıñdap, jımiğan boldım. Zakeñ äñgimesin jalğastırıp otırıp qağazğa qoldı qoyıp ta jiberdi. Mağan, sizdey qaytpas qayrattı öjet qazaq qızdarınıñ wltı üşingi eñbegi talaydı tañ qaldırarı sözsiz, rizamız dedi.. Meniñ quanışımda şek joq, rahmetimdi jaudırıp jatırmın.

Äkimşilikten şeşim şıqtı. Endi kütu kerek. Ayathan Jezqazğan obılısına is saparğa ketken. Kelgen soñ Ayathan ekeuimiz baspana jayın biluge äkimniñ orınbasarı Serik Swltanğazin mırzağa bardıq,  otbasıñızdıñ barlıq müşeleriniñ qwjattarın alıp keliñiz dedi.

Aytılğan küni qwjattardı alıp barıp edim,  «Samal» ıqşam audanınan päter bwyırdı. Köñil ornığıp, quana-tolqıp, qimılsız otırmın. Joldasım Dörbethan Totilawlı men kenje wlım Mwhit dünieden ozğannan bergi  basımızdan ötken auır künder, köş kerueni, eldiñ qamı, bala-şağanıñ tauqımeti, tuısqandardıñ küybeñ tirligi, ötpeli ömirdiñ soqpaqtarı, igi ispen birge ere jüretin laqap söz, tozğan jüyke bir sät köz aldıma kele qaldı.. Täuba! dep allağa, atamekendegi asıl ağayınğa razı boldım. Atamekenge köş bastap arpalısqan künderim janımdı marqaytsa, jetimdik pen jesirlikten tartqan tauqımetim, jüregimdi sızdatadı. Almatınıñ törinde tört bölmeli jaña paterge qayğı qasiretten äbden qaljırağan balalarımdı äkelip engizgenim, olarmen birge özimde şeksiz quanğanım tüsim be öñim be bilmeymin… Bwl quanış marqwm bolğan joldasımnıñ şapağatı da şığar. Äsirese, onsızda qayğı qasıret meñdetip jürgen jüregiñdi, keybir adamdardıñ qızğanışpen jazıqsız jaralaytını, orınsız ösekterin özenniñ suınday ağızıp ermek qılatını janıña batadı eken…Tipti keşe ğana topıraqtı ölimde qayğıña ortaqtasqan  jandardıñ satqındığın körgende, olar sonda qayğırıp emes quanıp jügirip jürgen be, degen oyda mazañdı alatını tağı bar… Al  öziñnen kömek swrap kelip, isi bitken soñ  opasızdıq jasap is äreketiñdi bwrmalap tırnaq astınan kir izdep otıratın jandardıñ qılığı.. nağız alladan qorıqpaytın qara nietti jandardıñ pendelik is äreketi eñseñdi basqanday bolğanımen, keyde qayta öziñdi jigerlendirip qayrat küş quatıñdı jinap beretini de ömir şındığı… Bilgen adamğa bwnıñ bäri etene jaqınıñnan ayrılğan qasıretpen salıstırğanda tükke twrmaydı. Qayğı qasıret, keyde adamdardıñ öziñe jasağan  qiyanatın jüregiñe jetkizbeytin qalqan bolıp twradı eken.

Baqıttı bolğıñ kelse, balalarıñnıñ tirligi men bolaşağı jarqın boluın tile, olarğa qolıñnan kelgen kömegiñdi körsetudi maqsat et, arıñ taza bolsa alla da, ata-anañ da razı. Onda jolıñ aşıq öziñe öziñ riza bop  küş quatıña süyenip qanattanıp  jigerlenesiñ. Nemereleriñniñ sıñğır külkisin körip mäz bolasıñ. Wrpağıma «Baq bereke, ırıs qwt berse eken!» degendi bes uaq alladan tileysiñ! Ömir boyı eliñe halqıña istegen igi is jaqsılığıñ janıñnıñ jaylılığı, dastarhanıñnıñ maylılığınıñ kuäsi boları sözsiz!

Men de elime atamekenime tarihi Otanıma kelip qosılğan milliondağan qandastarımızdıñ Wlı köşin, ömirdiñ örinde jürip, körmegendi körip, estimegendi estip jürsekte er azamattardan qalıspay bastap kelgenime büginderi şükirşilik etemin! Qilı- qiın qıstau zamanda, elge jetip alğan ağayındardıñ bizge degen ıqılas batası, aq tilegi qabıl bolıp, bizdiñ de arman tilegimiz, maqsatımız sätti orındalıp jatqanına täuba deymiz!!!.

Qazirde balalarım Mwhtar men  Aynaş, Baqıt pen Särsenqabıl käsipkerlikpen aynalısıp, öz otbası balaşağaların asıraumen birge, ükimet aldındağı mindettemelerin abıroymen ötey jürip, tuğan- tuıs, dos- jarandarğa da kömek qolın sozuğa mümkinşilikteri jetip jürgeni, bizdiñ eñbegimizdiñ jarqın körinisi, atajwrttıñ ıstıq ıqılasınıñ arqası. Büginde alğaşqı nemerem Erkegül- QazBritan Universitetin oydağıday bitirip memlekettik mekemege jwmısqa ornalasıp, memlekettik qızmetin oydağıday atqarıp jürse, Jan Mwhtarwlı, Aydana Mwhtarqızı, Aqerke Särsenqabılqızı mektepte üzdik oqıp, Janserik Särsenqabılwlı apasınıñ janında mektep tabaldırığın attauğa dayındalıp jür. Äri şöbere süyuge de Alla jetkizedi, degen tilektemiz!

Elimizdiñ örkeni öse bersin,  Qazaqtıñ basınan baq ketpesin!!!.

III.BÖLİM.

QAZAQ ELİNİÑ KÖŞTİ QOLDAUI BASPA BETTERİNDE!

ELBASI N.Ä.NAZARBAEVTIÑ

ALISTAĞI AĞAYINDARĞA AQ TİLEGİ! 

Qazaqstan Respulikasınıñ twñğış prezidenti Nwrswltan Äbişwlı Nazarbaev 1991 jılı 31 jeltoqsanda qazaq halqın kele jatqan 1992 jılğı jaña jılmen qwttıqtap, «atamekenge kelemin deuşi ağayındarğa jol aşıq» degen izgi nietin ülken tebirenispen bildirdi.Bwl tarihi mañızı bar joldau qazaq baspa sözi arqılı alıstağı ağayınğa bılay  jetken edi..

Alıstağı ağayındarğa aq tilek!

           Qımbattı otandastar!

          Qandas bauırlar!Ağayındar!

         Halqımızdıñ twrmıs tirşiligine, elimizdiñ işki,sırtqı sayasatına wlı özgeris alıp kelgen, barlığımız üşin ülken sın bolğan1991-şi qoy jılı tarihta qalıp, ümitpen küdigi mol jaña 1992 jıl keldi. Tağdır tälkegine wşırap, jer betine tarıday şaşırap ketken otandastar, qandas bauırlar, Sizderdi Jaña jıldarıñızben şın jürekten qwttıqtay otırıp, ärqaysıñızdıñ otbasılarıñızğa mol baqıt quanış tileymin!.

         Aspanımız ärqaşan aşıq bolsın!

        Sizdermen  atamekende tabısatın, emen-erkin qauışatın künge tezirek jeteyik. Ejelgi atamekeninen jıraqta qalğan Sizder keşegi künge deyin ata-baba jerine qaytıp kele alamız ba degen swraqtıñ alañdatıp kelgenin men jaqsı bilemin. «Tuğan jerdiñ tütini de ıstıq» deydi halqımız. Qandas bauırlarımızdı bayırğı ata-qonısına tartu maqsatında  adam qwqwğı turalı el aralıq erejelerdi basşılıqqa ala otırıp, Qazaqstan ükimeti «Basqa respublikalardan jäne şet elderden selolıq jerlerde jwmıs isteuge tilek bildiruşi bayırğı wlt adamdarın Qazaqstanğa qonıstandıru tärtibi men şarttarı turalı»  arnayı qaulı qabıldadı.

Sondıqtan atamekenge kelemin deuşi ağayındarğa jol aşıq.

      Ata-baba aruağı aldarıñızdan jarılqasın!

      Qımbattı bauırlar! Sizderdi jaña 1992 jıldarıñızben qwttıqtap, barşalarıñızğa tuğan jerdiñ ıstıq sälemin joldaymın!

     Baqıttı, übirli-şübirli bolıñızdar!

    Biılğı jıl-aq jarqın jıl bolsın!

                        Qazaqstan Respublikasınıñ prezidenti

                                                         Nwrswltan Nazarbaev.

Bwl oqiğa şet jürgen ağayınnıñ köñilin marqaytıp,maqtanış sezimin tuğızıp,olardıñ atajwrtqa kelu ıntıqtığın arttıra tüsti.

Qazaqstan Respublikası joğarğı keñesiniñ nazarına

OTANĞA ORALUDIÑ OÑ JOLI

Är azamattıñ öz otanı bar.Otan ol-Altın besik,Qara şañıraq, yağni,ata-babañnı ejelgi jeri,yağni bir halıqtıñ epicentri.

Adam twrmaq, qwmırsqa ekeş qwmırsqanıñ da otanı boladı.Ol-onıñ ileui.Qwmırsqa öz ileuinen eşuaqıtta adaspaydı. Ras onıñ ileuin äldekim, yaki äldene bwzuı mümkin .Äne sonda qwmırsqa jan-jaqqa bezip ketedi.

Osınday häldi qazaq halqı 1917 jılğı töñkeris kezinde, 1928 jılğı tärkileu(konfiskaciya ) kezinde, 1931-1933 jıldarğı kollektivizaciyakezinde bastan keşirdi. Qazaq halqınıñ wyası bwzıldı. Qoldan jasalğan qorlıqtan, zorlıqtan, genocidten qırıldı. Tirileri bas sauğalap, jan-jaqqa şaşırap ketti. Al, olardıñ ornın kelimsekter basıp qaldı. Qazaq öz jerinde, öz otanında osılayşa azayıp, kelimsekter köbeyip, soñı küni keşe Gorbaçev betimizge salıq qılıp bastı emespe. Soltüstiktegi bes oblıs Reseydiki edi, tıñ köteru jıldarında Qazaqstanğa ötip ketti dep soqtı emes pe. Osınıñ bäri nelikten? Imperiyalıq kekirikten.

Imperiya qwladı, Imperiyanıñ ekpini men elden ketken qazaqtar käzir wş million dep jürmiz.Olar şet elderde jäne Keñes Odağınıñ respublikalarında kün körip jatır.

Endi sol teperişten ketken qazaqtardıñ özderi, yaki wrpaqtarı mına täuelsiz zamanda atamekenge oralğısı kelse şe? Oralıp jatqandarı da bar.Äsirese, Moñğoliyadan, Türkmenstannan, Özbekstannan, Qaraqalpaqstannan kelip jatqandar barşılıq.

Olardı tuıstarşa qarsılap alu köbinese jergilikti basşılardıñ imanına, adamgerşiligine baylanıstı.Qwşağın ayqara aşıp, aayınnıñ aq peyilin tanıtqandar bar.Al bwl istiñ asa jauaptı ekenin, biik parasattıñ tirşiligi ekenin jete wqpay, bezbüyrektik tanıtqandar da joq emes.

Mine, osınday ökinişti jaylar bolmas üşin Köşi-qon (Migraciya )turalı zañ käzir qasqaldaqtıñ qanınday qajet.Respublika joğarğı keñesiniñ 7 şi sessiyasınıñ ekinşi jartısında bwl zañnıñ jobası talqılanatın türi bar. Endi sol zañnıñ öte ädiletti boluıntileyik. Ata jwrtqa, ana besikke oralatın qazaqtar bögde-böten elge kelgendey häl keşpeu jağın mıqtap qarastıruımız kerek. Mwndayda üy-jay, jwmısqa ornalastıru, zeynetaqı tağayındau siyaqtı öte zäru mäselelerdi bwltalaqsız şeşumen birge, adam köñiline qılauday sızat tüsirmeu jağına asa abay bolğanımız jön.Bir auız ağat aytılğan sözdiñ özi janjı jaralaydı. Elim, jerim dep kelgende köñil suımaytın bolsın.

Osı köşi-qon (migraciya ) jöninde Eñbek ministrliginde arnayı bölim bar.Onıñ özi ministrliktiñ öz küşimen üy işinen tigilgen üy. Onısına rahmet.Al, endi örkenietti elderde Köşi-qon jöninde memlekettik derbes komitetter qwrılğan.Basqa ministrliktermen terezesi teñ osınday bir qwrılım Qazaqstan jağdayında kerek-aq siyaqtı.

Köşi-qon turalı zañ qabıldağanda öte saq bolatın närse-ol bwrınğı Odaqtıñ, Äsirese Resey siyaqtı respublikalarınan jönsiz josılıp Qazaqstanğa qaptay beretin kelimsekterdiñ jolın bögeu. Ondaylarğa osı uaqıtqa deyin Qazaqstannıñ qaqpası ayqara aşıq twrdı. Internacionalizm dedik. “Qazaqstan halıqtar dostığınıñ laboratoriyası” degen külkili ataq ta aldıq. Soğan mäz boldıq. Basşılarımız eki söziniñ birinde osını tilge tiek etip maqtanış türinde masattana söyledi. Pendeşilik ärine. Kelte oydıq kemtar wğımı.

Bwl jöninde Qazaqstan öz “borışın “ jüz ese , mıñ ese artığımen orındadı. Endi eki jaqtan da nısap kerek.Qazaqstan köldeneñ kök attı kelimsekterdiñ kerdeñdep kele beruine tıyım salaptı dep bizdi qwday aldında da, adam aldında da eşkim ayıptay almaydı. “Qazaq qonaqjay, meymandos “ degenge daliya berudiñ de reti, şegi boluı kerek. Qwdayğa şükir, keñqoltıq, keñpeyil, aldı aşıq, meymandos ekenimiz ras. Ol minezden ayırılmay-aq  qoyayıq. Biraq bwl asıl minez alañğasarlıqqa aparıp soqsa- sol qorlıq. Tördegi basıñ örge domalaudıñ ornına esikke,bosağağa qaray ığısa berse –alañğasarlıq degen sol boladı.

Endeşe aldağı qabıldanatın, köpten zarığa kütken Zañ osı bir qiın tüyindi. Ädildikpen, asa bir bilgirlikpen zerdelep şeşse dep ümittenuşiler köp. Köpşiliktiñ ümitin aldamayıq.

Keşe ğana Qazaqstan Prezidenti Nwrswltan Nazarbaev alısta jürgen ağayındarğa aq tilek bildirip, Jaña jılmen qwttıqtap: atamekenge kelemin deuşi ağayındarğa jol aşıq, Ata-baba äruağı aldarıñızdan jarılqasın! –dedi.(“ Egemen Qazaqstan” 1 qañtar, 1992 jıl).

Endeşe el basınıñ osı batası qaltqısız qabıl bolğay.

Şerhan Mwrtaza

“Egemen qazaqstan “    gazaeti 1992 jıl

KIİZ KİMDİKİ BOLSA, BİLEKTE  SONIKİ

Qazir dünie jüzinde wlı köş, wlı migraciya qwdireti jürip jatır. Ärbir wlt, ärbir jwrt öz üyirin tauıp jatır. Kezindegi ärqilı qwytırqı sayasattıñ kesir-kerinen tuğan jerden aua köşip, şet jwrtqa qonıs audarğan täjikter – Täjikstanına, özbekter – Özbekstanına, tatarlar – Tatarstanına, albandar – Ablbaniyasına jäne t.t. qayta bastadı.

Mıñ da bir şükir,  mıñ da bir täube deuimiz kerek, qazaqtar da öz Otanına, täuelsiz Qazaqstanına qaytıp jatır. Kelip jatır. Mwnday köşti qalayşa «wlı köş» demeske!!

Osı wlı köş, wlı keruen mäselesi qazaqtar jii qonıstanğan Mongoliyanıñ Bay-Ölke aymağına da jetken. Köş qalay jürmek? Qalay jürgizilmek? Ärine, är köştiñ özindik auırtpalığı bolatını belgili, sol qiındıqtı qalay jeñbekpiz? Qalay jeñildetpekpiz?

 Mine, osı mäseleler boyınşa gazet tilşisi Ämirhan MEÑDEKE  tayauda ğana Bay-Ölkege barıp qaytqan Qazaqstan Respublikasınıñ eñbek ministri Sayat Düysenbaywlı BEYSENOV mırzağa jolıqqan edi.

Sonımen, Sayat mırza köş kezegi Bay-Ölke qazaqtarına da keldi deysiz ğoy?

Iä, Bwrındarı Qazaqstanğa köşip kelgender qazaqtar Moñğoliya eliniñ  işki aymaqtarında twratın qazaqtar edi ğoy. Endigi kezek Bay-Ölkege de keldi. Bay-Ölkedegi bauırlarımız Qazaqstanğa köterile, qoparıla köşpek bop bel şeşip otır. Buınıp tüyinip dayın otırğandarı qanşama.

Eñ äuelide osı saparımızdıñ resmi jağına toqtala keteyin. Delegaciyanı men bastap bardım. Delegaciyamızdıñ qwramında menen basqa da Qazaqstan Prezidenti apparatı men Ministrler kabinetiniñ, sonday-aq Qazaqstan Sırtqı ister ministrliginiñ jauaptı qızmetkerleri boldı.   Ulan-batırda boldıq. Bizdi Moñğoliyanıñ Prem'er-ministri D.Byambasüren, Eñbek ministri C. Colmon qabıldadı. Moñğoliyadağı Resey elşiliginde de boldıq. Elşi S. Razovpen äñgimelestik.

Osı sapardıñ barısında biz mına bir asa mañızdı mäseleniñ basın aşıp aldıq. Ol qalay mäsele? Öziñe de belgili, Moñğoldağı bauırlarımız bwdan eki üş jıl bwrın-aq Qazaqstanğa kele bastadı emes pe. Biraq ol kezde Qazaqstan äli Odaqqa ortalıqqa qarap jaltaqtauşı edi ğoy. Sondıqtan «Moñğoliyanıñ qazaqtarı Qazaqstanğa twraqtap qalu üşin emes, jwmıs küşi jetispey jatqandıqtan kelip jatır» dep külbilteledik qoy. Onıñ nesin jasırayıq. Endi mäseleni aşıq qoydıq. Mwnıñ atın wlı köş deydi, wlı migraciya deydi. Ärbir qazaqtıñ, meyli ol dünie jüziniñ qay tükpirin meken etsin, öz otanına oraluğa, ata jwrtına qaytuğa qwqısı bar. Oğan eşkim tosqauıl qoya almaydı. Qoyuğa tiis emes te. Endeşe, Moñğoliyanıñ qazaqtarı da öz otanına qaytuğa qwqılı. Biz mwnı aşıp ayttıq. Aşıq ayttıq. Osığan oray bwdan eki üş jıl bwrın jasalğan jaltaq kelisim şarttardıñ bärin özgertip, qayta jasadıq. Jañadan jasadıq.

       Bärekeldi Täuelsiz Qazaqstannıñ mwğdarına say tirlik jasapsızdar. Bizdiñ biluimizşe, Moñğoliya şekarasınan qazaqtardıñ qara bası ğana ötuşi edi. Endi olardıñ özderimen birge mal-mülikterin alıp keluine bolatın şığar?

Mülikterinde tolıq alıp keledi. Al malğa keletin bolsaq, jağday bılay. Qazaqstanğa köşip keletin ärbir otbasınıñ müşesi özimen birge 8 bas wsaq (qoy,eşki) ne bolmasa 2 jılqı alıp keluine qwqılı. Mäselen, bir otbasında altı adam bar deyik. Endi 6-nı 8-ge köbeytiñiz. YAğni, osı otbası özimen birge 48 bas qoydı alıp kele aladı. Ne bolmasa qoy basına şağıp jılqı alıp kele aladı.

Bwl maldardıñ bäride Qosağaş arqılı Qazaqstanğa  aydalıp ötiledi. Mwnıñ bäri eki jaqtı kelisim-şartta atap körsetildi. Sonday-aq bwl şartta kedendik kedergilerdi joyu jöninde de mañızdı mäseleler atalıp ötildi.

       Köşip keluşilerdiñ jol şığının kim öteydi? Kim moynına aladı?

Biz alamız. YAğni, Qazaqstannıñ Eñbek ministrligi töleydi. Kiiz kimdiki bolsa, bilek te sonıki. Köş Qazaqtiki. Endeşe, bwl köştiñ auırtpalığın Qazaqstan köterip aluğa tiis.

Bwrındarı Moñğoliyanıñ qazaqtarı Qazaqstanğa jartı älemdi aynalıp (Irkutsk arqılı) jetuşi edi ğoy. Biz osı mäseleni tolıq şeştik. Qalayşa? Är kün sayın 5 wşaq Moñğoliyanıñ Bay-Ölkesine üzdiksiz qatınap twratın boladı. Bwl wşaqtar şilde ayında är künine bes reys jasasa, endi toğız reys jasaydı. Bwl wşaqtar Semeyden, Öskemennen wşıp şığadı da,       Bay-Ölkege barıp, ondağı buınıp-tüyinip dayın otırğan qazaqtardı sol Semey men Öskemenge qayta alıp keledi. Kütip aluşılarda köşip keluşilerdi osı jerden qarsı alap, Qazaqstannıñ oblıstarına taratıp äketetin boladı. Osı şığındardıñ barlığın, yağni wşaqtardıñ janar may şığının, jol şığının, tamaq şığının bärin Eñbek ministri töleyin dep otır.

       Qarsı alu degennen kelip şığadı, köşip keluşilerdi qarsı alu jağı äli de bolsa köñilden şığa bermeydi-au.

Mwnı dwrıs ayttıñ. Endi jağday mülde özgeretin boladı. Bizdiñ wsınıs jasauımızben Qazaqstan Ministrler Kabineti arnayı qaulı qabıldadı. Bwl qaulı boyınşa ärbir oblısta, ärbir audanda köşi-qon komissiyası qwrıluı kerek. Jäne de bwl komissiyanı jergilikti äkimniñ orınbasarı basqaruı kerek. Däl käzir osı is jedel qolğa alınıp jatır. Bwl nedegen söz? Köşip keluşilerge jergilikti  äkimder jete nazar audaradı degen söz

Bay-Ölkeden köşip keletinderdiñ biıl qanşasın qabılday alasızdar?

Bıltır 12 mıñ adamdı qabıldadıq qoy. Biıl 26 mıñ adamdı qarsı alıp, jer-jerge ornalastıramız ğoy dep şeşip otırmız.

Estuimizşe, Siz bügin tüs aua Türkmenstanğa wşqalı otır ekensiz…

Türkmenstanğa da däl osı mäselemen, köşi-qon mäselesimen bara jatırmın. Soñğı eki-üş jıldıñ köleminde Türkmenstandağı qazaqtar da Qazaqstanğa köşip kele bastadı. Biluimizşe, qiındıqtar az emes. Osı qiındıqtardı Türkmenstan ükimetimen birige otırıp şeşsek degen nietpen jol jürgeli otırmın.

Jortqanda jolıñız bolsın!.

                                         «Egemen Qazastan» 30 şilde 1992 jıl.

             Qazaqstan Respublikası joğarğı keñesiniñ nazarına

                    QANDASIMIZ QAMIQPASIN

Ötken jıldıñ naurız ayınan bastap Qazaqstanğa Moñğoliyada twratın qazaqtar köşip kelip qonıstana bastadı. Bwl ağayındarımızdıñ kelu sebebi: birinşiden, socialistik jüyeniñ küyreuine baylanıstı bwrınğı, öz mümkindigimen jwmıs istep, özin-özi qarjılandıra almaytı, ükimetten nesie alıp kelgen öndiris, şaruaşılıqtıñ jabıluı, öndiristik emes salalarda jwmıs qolınıñ qısqarıluına baylanıstı jwmıssızdar sanı köbeydi; ekinşiden, Monğoliyada demokratiyanıñ keñinen öris aluınıñ arqası. Sonıñ nätijesinde Moñğoliyada twratın qazaqtar özderiniñ bayırğı ata-mekenine barıp eñbek etu jönindegi tilegin moñğol ükimeti tüsinistikpen qabıl alıp, erkindik berdi. Ökinişke oray qanattas körşi jatqan eki elde de köşi-qon zañı joq eken. Sondıqtan mwnda köşip keluşiler Qazaqstannıñ jergilikti auılşaruaşılıq salalarınıñ eñbek küşine degen swranısı boyınşa solardıñ ökilderimen kelisim-şart jasap, sonıñ negizinde kelip ornalasıp jatır. Osı jolmen ötken jılı Moñğoliyadan Q azaqstan Respublikasınıñ Taldıqorğan, Jezqazğan, Qarağandı, Semey, Şığıs Qazaqstan, Pavlodar, Qostanay, Almatı oblıstarına 12 mıñğa tarta adam, 2500 otbası köşip kelip ornalastı. Köpşilik jerde alıstan kelgen ağayındarına jan-jaqtı kömek körsetip, janaşır jılı şıraymen qabıldap jatır. Mäselen Jezqazğan oblısınıñ Aqtoğay audanı, Şığıs Qazaqstan oblısınıñ Zaysan audanı, Qarağandı oblısınıñ Qarqaralı audanınıñ basşıları atamekenge oralğan ağayındarınıñ tez jersinip ketui üşin qoldarınan kelgen jaqsılıqtarın jasauda. Al Respublikalıq halıqqa bilim beru ministri Ş.Şayahmetovke aytar alğısımız ülken. Atajwrtqa alğaşqı köşpen kelgen ağayındardıñ balaların mektepke, mektep-internatqa ornalastıru, şının aytu kerek oñay bolğan joq. Osı jaydı bayandap aldına barğanımızda mäseleni qolma-qol şeşip, arnayı bwyrıq berdi. Sodan beri , mine, bwl jağınan küni büginge deyin kemdik joq.

Sonday-aq Qazaqstan Respublikasınıñ Prezidenti N.Ä.Nazarbaev jaña jıl qarsañında alısta jürgen ağayındarğa arnap söz söyledi. Onda «Sizdermen atamekende tabısatın, emin-erkin qauışatın künge tezirek jeteyik» dep aq tilek bildirdi. Mwnıñ özi şette jürgen qandastarğa qattı  äser etti.

Atajwrtqa kep ıstıq ıqılas, şınayı qamqorlıqqa bölengendermen birge, köpirme köp sözge senip, qalğandar da bar. Mısalı, Semey oblısı Abıralı audandıq Keñesiniñ törağası Düysen Qoşqarbekovtı sırtınan eki sözdi adam dese jwrttıñ sene qoyuı ekitalay. Biraq solay dep aytpasqa amal joq. Basqa baspana, eki qolğa jwmıs, qajetti kömek boladı dep qanşama otbasın jılı otnınan tik köterip köşirip alıp kele twrıp, aytqandarınıñ birinde orındamadı. Qayta olardan jolğa şıqqan azın-aulaq qarajattı qaytarıp aldı. Sonan soñ atajwrtın añsap kelgender amalsızdan basqa oblıstarğa ornıqqan jegjattarın jağalap, öz betterimen tarıp ketti.

Käzir köşip keluşilerdi ornalastıru, jwmıs tauıp beru, jäne tağı basqa qajetti kömek körsetu barısında jergilikti jerdiñ qolınan kele bermeytin kedergiler bolıp twr.Mäselen Qazaqstannıñ auıl şaruaşılığınıñ swranısı – malşı, mehanizatorlar. Kelisimdi osı eki mamandıqpen alamız dep jasaydı. Kelgisi kelgen malşılar men mehanizatorlar tuğan-tuıstarın da tastamay, özderimen birge erte keledi. Al mwnda kelgen soñ olar öz mamandıqtarı boyınşa jwmıs taba almay, sergeldeñge tüsedi. Aqırı qay jerde qolaylı jwmıs bolsa, eriksiz soğan köşedi. Osınıñ bärine qarjı kerek. Köşi-qon kezinde eşkim kütpegen ärtürli kezdeysoq jağdaylar boluı äbden mümkin. Mısalı, üy mülkin tonatıp alu, ört pen apatqa wşırau, janwyanı asıraytın adamınıñ ayaq astınan auır nauqasqa şaldığıp, nemese qaza bop ketken kezde solarğa kömek beru mäselesi şeşilmegen. Al Moñğoliyanıñ Eñbek jäne Qarjı ministrlikteri mwnday jağdaylardı şeşu üşin eñbek küşin paydalanıp otırğan jerden qarjı jiıp, sonı jwmsañdar degen nwsqau bergen edi.Osı qarjınıñ közi kelisimde körsetilgenimen, Qazaqstan Eñbek ministrliginiñ qarsılıq körsetui boyınşa şaruaşılıqtar tölemey otır. Aynalıp kelgende, kezdeysoq auırtpalıqtıñ bärin ata jwrtım dep añsap kelgen qonıs audaruşılardıñ özderi köterude.

Tağı bir nazar audarudı qajet etetin negizgi mäselelerdiñ biri –köşip keluşilerdiñ qalalarda twraqtauına jağdaydıñ bolmauı. Sonıñ saldarınan joğarğı bilim maman intelegentter, äsirese öner adamdarınıñ atamekenderine oralularına mümkindik bolmay otır. Qazaqstan tarapınan keluşilerdiñ bwl kategoriyasına memleket tarapınan qamqorlıq kerek-aq.

Sonımen qatar mwnda keluşilermen eñbek kelisimi 5 jılğa jasalğan. Key jerlerde körsetilgen toñ-toraz salqın qabaqtıñ äserinen, alıstan añsap kelgen atamekenimizde tübegeyli kelu kerekpe, joq qaytadan Moñğoliyağa köşu kerek pe dep oylanıp jürgender de joq emes…

Mine, Moñğoliyadan atajwrtqa kelip, qazir qonıstanıp jatqan adamdarımızdıñ jağdayı qısqaşa aytqanda osınday. Bwdan qortındı jasay kelip, Qazaqstan Respublikası täuelsiz memleket bolğandıqtan jäne küni keşe bekitilgen Azamattıq turalı Zañdı negizdey otırıp, aldağı uaqıtta köşip keluşilerdiñ mäselesin ökimet öz qolına alıp,memlekettik twrğıda şeşilse eken degen ötiniş-tilegimiz bar. Eger onı taldap atın atap, tüsin tüsteytin bolsaq tömengidey:

-                  keluşilerdi mümkindigine oray ağayın, jekjattarın bir-birinen ajıratpay bir jerge, kem degende 20-30 tütinnen şoğırlandırıp ornalastırsa,nemese jaña audan, auılşaruaşılıq mekemelerin aşsa;

-                  üy-jay jäne birden jwmıs ornımen qamtamasız etuge ökimet tarapınan kepildik berilip, jasalğan uäde zañdı türde orındalatın bolsa;

-                  köşip keluşilerge jappay qarjılay kömek berilse.Ras käzir Respublika Ministrler Kabinetiniñ 1991-şi jılğı 711-şi qaulısı boyınşa auılşaruaşılığına jwmısqa barğandarğa ğana kömek beriledi.Al kömektiñ mölşeri käzirgi bağanıñ şarıqtauın eskersek, tipti mardımsız;

-                  Qazaqstanda jekemenşiktendiru iske asıp jatqanda, köşip kelgen adamdardıñ tağdırı qalay boladı? Bwl mäsele de memleket aralıq deñgeyde şeşilse deymiz. Sonday-aq qonıs audaruşılardıñ Moñğoliyadağı menşikti mal-mülkin alıp keluge eki el arasında kelisim jasalsa.

Ärine, bwl problemalar qolında qarjısı bar köşi-qon komiteti qwrılmay, oñaylıqpen jüzege aspaydı. Sebebi, qazirgi Respublika Eñbek ministrliginiñ wyımdastıruımen jürip jatqan köşi-qonnıñ qiındığı joğarıda biz söz etkendey bolıp otır. Onıñ barlıq problemaların şeşetin jalğız ministrlikte mümkindik te joq. Sondıqtan ondağı joldastarğa ökpe aytuğa da bolmas.

Qazaq halqınıñ arqa süyer azamattarı, qwrmetti halıq deputattarı, sözimizdi Sizderge arnağalı otırmız. Halıq üşin, qazaq eliniñ bolaşağı üşin şeşilui kürdeli köptegen izgilikti mäselelerdi orındı şeşip kele jatqandarıñızğa rizaşılığımızdı bildire otırıp, wlanbaytaq Moñğol dalasında moñğol ağayındarmen birge erkin eñbek etip , ömir sürip kelgen qazaq qandastarıñız atamekenim dep añsap kelgende qiındıqsız aralarıñızğa kirip, tez siñisip ketui üşin respublikanıñ arnayı köşi-qon ministrligin qwru mäselesin bayıppen qarap, tez şeşseñizder eken. Bwl özi qandastarı jaylı qamqor bolğısı kelgen barlıq mädenietti elderde bwrınnan qalıptasqan qasietti dästür.Sonı täuelsizdikke qol jetkizgen Qazaqstan Respublikası nege qoldanbasqa? Öytkeni atamekenine kelem deuşiler jalğız Moñğoliyada ğana emes, basqa da şet elderde köp. Solarğa dañğıl jol aşılmay ma?Sonda ğana köş baysaldı bolmaq!

Söz soñında halıq qalaulıları, Sizderge aytarımız, jwmıstarıñızdıñ sätti boluına igi tilek bildire otırıp, Alla tağalanıñ nwrı jausın demekpiz.

                                           Sağat Zahanqızı,                                                                                         

                                           Ayathan Twrısbekwlı ,

                                           Moñğoliya Eñbek ministrliginiñ

                                           Almatı qalasındağı

                                            twraqtı   ökilderi.                                                                                                              

                                           «Egemendi Qazaqstan» gazeti.       

                                            21.01.1992j.   23.07.1992j.    

ĞAFU QAYIRBEKOV

                    Qazaqtardıñ otanına oraluı turalı äñgime-sır

                  TÖRT BWRIŞTAN TÖGİLİP KÖŞ KELEDİ

Biz Alataudıñ eñ bir körikti qoynauında –“Bwtaqtı say”atalatın özeniniñ jazğı kürkiri jan-jaqtı jañğırtıp jatqan jağasınıñ kök maysası japırılmağan, eki jağınan tau qorşap, qabat-qabat qarağayları jwpar şaşqan, jalğız ayaq joldarı biikke asıp, älde qayda sonau kök aspan astına ketip jatqan samal, saya orınğa tigilgen, on eki qanat aq ordanıñ işinde otırmız. Bau şu,oyu-örnegi adamdar qolınan, olardıñ jan küyimen ınta-ıqılasınan jaralğanın äsem bayandap twr.

Bwl Bayan –Ölgey qazaqtarınıñ köş basşılarınıñ üyi.Olar-twla boyları asıl arman men jiger qayrat otına tolı Sağat qarındas pen Ayathan bauır. Olar osınau twstağı Otanğa oralu jolında asu-asu bel basıp, şıtırman-şırğalañ jol basqanımen, “ May taban” atanğan wlı köştiñ qalay bastalıp, ilki künge qalay wlasıp jatqanın bayandağanda bir-birine alma –kezek auısqan egiz kitaptay elesteydi. Osı jerde otırğandar  Sağattıñ balaları Mwhtar, Altın,Baqıt, eki bauırı Sayt pen Säulehat Sayttıñ kelinşegi Aqbal, Ayathannıñ bäybişesi Tätti,balaları Janar, Ernar, Nazgül, Didar, küyeu jigit Quanışbek jäne Sağattıñ nemereleri- kişkentay säbiler.Mınau saltanattı da sağınıştı keñ dastarhanda bizdiñ Qazaqstanda kezdese bermeytin sarı uızdan wyıtqan mañızı küşti bir däm balqaymaqtıñ basqa bir türi şaqpaq qantqa wqsağan tört bwrıştı qwrt, uıljığan küreñ tüsti irimşik deysiz be, sonau alısta ğasırlar boyına ğwmır keşken bauırlar twrmısı men salt-dästürinen habar beretin, qazaqı däm-twzdar sıqasıp twr.Osınıñ üstine olardıñ atameken topırağın basıp, armanına jetken ayrıqşa quanışın qossañız jan balqıp, jürek tebirenip, közge jas orala beredi. Sağat söylep otır. Bwlardıñ barlığı derlik joğarı bilimdi adamdar. Sağat-ekonomist. Mäskeudiñ halıq şaruaşılıq institutın bitirgen. Ayathan da solay.Özgeleri Kiev, Odessa tehnologiyalıq instituttarın tauısqan. Sayt teri ileu, ülgirtu jöninen kandidattıq dissertaciya qorğağan. Bäri de ayaqtarınan tik twrıp, qızmet etip jür. Bılay qarasañ özimizdiñ künde körip jürgen tuıstar sekildi, barınşa bauırmal, qarapayım, mamandıqtarınıñ ärtürine qaramastan bäri de qazaqtıñ ädebieti men muzikasın on sausağınday bilip, sanap aytıp otır. Bizden ayırmaşılığı osı.

-Meniñ joldasım Dürbithan,-deydi Sağat jüzine säl köleñke toqtap. –Moñğoliyadağı qazaqtardıñ arqa süyer ağasınday ayaulı azamatı edi…   Ol Prem'er-ministrdiñ keñesşisi bolıp, joğarğı qızmette otırdı. Oğan deyin de talanttı basşı retinde ülken jwmıstarda boldı. Obalı ne kerek moñğol basşıları, ükimeti az wltsıñ dep kemsitpey, aqılına bilimi say qazaqtardı bağalap, is basqartıp keldi.

Bwl dästür bälkim sonau Twrar Rısqwlov zamanınan qalğan şığar. Ol Kominternniñ Moñğoliyadağı ökili bolğan. Uaqıtında moñğoldıñ jaña jas memleketine  köp eñbek siñirgen. Tipti astanağa” Ulanbatır” dep at qoyıp ketken de sol kisi desedi. Qazaqtıñ işinen öte talanttı memleket qayratkerleri şıqqanın şığa beretinin olar biledi.Mine, sol Dürbithan moñğol ükimetiniñ basşıları arasında ıqpalın jürgizgen kisi edi.”jazmıştan ozmış joq “ degen sol,  nağız jaynap twrğan kezinde, sonau tüpki armanına endi-endi  jetem  dep jürgende, twtqiıldan ömirden baz keşti.(Osı kezde onıñ közinen jası qwyılıp ketti) … Meniñ baqıtıma mınau otırğan Ayağañ nartäuekel, qiın saparğa şılbır tastap, dizgin qosıp birge şıqtı. Bwl uaqıt-1989-1990 jıldar edi. Sizderdegi demokratiya bizge de kelip,ärkim öz oyındağı maqsatın erkin aytatın, erkin qimıldaytın kez tudı. Küyeuim Prem'er-ministrdiñ  eñ senimdi serikteriniñ biri bolğan soñ da, köp jıl aralasıp, joldas bolıp ketkendikten, ol kisige men oyımdı, sezimimdi, jasqanbay ayta beretinmin…

Biz Ayakeñ ekemiz iske kirisip kettik. Aldımen jastardı tilektesterdi jinap, halıq işine şığa bastadıq.Qanşama eldiñ bilikti kisileri, sıylı aqsaqaldarımen keñestik.Ne aytarı bar siresken señdi bwzu öte qiınğa soqtı.Moñğoldar özinşe bir basqa, aldımen qazaqtardıñ özi neşe bölikke bölindi.”Ol jaqta qalıñ orıs qırıp tastaydı, tilin de bilmeymiz, üyrengen moñğolım jaqsı’’ deytinder basımdıq ala berdi.Degenmen kele-kele “köşemiz”  “köşpeymiz” degen negizgi eki top şıqtı…

1990 jılı  alğaş ret biz şolu,  barlau maqsatımen Almatığa keldik.Tiisti orındardıñ qabıldauında boldıq. Onşa qarsılıq ta, onşa qoldau da köre almadıq. Bizge negizgi aytqandarı: Keñes, Moñğoliya memleketteriniñ özara kelisimi bolmasa, jay betaldı köşe jöneludiñ jöni kelmes. Jüyeli, josparlı şara qarau kerek. Onısı da dwrıs edi, eki jaqtıñ tiisti orındarı müddeli ministrlikteri bas qosıp,” uh” degende kelisim tabıldı-au.Ayta berse söz wzaqqa ketedi. 1991 jılı köştiñ aldı qozğala bastadı. Aldımen köşti wyımdastıru ştabı qwrılıp, onıñ basşıları retinde özimiz keldik…

Sözge Ayathan aralastı.

-Qazir 42500 adam,8 mıñnan astam janwya kelip jetti.Respublikanıñ biraz oblısına tarap, ärkim öz mamandığımen jwmısqa kirisip jatır.Qazaqstan Eñbek ministrliginiñ bwl jönindegi jwmısı äjeptäuir jolğa qoyılatın sekildi.

Zamannıñ tarşılıq, qımbatşılıq, dağdarıstı kezeñine tap bolıp äri jaña ğana derbestik alğan qazaq memleketiniñ de şın mağnada täuelsiz boluı üşin qıruar is tuındap jatqanın jaqsı bilemiz. Al jalpı köşip-qonıp jatqan eldiñ bäri bwl jağdayğa tügel tüsine bermeydi. Älgi sağınıp kelip sandalıp qaldıq degen ökiniş sodan şığadı.Onıñ üstine bar jerde birdey qolında därmeni az bolğanımen, köñili dwrıs ağayındar kezdese bermeydi.Onıñ üstine jergilikti tuıstar köşu degenniñ azap beynetin wmıtqalı qaşan.Öz Otanında ösip-öngender sol Otandı sağınu sezimderin bile bermese kerek.

Bayırğı qazaqtıñ bauırmaldılığı osı kezde auaday qajet.Bir ğana Qazaqstan-atalar Otanı, soğan jetip ölsekarman joq  degen maqsat üşin qanşama adamdar jol azabın şekti, qisapsız şığınğa battı, adam qwrbandarı da bar, sonıñ bäri bolaşaq üşin, wrpaq üşin, wlttığın,tilin saqtap qalu üşin adam aytqısız arpalıs keşude.Sol qiındıqtardıñ bärin jeñip twrğan “Otanımızdıñ topırağın bastıq” degen wlı sezim, wlı maqtanış bar.

…Bwl köşip kelip jatqan bauırlar aldımen bizge Otan-Qazaqstan degen maqtanış, äulie sezimdi alıp kelip jatır.Ekinşiden, sonşama uaqıt qızğıştay qorıp saqtağan taza tildi, şwraylı sözdi, neler köne küydi sazdı, qazaqtıñ taza minez ibadat pen inabat, swlu sıpayılıqtı alıp kep jatır.Moñğol qanşa aytqanmen twrmıs- saltı wqsas, dalalıq käsibimen minezi wqsas, qaşannan tarihı bir halıq bolğandıqtan qazaqtardıñ özin özi saqtauına qiyanat jasamağan siyaqtı.Auıl aralas ,qoy qoralas, kündelikti tirşiligi birdey, bolğan soñ, ärine belgili mölşerde bir-birine jasaytın ıqpalınsız bolmaydı.Minez äreket jöninde de solay bolmaq. Mwnday qwbılıs sanadan da tısqarı twrğan närse, bayqatpay jwğadı.Mısalı, Qıtay, Auğan ,Iran, Türkiya qazaqtarınıñ jalpı örkeniet tarihındağı damu, qalıptasuları tuğan,  ösken ortağa baylanıstı minez-qwlqı,  düniege köz qarası ärtürli ekeni birden közge şalınadı. Bärin baylanıstırıp twrğan qazaqtıñ qan men ortaq jalğız tili ğana.Osılardıñ bäri, ala-qwlalaqtar keyin bir ğana memleketke wlasqanda tez-aq joyılıp ketetin ayırmaşılıq.Mäsele wyımdasuda birlikte köbeyude bolıp otır.”Köp qorqıtadı ,tereñ batıradı” degen maqal käzir esimizge jii tüsui kerek…

Şınımdı aytayın men osı körinisti körip,osı äñgimelerdi tıñdap otırıp bizdiñ keybireulerimizdiñ wğıp jürgenimizdey bwl köşu jäy orın izdep, pana izdep bosıp jatqan el emes,qazaqtıñ atamekenine tarihi wlı köşi, birjolata ornığu däuiri dep qarau kerek ekeni esime tüsedi.Bwl qazaq egemendigi attı wlı kitaptıñ wlı bir tarauı bolmaq.

Sondıqtan bwğan qosa qamqorlıq, adamşılıq, jauapkerşilikpen, ıjdahattılıqpen qarau kerek.Olardıñ otan añsağan ğaziz jüregin ardaqtay bilu kerek.Keybir sanası sayaz, aqılı swyıq qazaqsımaqtıñ “Özimiz jarımay otırğanda … “dep küñkildeytinderinen qorğau kerek.”Köş jüre düzeledi “degen danışpan ata sözin olar jaqsı biledi, sondıqtan qazirgi barğa qanağatı mol. Iya, köşteriñ oñ bolsın bauırlar, mına aq sapar, tarihi jolda talay kezdesuge jazsın.

“Halıq keñesi” gazeti

1993 jıl. 24 mausım.

Atameken ayasında

Qazaq halqı üşin bir el bolıp, şañıraq köterip, bir jerge jinalmay wrpaq tağdırın şeşuge bolmaytının bärimiz tüsindik. Sodan Qazaqstanğa köşudiñ jolın 1990 jıldan beri qarastıra bastadıq. Mäskeuge osı maqsatpen arnayı barıp, osı jılğı 24 nauırızda  Almatığa kelip,  «Qazaqstan qoğamınıñ» törağası Şäñgerey Jänibekov mırzağa mäsele qoydım, osı kisiniñ qoldauımen jäne jol körsetuiniñ arqasında QazSSR Eñbek ministri Sayat Beysenovtıñ qabıldauında bolıp arğaray memlekettik hatşı Qaratay Twrısov, QazSSR Prem'er ministri Wzaqpay Qaramanovqa deyin barıp mäseleni egjey tegjeyli tanıstırğanımızdıñ arqasında Wlı köştiñ jolınıñ aşıluına mümkindik tuındadı. Ol kezde Moñğoliyada da Qazaqstanda da Köşi-qon zañı joq edi. Alğaşında Qazaqstannıñ jwmıs küşine mwqtaj mekemelerimen Eñbek kelisim-şartın jasadıq. Moñğoliyada jwmıssızdar köp edi.Moñğol ükimeti olardı qalayda jwmıspen qanımdau mäselesin kün tärtibine qoyğan.Bizdiñ Qazaqstanğa kelip jwmıs jasaymız degen  talab-tilegimizdi qaytarğan joq. Men 1990 jılı 19 şı jeltoqsan küni Moñğoliyanıñ Eñbek ministrliginiñ janınan jañadan aşılğan Şetelderge barıp jwmıstağısı keletin azamattardıñ jwmısı jönindegi Byuronıñ nomeri birinşi joldamasımen kelip, Taldıqorğan oblısı Kerbwlaq audanınıñ äkimşiligimen 200 adam äkeluge Eñbek kelisim-şartın jasadım.Osı kelisim boyınşa,  1991  jılı  17- şi naurız küni Ayathan twrısbekwlı ekemiz Taldıqorğan oblısınıñ Kerbwlaq audanına 96 adamdı alıp kelip, audannıñ barlıq şaruaşılıqtarına malşı, jwmısşı retinde ornalastırdıq.Bwl arğarayğı Wlı köşke jol aşqan mongoliya qazaqtarınıñ alğaşqı legi edi. Osı adamdardañ işinde otbasımen köşip kelgen Auipbaydıñ eki otauı boldı.Köştiñ jolın keñeytu üşin men Mongoliyanıñ Prem'er ministri Daşiyn Byambasürenniñ eki märte qabıldauında bolıp, atamekenge kelgisi kelgen ağayındardıñ tilegin jetkizdim.Eki eldiñ de ükimet basına deyin mäseleni jetkize tüsindirgenniñ arqasında ,1991 jılı mausım ayınıñ 24-şi jwldızında Mongoliyanyañ Eñbek ministri C.Colmon men QazSSR ınıñ Eñbek ministri Sayat beysenov bastağan eki el delegaciyasıAlmatı qalasında bas qosıp,Mongoliyadağı qazaqtardıñ özderiniñ tarihi otanı Qazaqstanğa Eñbek kelisim şartı arqılı qonıs audarıp jatqanın maqwldadı, jäne 1991 jılı qırküyek ayında osı mäsele turalı Ulan –Bator qalasında eki jaq kezdesip kelisimge qol qoyıldı.Mwnda:Köşti arğaray Eñbek küşi retinde jalğastıru mäselesi bekitilip, ot basımen kelip jatqan adamdardıñ zeynet jasındağı adamdarına Mongoliya men Keñes odağınıñ arasında 1981 jılı jasalğan Kelisim negizinde, Qazaqstan jağı zeynetaqı beruge kelisildi.Zeynet aqı mäselesin, biz alğaşqı köş kelgen kezden bastap qolğa alıp, QazSSR ınıñ Äleumettik qamsızdandıru ministri Zäure Jünis qızınıñ qabaldauında bolıp oñtaylı şeşim alğanımızdıñ arqasında mausım ayınan bastap berilip kelgen endi, ol endi eki el arasındağı kelisim arqılı bekitilui zañdı negiz alıp, jaña qarqın alğan köştiñ keri qaytpauına ülken äserin tigizdi. 1991 jılı  Qazaq eli täuelsizdigin alğanğa deyin Eñbek kelisim şartı negizinde Qazaqstanğa 11800 adam öz küşterimen , öz qarajatımen qonıs audardı. Olarğa kelisimde körsetilgen mindettemeler boyınşa şaruaşılıqtar aqşalay kömek ,jäne mal berip, jwmıs berdi. Balaların oqu orındarına bögetsiz qabıldadı. Qazaq eli täuelsizdigin alğannan keyin, 1991 jılı 31 şi jeltoqsan küni Qazaqstannıñ Alğaşqı Prezidenti Nwrswltan Äbişwlı Nazarbaev telearna arqılı halqın jaña jıl merekesimen qwttıqtap söz söylegende: “…Alıstağı ağayın özderiniñ tarihi otanı Qazaqstanğa kelemiz , dese qwşağımız aşıq…”,dep izgi nietin bildirdi.Osıdan keyin Qazaqstan ükimeti köşi-qon jwmısın öz qolına aldı .Köşti kim jürgizedi dep swrağandarğa, Qazaqstannıñ Eñbek ministri Sayat Beysenov: “ Kiiz kimdiki bolsa ,bilek sonıki,özimiz köşirip alamız”,- dep aqparat arqılı jauap berdi. 1991 jılı Mongoliyanıñ astanası Ulan-bator men onıñ mañındağı aymaqtardan bastalğan  Wlı köş, 1992 jılı Mongoliyanıñ Bayan-Ölgiy aymağınan jalğasın taptı.  Künine 8-10 wşaq  300 dey avtobuspen adamdarın tasıp, 2000  şaqtı tirkemeli KAMAZ olardıñ jükterin tasıdı.Mwnday saltanattı Wlı köş, bwrın soñdı düniede , eşbir wlttıñ peşenesine bwyırmağan boluı kerek !… Arğaray Qazaqstanda Köşi-qon Agenttigi  qwrıldı. Köşip kelgen adamdar Kelisim şart boyınşa bes jıl merzimimen berilgen Mongoliya azamattığınıñ pasportımen otırğandıqtan Moñğoliya Eñbek ministrliginiñ Almatı qalasında Twraqtı Ökildigi aşıldı. Ökildiktiñ bastığına meni( Sağat Zahanqızı) orınbasarına Ayathan twrısbekwlı tağayındaldı. Ökildik, köşip kelgen adamdar Qazaqstannıñ azamattığın alğanşa,olardıñ twrmıs tirşiligi, jwmıs jağdayına baylanıstı şeşimin tabuğa tiisti mäselelerdi tiisti mekemelerge jetkizip, şeşimin tabuğa qolqabıs jasap otırdı. Atajwrtqa köşip keluşilerdiñ sanı 1992 jılı 23mıñ adam qonıs audardı. Qazaqstanğa kelgisi keletin adamdarğa böget bolğan emes.

Qonıs audaruşılar alğaşında üy mülkimen köşse, soñğı kezde malın da alap köşti. Qazaq halqın  wlt retinde sıylap, bostandığına şek keltirmey, halıqtıñ ömir boyı jiğan-tergen dünie – mülkine qol tigizbey, bögetsiz jiberip otırğan Mongoliya ökimetine qazaqtar şın ıqılasımen razı.

Köşip kelgen halıq jergilikti ağayındardıñ ıstıq ıqılasına bölendi.  «Köş jüre düzeledi»  degen ğoy. Wlttıq mädenietti arqau etken örkenietti elderdiñ biri bolarmız degen ümitpen kelgen ağayındarımız özderine tapsırılğan jwmıstı jan ayamay tındıruğa äzir.

Atamekenine kelgisi kelgenderge ıstıq ıqılas bildirip, qol wşın sozıp, milliondağan som qarjı bosatıp, qamqorlıqtarına alğan Qazaqstan Respublikasınıñ Prezidenti Nwrswltan Nazarbaevqa , Ministrler Kabinetiniñ törağası Treşenkoğa  şın jürekten alğıs aytamız

                                Sağat Zahanqızı, AyathanTwrısbekwlı.

                                Mongoliya Eñbek ministrliginiñ

                                Qazaqstandağı ökilderi

                            « Şalqar» gazeti qırküyek , 1992 jıl

                                                   Ata meken ayasında

                 ELGE KELGEN BAUIRLAR

-         Sağat Zahanqızı, Moñğoliyadağı ağayındardıñ köş bası

Qazaqstanğa bwrılğalı beri Şalqar gazeti de bwl quanıştı şartarapqa jetkizip keledi.Gazet betinde sizderdiñ öz lebizderiñiz de, jürek jardı jırlarıñız da jariyalandı.Bir ökiniştisi- gazettiñ 19-sanındağı sizderdiñ suretteriñizdi tüsindirude öreskel jañsaqtıq jiberip aldıq. Onıñ salqını sizderdi mazalağanın bilemiz. Swhbat aldında osı ayıbımızdı aldıñızğa sala otırıp, sizderden de, oqırmannan da keşirim swrauğa tura kelip otır.

Sağat Zahanqızı:-Biz keşiremiz ğoy, el keşirse. Degenmen ökinişti is boldı. Jä, bwl jaydı qoyalıq ta, özimiz atqarıp jürgen isimizge oralayıq. Köşip kelgenderdiñ arasında ziyalılar da bar.Olardıñ mwnda mamandıqtarı boyınşa ornalasuı qiın bop twr. Taldıqorğan oblısınıñ Sarqant audanına Abay Mauqarawlı sem'yasımen köşip keldi. Ol Bayan-Ölgiy aymağına tanımal däriger-ginekolog edi. Sarqant audandıq auruhanasında bos orın bolsa da, jwmısqa qabıldanbadı. Audan oblıstıñ , oblıs Almatınıñ jauabın kütti. Äñgime QazaqSSR Sırtqı ister ministrligine deyin jetti. Ministrlik-MHR men QazaqSSR diplomdarınıñ küşi birdey ekendigin habarladı. Bwl jaydı QazaqSSR Densaulıq saqtau ministrligi Moskvağa mälimdese, ondağılar aralaspaytındığın aytıptı. Sonda egemendi Qazaqstannıñ Moskvağa jaltaqtauınıñ ne keregi bar edi?

- Keluşilerdiñ birtalayı Abralı audanına qonıstanıp jatqanın estigende apır-ay, tuıstarımızdı tüynekke tıqqanımız ba dep biz de küyzeldik. Sağat Zahanqızı, osı mäseleniñ egjey-tegjeyi qalay, Ökildikter arasında mwnday kelisim bolıp pa edi.

Sağat Zahanqızı:-Bwl jağdaydı esti sala MHR Eñbek ministrliginiñ qızmetkeri Pürüvbatır meni Bayan-Ölgiyge jiberdi. Bayan-Ölgiy ökilderi men mwndağı jergilikti basşılar arasında onday uağdalastıq bolğan eken.Radiaciası köp jerge halıqtıñ baruınıñ qajetsizdigin aytıp tüsindirgenmen, nätije şıqpadı. Köşip kelgende basqaşa jağday kezdesti. Baspana da jwmıs ta bolmadı. Halıq janjaqqa tarap ketti. 320 üydiñ qayda ekenin älä bilip bolğan joqpız.

-Aytuıñızşa Monğoliya ükimeti şetelge jwmısqa baratındar üşin 5 türli aymaqqa qonıstanuğa rwqsat etilmeydi. Olar:erekşe radiacialı, sayasi qaqtığıstar bolıp jatqan jerler, tropikalıq aymaqtar, teñiz flotı Teñiz flotına barmau sebebi Moñğoliya halqı teñiz klimatına üyrenbegen. Bwl şart nege bwzılğan?

Sağat Zahanqızı:-Abıralı bolmasa bwl şart qoldanılatınday aymaq Qazaqstanda joq. Köşi-qon qiınşılıqsız bolmaq emes, onıñ bärin badıraytıp, ondağı mwndağılardıñ köñiline qayau saludıñ qajeti joq. Erekşe jağday jasaudı talap etpeymiz. Tek tuısqandıq qol wşın berse üylesip, jerlesip ketuge järdemdesse, balalardıñ oqudan qalmauına, tili men ädet-ğwrıptıñ saqtaluına jağday jasasa bolğanı. Tili men ädet-ğwrıp, köne salttan olar da qwralaqan emes. Atamekende sol jalğasın tapsa deymiz.

-Sovet Odağındağı, sonıñ işinde Qazaqstandağı bügingi ekonomikalıqdağdarıs ämbege mälim. Halıqtıñ äleumettik jağdayları da tömen. Köş osınday auır kezeñmen säykes keldi. Bwğan tek sezim men tözim ğana törelik etpek qoy. Jekelegen basşılardıñ bilmestigi üşin el ökpelemes.

Ayathan Twrısbekwlı:-Toqırau zamanında atamekende jwmıs isteuge kelgendi qoyıp, komandirovkağa kelip-ketudiñ özi ülken arman bolatın. Qazir erik bostandığı tidi. Mwnıñ özi ülken jeñis. Qiınşılıqsız ömir bar ma?Bärine tözip, auırtpalıqtı ispen jeñuge tiispiz.

-         Äñgimeleriñizge ülken rahmet!

B.Särsenbina. Almatı.

“Şalqar” gazeti 1991 jıl.

ATAMEKENDİ AÑSAĞAN AĞAYIN BAR ALISTA…

Qazaqstan egemen el bolğalı şetelderdegi qazaqtardı elge qaytaru mäselesi dwrıs jolğa qoyıldı. Äsirese osınau şaranıñ iske asırıluıbarısında memleket basşısı N.Ä.Nazarbaevtıñ qomaqtı ülesi bar.”Atamekenge oralamız degen şettegi ağayınğa esigimiz aşıq” degen Elbasınıñ jürek jardı ıqılasın esti sala, şetelderdegi qandastarımız atamekenge at basın bwra bastadı.

1991 jıldıñ kökteminde “Eñbek kelisim şartı” negizinde atajwrt topırağına taban tirigen Moñğoliya qazaqtarı wlı köşti bastağan bolatın.Ol kezde eki elde de köşi qon zañı bolmağandıqtan, QazaqKSR-iniñ auılşaruaşılığı wjımdarımen “Eñbek kelisim şartın” jasauğa tura keldi. Conıñ nätijesinde Qazaqstandağı kolhozdar men sovhozdar özderiniñ ekonomikalıq dağdarısta otırğandığına qaramastan, jwmıla köterilip öz küşterimen Moñğoliya qazaqtarınıñ köşip keluine at salıstı.

Sonıñ arqasında 1991-1992 jıldarı 42 mıñ adam eñbek kelisim şartımen köşip kelip qonıstandı. Olarğa auılşaruaşılığı wjımdarı jwmıs berip, mümkindiginşe baspanamen qamtamasız etken bolatın.Atamekenge oralğan qandastarımız jergilikti halıqpen tez üyrenisip,eñbekke etene aralasa bastadı.Balaların oqıtıp täuelsiz elimizdiñ örkendep-ösuine öz ülesterin qosıp keledi.Olardıñ arasında büginde öz käsibin üyirip äketip, şaruanıñ ıñğayın jete meñgerip alğandarı da az emes. Mısalı, Almatı oblısı men Almatı qalasınıñ mañında twratın Zahan Sädirbaywlı,Marhaba Şıñğışbaywlınıñ otbası siyaqtı jüzden astam şañıraq käsipkerlikti käsip etip, üy jihazın jasaumen aylanısuda. Olardıñ qatarında paralon zauıtın aşqan azamattar da bar.Köşi qon turalı zañ qabıldanıp, köş mäselesin memleket özi qolına alğannan keyin, kvotamen köşip keluşiler qatarı da köbeydi.Olarğa Qazaqstan tarapınan beriletin bir retki järdem aqı, baspana jayı dwrıs jolğa qoyıldı. Alayda soñğı jıldarı oralmandar baspanadan qiınşılıq körip otır.

Büginde elimizdiñ ekonomikası damıp,älemniñ ozıq elderi qatarına qosılu bağıtında maqsattı şaralar iske asuda. Memleket basşısınıñ sındarlı sayasatı arqasında äleumettik- ekonomikalıq jağdaydı twraqtandıruğa bağıttılğan igi şaralar qolğa alındı. Elimizde köptegen öndiris orındarı, käsiporındar qatarı köbeyip, el ekonomikasına üles qosar azamattar sanı kün sanap ösip keledi.

Jetistik bar jerde kemşilikterdiñ bolmay qalmaytını şındıq.Sondıqtan da igi istermen qatar äli de qolğa alıp,şeşimin tabatın mäseleler jetkilikti. Olardıñ qatarında demografiya mäselesin aytar edim. Elimizde twrıp jatqan qazaqtardıñ ülesin köbeytudegi bastı küş şetelderde twratın qazaqtar ekendigin Elbasınıñ özi qadap aytıp jür. Olay bolsa, aldağı uaqıtta şetelderde twrıp jatqan qazaq ağayındardıñ elge qaytuına jağdaylar jasalınuğa tiis Büginde sol şetelderden atamekenge köşip keluge därmensiz otırğandar alıstağı ağayınnıñ köşi-qon jwmısı jaña deñgeyge köteriledi degen ümitte. Osı maqsattı şaralar barısında mına bir jayttardıñ bastı nazarğa alınğanı qwba-qwp bolar edi. Birinşiden, oralmandardı beyimdeu ortalığın aşıp, sol jerde köşip keluşilerdi qwjattandırıp, oqıtıp, üyretip arğaray eñbek maydanına bağıttap otırsa, ekinşiden, jañadan aşılıp jatqan öndiris, käsiporındarda äsirese auılşaruaşılığın örkendetuge baylanıstı jwmıstarına oralmandar köptep tartılsa, üşinşiden, köşip keluge naqtı meken-jaylar anıqtalıp, oğan ağayın tuıstarımen, tipti bütindey auılımen köşirip äkelip ornalastıru mäselesi qolğa alınsa. Osı şaralardı iske asırudı Ükimet tikeley baqılauına alıp, naqtı tapsırmalar berilse, köşi-qon jwmısı jeñildey tüsken bolar edi.

Sağat Zahanqızı

“ Prezident jäne halıq” gazeti

2006 jıl. qırküyek.

 KÖŞ KÖLİKTİ BOLSIN DESEK…

Qazaqstan Respublikası Ministrler Kabineti              men Eñbek   ministrliginiñ nazarına

Qazaqstan öz aldına derbes el bolıp täuelsizdigin jariyalağalı beri, qwdayğa şükir, osıdan jartı ğasırdan da köp uaqıt bwrın dünieniñ tört bwrışına şaşılıp ketken qandas bauırımızdıñ atamekenine emin-erkin at basın tireuine, tipti, birjola qonıs audaruına tamaşa mümkindikter tudı. Bwğan mısal retinde Türkiya, Iran, Auğanstan siyaqtı şet memleketterden köşip kelip jatqan birli- jarım qazaqtardı qospağanda, irgeles jatqan Moñğoliya memleketinen ötken jıldıñ jazında beri qaray bwrılğan köşti erekşe atauğa bolar edi.

1992 jılı respublika basşılığınıñ wyımdastıruımen Moñğoliyadan Qazaqstanğa 8711 ot bası, yağni, 42507 azamat köşirilip alındı. Arğı bette tuğan elge jetuge zar bolıp otırğan tuıstarımızdıñ sanı äli de 100 mıñğa jetip jığıladı.Alla qossa tayau künderde uaqıtşa toqtatılğan köş qayta qozğalmaqşı. Bir elden ekinşi elge birjolata qonıs audaru auızeki aytuğa oñay bolğanımen, onıñ san-salalı problemaları boladı eken.

Al alğaşqı köşte jibergen olqılıqtardıñ ornın toltırmay jatıp, onı arığaray jıljıtu asığıstıq bolar edi. Osınıñ bärin eskere otırıp,gazet tilşisi Moñğoliya Eñbek ministrliginiñ Qazaqstandağıtwraqtı ökilderi Ayathan Twrısbekwlı men Sağat Zahanqızına arnayı jolığıp, wlı köştiñ keybir özekti mäseleleri töñireginde jan-jaqtı äñgimelep beruin ötindi. Tömende sol swhbattı oqırmandar nazarına audarıp otırmız.

***

-Osıdan üş jıl bwrın bastalğan köş äli jalğasuda. Al osı ürdistiñ naqtı bir jüyege tüsuine qanday memlekettik wyımdar, lauazım ieleri ıqpal etti dep oylaysızdar?

Sağat ZAHANQIZI:-1990 jılı, köşi-qon mäselesi sizderde endi qolğa alına bastağan kezde osındağı “Otan” qoğamına kelip el ağalarımen aqıl keñes almastıq.Sonıñ nätijesinde 1991 jılğı 17 naurızda Moñğoliyadan 100 otbasın Taldıqorğan oblısınıñ Kerbwlaq audanına alıp keldik.Birden atakäsäpke baylanıstı jergilikti basşılıqpen eñbek şartın jasastıq. Bwl iste atalmış audannıñ äkimi Tileujan Sadıqwlov, audandıq auılşaruaşılıq basqarmasınıñ bastığı Nwrbay Jantileuov ülken batıldıq körsetti. Söytip osı oblıstıñ on audanımen kelisim-şart jasasıp, 1200 otbasın beri qaray tağı da köşirip jiberdik. Ol kezde keñes ökimeti bar edi. Moñğoliya Eñbek ministrliginiñ hatın Qazaqstannıñ Eñbek ministrligine alıp bardıq. Alayda Qazaqstan Respublikasınıñ Eñbek ministri Sayat Beysenov eki eldiñ arasında naqtı kelisim bolmayınşa, Moñğoliya qazaqtarın qabılday almaymız, Mäskeu rwqsat bermeydi,-dedi. Bwl pikirdi Prem'er-ministrdiñ sol kezdegi orınbasarı Qaratay Twrısovta qaytaladı. Köp oylanbastan Moñğoliyağa sapar şegip, sol eldiñ ükimeti men Eñbek ministrligine mäseleni tike qoydıq.Obalı ne kerek, olar Qazaqstannıñ Eñbek ministri S.Beysenovtı özderine şaqırdı. Ökinişke oray Sayat ağamız küdik şırmauınan şığa almağan soñ 1991 jılı 10 mausımda Moñğoliya Eñbek ministri Colmon Qazaqstanğa keldi.Biraq ta sapar nätijeli bolmadı.Köş stihiyalı türde jüre berdi.Bwl iske Qazaqstan Eñbek ministrligi qırküyekten bastap qana aralastı.1992 jılı arnayı kölikter bölinip,wyımdastırıldı.Eñbek ministrligi janınan köşi-qondı rettep otıratın departamant aşıldı.Osı arada bir ayta ketetin närse departament derbes bolmağandıqtan köp şaruağa öz betinşe aralasa almadı. Taratıp aytqanda, atalmış departament ministrlikter men oblıs, audan äkimderine sözin ötkize almaydı, asa mañızdı ülken kelisim-şarttardı özdiginen jasauğa qwdıreti jetpeydi. Mäselen Resey Federaciası territoriyasın basıp ötkeni üşin orasan zor tranzittik şığın talap etiledi eken. Bwl negizinen, eki eldiñ sırtqı ister ministrlikteri kelisip şeşetin mäsele Ayta berse mwnday problemalar jetedi.

Toq eterin aytqanda, köşi-qon mäselesin är sala boyınşa rettep, bir arnağa toğıstırıp otıratın memlekettik därejedegi arnayı Köşi-qon komitetin qwratın kez jetken siyaqtı.

-Sonda qalay, atalmış departamenttiñ köşi-qon mäselesin tolıq qanağattandıra almağanı ma?…

Ayathan TWRISBEKWLI:- Ärine, solay demeske şarañ joq. Departament özge ministrlikterdi bılay qoyğanda, bwl iske birden-bir janaşır bolatın Eñbek ministrligine de naqtı talap qoya almauda. Al Eñbek ministrliginiñ jaybasarlığınan istelmey otırğan şarualar şaş-etekten. Atap aytqanda ministrlik qonıs audarıp kelgen azamattardı mamandığı boyınşa qızmetke ornalastıra almauda.

Bıltırğı köş tiimsizdeu boldı. Eñbek ministrligi köşip keluşiler üşin jaña öndiris orındarın aşuğa, olardı baspanamen qamtamasız etuge ıqpal ete almadı.Mäselen, Moñğol memleketi qonıs audaruşı qazaqtardıñ özimen birge mal-mülkin alıp şığuına birden kelisken- di. Obalı ne kerek, Qazaqstan Respublikası Prem'er-ministriniñ orınbasarı, Auıl şaruaşılığı ministri B.Twrsınbaev bwl mäseleni tezdetip qolğa alu jöninde nwsqau berdi. Biraqta tiisti qwjatqa 30 mausımda ğana qol qoyıldı. Bwl kezde köştiñ bastalğanına onşaqtı kün ötip edi. Ätteñ, bir ay bwrınıraq qimıldağan da bäri basqaşa şeşiler me edi. Moñğoliya tarapınan ärbir qonıs audaruşı otbasına 2 jılqı qwlınımen, 8 qoydan bergi betke alıp ötuine rwqsatetilgen di. Ökinişke oray, ekinşi jaqtıñ-Qazaqstannıñ keybir jauaptı orındarınıñ qırsızdığınan qonıs audaruşılardıñ alğaşqı legi bwl jeñildikti paydalana almadı. Sebebi ol kezde bäri de keş edi.Aldıñğılardıñ tap bolğan sätsizdigin qaytalamas üşin Moñğoliyada bolğan 40 kündik is sapar barısında qoldan kelgenniñ bärin istep baqtıq. Sonıñ nätijesinde 1500 jılqı, 5 mıñday qoydı bergi betke alıp şıqtıq. Al tiistisi 24700 jılqı, 241000 qoy bolatın. Bwyırğanı bolar dep bardı qanağat twtıp jüre beretin könbis halıqpız ğoy. Söytip jürgen de bwdan da soraqı jağdaydıñ kütip twrğanın qaydan bileyik. 1992 jılğı 15-20 tamızda köşip kelgenderdiñ malın “Skotoimport“ Mekemesi arqılı Semey, Zıryan qalalarınıñ et kombinattarına ötkizuge mäjbür etti. Mal ötkizuşilerdiñ qolına bir-bir japıraq (kvitanciya) qağaz berip, özderiñiz köşip barğan jerleriñizden maldarıñızdıñ aqşasına mal alasızdar dep sendirdi ondağılar. Osı bir qauırt kezeñde Eñbek ministrligi men “Skotoimport” jedel türde esep ayırısaalmağandıqtan maldıñ jırı küni büginge deyin sozılıp otır. Sonday-aq ekonomikalıq dağdarıs, bağanıñ kün sanap ösui mal ötkizuşi qandastarımızğa keselin tigizip-aq twr. Mäselen, Skotoimport mekemesi ötken jılğı bağamen bir qoyğa – 700 som bir jılqığa -5 mıñ somnan töleymiz deydi. Al käzirgi bağa boyınşa bir qoy 25 mıñ, bir jılqı 150-200 mıñğa deyin baradı eken. Sonda wtılıp otırğan tağı da özimizdiñ qandastarımız bolıp şığadı.Tağı da bir mısıl:ötken jılı 200 qoy, 56 jılqı ötkizgen azamat qazirgi bağa ayırmaşılığı boyınşa esepteskende 4 jılqı, 8 qoy ğana aladı eken. Mwnı barıp twrğan ädiletsizdik desek artıq emes. Qonıs audaruşılar bolsa tek qana basına-bas qaytarudı talap etude. Meniñşe, olardıñ talabı öte dwrıs.

-Osığan oray ükimetimiz tarapınan wyımdastırılğan naqtı şaralar boldı ma?

Ayathan TWRISBEKWLI:- Bolğanda qanday! Bwl jöninde B.Twrsınbaevtıñ 1992 jılğı 13  mamırdağı117 nömirli bwyrığı da bar.Ätteñ Eñbek ministrligimen “Skotoimport” mekemesi bwyrıqtı orındamadı. Joğarıda tilge tiek etken keleñsiz jağdaydıñ bastı sebebi osı. “Skotoimport” mekemesi osınday oñtaylı sätti epti paydalanıp, öz aldına jeke käsip orın qwrıp aldı. Söytip alşısı oñınan tüsken olar Moñğoliyadan beri ötkizilgen maldı örzan bağağa satıp alıp, arağa biraz uaqıt aralatıp, basqa mekemelerge qımbat bağamen qayta ötkizude.

B.Twrsınbaevtiñ bwyrığı orındalmağan soñ onıñ orınbasarı A.Qwsayınov 1992 jıldıñ 29 qaraşasında oblıstıq auıl şaruaşılığı basqarmalarına arnayı hat joldadı. Degenmen, bwl da eleusiz qaldı. Meniñşe osı mäseleni kezinde ükimet deñgeyinde şeşu kerek edi. Der kezinde qolğa alınbağandıqtan kün ötken sayın ekonomikanı jaylağan inflyaciya äserinen maldıñ bağası köterilip ketti.Al mal iesine tiesili malın qaytaru üşin bağa ayırmaşılığın kim töleydi? Bwl mäseleniñ tüyininşeşu äzirşe qiın bolıp twr.Ötkende Eñbek ministrligi janındağı köşi-qon şaruasına tikeley jauaptı departament pen Auılşaruaşılığı ministrligindegi jauaptı azamattar Prezidentke barıñdar degen keñes ayttı. Prezidenttiñ odan da mañızdıraq mäselelerdi şeşuden qolı tie bermeytinin olar tüsingisi kelmeytin siyaqtı. Biılğı köş juıq arada bastaladı. Soğan deyin osınday mañızdı mäselelerdi tezdetip şeşip aluğa Ministrler kabineti tarapınan erekşe nazar audarılmasa, jağdaydıñ qiınday tüsetini sözsiz.

-Köşip kelip atamekenmen sağına qauışıp jatqan qandas bauırlarımızdı qazirgidey ötpeli kezeñ qiınşılıqtarınıñ aynalıp ötpeytini belgili. Olay bolsa elim dep kelgen azamattardıñ eñsesi tüsip, tauı şağılmauı üşin qanday naqtı şaralar jürgizilude? Däl käzirgi kezde olardı qanday problemalar köbirek tolğandıruda?

Cağat ZAHANQIZI:-Qwday qalasa Moñğoliya qazaqtarınıñ atameken topırağın basqanına üş jıl bolıp qalıptı. Alayda, bastı-bastı eki mäsele şeşilmey twr. Onıñ birinşisi- azamattıq, ekinşisi- jekeşelendiru mäselesi bolıp tabıladı. Kezinde, alğaşqı ürdiste eñbek şartımen beri qaray ötken qazaqtardıñ Qazaqstan Respublikasınıñ azamattığın qabıldauı sozılıñqırap ketti. Ekinşiden olar beri qaray üdere köşkende moñğol elinde şaruaşılıqtardı jekeşelendiru endi ğana qolğa alınıp jattı. Al mwndağı jekeşelendiruge olar ilinbey qaldı. Söytip atamekenin añsağan bauırlarımızdıñ eki jaqtan da özine tiesili ülesti alaalmaytın türi bar.

Sonday-aq zeynetkerlerge zeynetaqı töleu mäselesi de bir jüyege kelgen joq. Mäselen Moñğoliyada tört balalı ana 20 jıl eñbek stajımen zeynet demalısına şığa beretin-di.Mwnda müldem basqaşa eken, yağni, meyli tört, meyli on balalı ekenine qaramastan analar 55 jasında ğana zeynet demalısına şığa aladı eken.Ol jaqta sonımen qatar äskeriler de eñbek demalısına erterek şığuşı edi. Qonıs audaruşılardı osı jağı da qattı tolğandıruda.

-Özderiñiz jetekşilik jasap otırğan Moñğoliya memleketiniñ Qazaqstandağı ökildiginiñ qazirgi küy-jayı, jwmıs josparı qalay?

Ayathan TWRISBEKWLI:- Sözdiñ şındığına kelgende  qazirgi jağdayımız onşa mäz emes.Bıltır memlekettik byudjetti paydalandıq.Biıl Ministrler Kabineti Eñbek ministrliginiñ köşi-qon ülesinen bizge tiisti sıbağamızdı berui turalı şeşim qabıldanğan dı. Alayda onıñ da nätijesi bolıñqıramay twr. Äyteuir jüregi “Elim” dep soğatın arqalı azamattardıñ arqasında kün körip otırmız.Tığırıqqa tirelgen kezde astanadağı “Jänibek-Tarhan” öndiristik-kommerciyalıq firmasınıñ direktorı Erbolat Tölegenov qol wşın berdi. Kölik, qarjı mäselesin şeşuge kömektesip jürgen osı azamat.Tipti köşip keluşi qazaqtarğa twrğın üy salu maqsatında Ataqonıs attı jeke käsiporın aşıp ülgerdi. Mwnday bauırmal, halqı üşin janı auıratın biznesmenderdiñ sanı künsayın köbeye beruine tilektespiz.

Jalpı adamgerşilik twrğıdan qarağanda Moñğoliyağa da, Qazaqstanğa da eşqanday renişimiz joq. Mäselen alıstağı atamekenge birjolata qonıs audaramız degende Moñğoliya memleketi basşılığı tarapınan qarsılıq bolmadı. Kerisinşe olar qoldan kelgen mümkindikterine qaray jeñildikterin jasauğa, köştiñ dwrıs wyımdastırıluına basa nazar audardı. Al Qazaqstan Prezidenti men Ükimetiniñ tarapınan da Moñğoliyadan köşip keluşi qazaqtarğa erekşe nazar audarıp, perspektivalı şaralar jüzege asıp jatqanı köñildi marqaytadı. Ärine kez kelgen izgi şaralardı jüzege asıruda onıñ jetistikterimen birge sätsizdikterdiñ de uaqıt talabına say köterilip otırğanın dwrıs tüsingeni abzal. Eger de osı sözimiz joğarıdağı el basşıları nazarına qaytalap jetip jatsa, juıq arada bastalatın biılğı köştiñ köptegen özekti mäseleleri naqtı şeşimin tabar edi. Qalğanın uaqıt töreşiniñ enşisine qaldıralıq.

-Aşıq-jarqın äñgimeleriñiz üşin şın jürekten rahmet ayta otırıp, bizdiñ de tileytinimiz – ”köş kölikti bolsın!” demekpiz.

                                   Swhbattı jürgizgen

                                 Jañabek Toybazarov,

        “Halıq keñesiniñ” arnaulı tilşisi.1993 jıl.

                     ÜLKEN İSKE ÜLES

Qazaq eli egemendigin öz qolına ala bastağannan-aq elimizdiñ twñğış Prezidenti N,Ä.Nazarbaevtıñ Öziniñ tarihi otanı –Qazaqstanğa kelgisi keletin aayındarğa esigimiz aşıq dep izgi nietin bildiruiniñ nätijesinde, ötken ğasırlarda tağdır tauqımetin arqalap, atamekennen üdere köşip, şet elderge barıp qonıstanğan qandastarımız atajwrtqa bet bwrıp, qayta orala bastadı.

Totalitarlıq jüyeniñ toñı jibip, demokratiyalıq kezeñniñ tañı jañadan ata bastağan 1990 jıldıñ basındağı bwl qozğalıs Moñğoliyada twratın qazaqtardıñ Qazaqstanğa jappay köşuinen bastau alıp, odan äri qaray Qıtay, Türkiya, Auğanstan, Päkstanda twratın ağayındarımızdıñ köşine jalğasıp, ata-baba wrpağın atamekende toğıstırğan wlı köşke aynaldı.

Şettegi qazaqtardıñ öziniñ tarihi Otanına oralu maqsatınıñ jüzege asuı qazaq eliniñ Prezidenti N.Ä.Nazarbaevtıñ kemeñgerligi men osı bağıtta qızmet atqarıp kelgen ülken lauazım ieleri Şäñgerey Jänibekov, Qaldarbek Naymanbaev, Altınşaş Jağanova, Ömirbay Musaev, Saylau Batırşawlı, Sayat Beysenovtiñ qajımas eñbegi jänede halqımızdıñ arqa süyer aqıl oy, ruhani tiregi –Şerhan Mwrtaza, Äbiş Kekilbaev, Mwhtar Mağauin, Nwrlan Orazalin, Tölen Äbdikov siyaqtı azamattardıñ Qamqorlığınıñ jemisi dep bilemin.

Düniejüziniñ qazaqtarı ärtaraptan kelip, tarihi meken-Türkstan jerinde, öziniñ tarihi otanı- täuelsiz Qazaq eliniñ kök tuınıñ astında ekinşi ret bas qosıp otıruı osı wlı köştiñ bayandı boluınıñ bwljımas belgisindey. Bwl-babalar armandap ketken wrpaqtıñ bir müdde, bir maqsatpen atajwrtta toğısuı.

Osı wlı jiın toyğa är elde twrıp jatqan qandastarımızdıñ ökilderi är aluan pikir, alğır oymen keleri sözsiz. Olardıñ, şañırağın jaña kötergenimen, bügingi örkenietti elderdiñ qatarınan öz ornın alıp ülgergen Qazaq eliniñ bügingisin odan äri körkeytip,keleşegin keñeytu jolında tındırar isi de az emes.Sebebi, ağayınnıñ auılı alısta bolğanımen, köñil-nieti ärqaşanda atajwrtta. Büginde olardıñ atajwrtqa kelgeninen keleri,bergeninen bereri köp ekeni de dausız.

Zaman ağınına sergek qarap, wrpaq qamın oylap, wlttıq dästürimizdi, tilimizdi, dinimizdi saqtap, birigip bir el bolu, jas memleketimizdiñ şañırağın ağayınmen birge köterisu,maqsatımen, atajwrtqa bet alğan osı köşti bastap jürgizu bizdiñ buın ökilderiniñ mañdayına jazılğan jauapkerşiligi mol tarihi da abıroylı mindet edi.Osı mindetti atqaru barısında Moñğoliyada twratın qazaqtardıñ maqsat-tilegin Moñğol ükimetiniñ basına deyin tüsindire tanıstırıp, olardıñ ıqtiyarın alıp, öz halqımnıñ atajwrtqa oraluına sebepşi bolıp, osı tarihi procestiñ kuägeri boluım, qolıma qalam alıp, bolğan uaqiğanı naqtılı derekter negizinde qağazğa tüsiruime türtki boldı. Sondıqtan oqırmanğa wsınıp otırğan Baqıt Dörbethanqızı ekemizdiñ Wrpaqtar toğısı degen kitap jazıp, bwl eñbegimizdiñ Düniejüzi qazaqtarınıñ qwrıltayı qarsañında jarıqqa şığuı, az da bolsa bizdiñ toyğa arnağan şaşuımız dep esepteymiz.

Sağat Zahanqızı,

Moñğoliyadan kelgen oralman.

“Egemen Qazaqstan” gazeti

2002 jıl. 23 qazan.

                                  IV.BÖLİM.

BAYAN-ÖLGEY AYMAĞI QOSTAĞAN QAZAQ KÖŞİ

BAYAN-ÖLGEYDEGİ QAZAQ KÖŞİNİÑ EREKŞELİGİ

1991 jılı Mongoliya eliniñ astanası Ulanbatır qalası oğan jaqın ornalasqan Nalayh, Darhan, Erdenet, Baganur qalaları men işki moñğol aymaqtarındağı qazaqtar, negizinen qoparıla köşti. Oğan negizgi sebep atamekenge degen alıp wşqan sağınıştarı bolsa, Moñğoliya ükimetiniñ keñ peyildiliginiñ arqasında şekteu qoyılmay, adamdar özderimen birge üy mülki zattarın öz otırğan jerlerinen Qazaqstannıñ tüpkir-tüpkirine vagondarmen eş kedergisiz, keden salığınsız jetkizuge mümkindik bolğanı öte quanıştı jağday edi.

Al, Temir jol qatınası joq jänede qazaqtar eñ köp şoğırlanıp ornalasqan Bayan-Ölgey jäne Hovda aymaqtarındağı qazaqtardı köşirip aluğa Qazaqstannan Bayan-Ölgey aymağınıñ ortalığına barğan Kamaz avto maşinaları, avtobustar, Samoletterdiñ äseri qazaq köşiniñ nağız baysaldılığı, Qazaq eliniñ qandastarına degen qamqorlığı, Moñğol ağayındar men birge basqa wlt ökilderiniñ esinde mäñgi qalğanına erekşe toqtaluğa tiistimiz.

Bayan-Ölgey aymağı Moñğoliya qazaqtarınıñ kir juıp kindik kesken tuğan jer-altın besigi. Moñğoliya jerindegi sol kezdegi 175 mıñ qazaq     Bayan-Ölgey aymağı onıñ 12 swmını (audan)-nan tarağan bolatın.            Bayan-Ölgey qazaqşa Bay-Besik, Bay-Ölke degen mağına beredi.

Bayan-Ölgey men Hovda aymaqtarı el astanası Ulan-Batordan 1760 şaqırım şalğay, Moñğoliyanıñ batıs taulı ölkesinde ornalasqan. Bir kezderi Qazaq elimen şekaralas bolğan. Keñes odağı zamanında biraz jeri Reseydiñ Taulı-Altay ölkesine qaratıluına baylanıstı Moñğoliya qazaqtarınıñ Qazaqstanmen qatınasatın 40-50 şaqırımğa juıq töte jolı jabılıp qalğan desedi.

Qazaqstanmen tura qatınasatın avto kölik jolı joq. Tek Reseyge jük tasımaldauğa arnalğan Taulı-Altay men Bayan-Ölgey aralığındağı şekarada  «Qızıl üy», «Taşantı» keden beketi bar.

Bwl bekettiñ jürginşi jolauşılardı ötkizetin qwqığı da mümkindigi de şekteuli.Taşanta şekara beketinen köşke jol aşu mäselesin şeşu de oñayğa tüspedi.  Mäseleni şeşu üşin  Bayan-Ölgey aymağınıñ basşıları Moñğoliya-Resey-Qazaqstannıñ joğarğı tömengi därejeli qanşama basşılarınıñ qoldauın alu üşin orasan zor eñbektenip, köp jügirgenderiniñ arqasında bizde barınşa öz pikir wsınıstarımızben at salıstıq.  Alğaşqı köş bastalğanda Bayan-Ölgey aymağınan köşkisi kelgen qazaqtarğa töte jol aşu üşin bwl mäseleni biz öz tarapımızdan Moñğoliya eliniñ Ükimet basşısı D.Byambasürenniñ qabıldauında bolıp tanıstırıp ıqtiyar qoldauın alğan edik. Sodan keyin Mongoliya eliniñ Eñbek ministri C.Colmon Almatığa kelip köş mäselesi jöninde alğaşqı QazSSr Eñbek ministrimen kezdesu ötkizdi. Osı jolı şekara mäselesi QazaqSSR Ministrler Kabinetiniñ törağası Wzaqbay Qaramanovqa tanıstırılıp wsınıs engizildi. Oğan Bayan-Ölgiy aymağınıñ äkimi Mizamhan mırza jäne basqada jeke adamdar da at salıstı. Soñında eki eldiñ Ükimet basşıları W.Qaramanov pen D.Byambasüren mırzalardıñ Reseymen kelisuiniñ arqasında 1991 jılı 25 qırküyekte «Qos-Ağaş»audanında Eñbek ministrleri S.Beysenov pen C.Colmon jäne «Taulı-Altay» Respublikasınıñ ökili A.Alçugaev üşeui «Taşanta» şekara beketi arqılı köş ötkizu turalı protokolğa qol qoydı. Osı igi iske Qazaq SSR  dostıq qoğamınıñ törayımı Jibek Ämirhan qızı men Bayan-Ölgey aymağınıñ äkimi Mizamhan mırzanıñ erekşe siñirgen is äreketteri jemisti bolıp nätijesinde Almatı men Bayan-Ölgey aymağı arasında jolauşılar tasımaldaytın wşaqtar wşuğa mümkindik tudı. Osılayşa Bayan-Ölgey men Hovda aymağınıñ qazaqtarı köşine töte jol aşıldı. 1991 jılğı alğaşqı köş kezinde biraz otbası Bayan-Ölgey aymağınan Ulan-Batır qalasına öz qarajattarımen köşip barıp Ulan-Batırdan-Novosibirsk-Qazaqstan bağıtına temir jolmen wzaq sonar jol jürip edi. Mwnday auırtpalığı köp şıtırman joldı Hovda aymağınıñ qazaqtarı da bastarınan ötkizgen.

1991 jılı 18 qaraşada Qazaq KSR Ministrler Kabinetiniñ «Basqa respublikalardan jäne şet elderden selolıq jerlerde jwmıs isteuge tilek bildiruşi bayırğı wlt adamdarın qazaq KSSR-inde qonıstandıru tärtibi men şarttarı turalı» №711qaulısı şıqtı. Osı qaulı Bayan-Ölgey aymağınan şığatın qazaq tilindegi gazet, jurnaldarda basılıp halıqtan bizdiñ Ökildikke swranıs, ötinişter qarşa jauıp ketti. Köptegen jeke adamdar öz qarajatarımen kelip twraqtı qonıstanatın eldi mekenderin körip, el jermen tanısıp sabılısıp bizge kelisim şart jasasıp beriñder qayda baramız qaşan köşip kelemiz mal mülkimizdi satıp buınıp-tüyinip dayın otırmız degen ötinişterin aytıp tınıştıq bermedi.

Biz, Ökildiktiñ atınan Qazaqstan Respublikası Joğarğı keñesiniñ nazarına aşıq hat joldap, köş mäselesine halıq qalaulılarınıñ nazarın audarıp köşti № 711 qaulığa säykes jandandıruğa at salısa kiristik.  Bwl hatımız «Egemendi Qazaqstan» gazetiniñ 1992 jılğı 22 qañtardağı nömirine  «Qandasımız qamıqpasın»  degen atpen jariyalandı.

Ministrler Kabinetiniñ № 711 qaulısın iske asıru tapsırılğan Eñbek ministrliginiñ esigin tozdırdıq desekte artıq bolmas. Eñbek ministri S.Beysenov mırzanıñ qwzırı köşi-qon isine qatıstı basqada ministrlikterge köp ıqpal ete almaytının da tüsingendey boldıq.

Maqsatımızğa jetu üşin alğa wmıtıludan basqa amalımız qalmadı. Ministrler Kabinetiniñ orınbasarı äri Auılşaruaşılıq ministri Baltaş Twrsınbaevqa 1992 jılı 30 naurızda № 08 hatımızdı joldadıq. Wzamay ol kisiniñ qabıldauında bolıp naqtı derekterge süyene otırıp köptegen isterdi nazarına jetkize aldıq. Baltaş mırzanıñ da eren eñbegi köşke öte äserli boldı. Osınday qazaqi qandı ağalarımızdıñ eli, wltı üşin batıl iske bara alatındarı babalarımızdıñ bata tilekteri qabıl bolğanı dep bilemiz.  B.Twrsınbaev mırzanıñ eline kelip qosılar qazaqtarğa degen senimi bizdiñ maqsat tilegimizben wştasqanına  alğısımız şeksiz.

1992 jılı 15 säuirde B.Twrsınbaev öz kabinetine köşke qatıstı barlıq Ministrliktermen bas basqarmalardıñ basşıların jinap keñes ötkizdi. Keñeske Ayathan Twrısbek ekeuimizdi de qatıstırdı. Söz kezegin birinşi bolıp mağan berdi. Ükimet otırısınıñ märtebeli jiını bolğandıqtan mende 1991 jılı köşip kelgen ağayındardıñ twrmıs tirşiligi jwmısqa ornalasuı, jaña ortağa beyimdelip tirlik etip jatqan jağdaylarına qısqaşa toqtala  kelip, köşke erekşe janaşırlıq tanıtıp qoldau körsetken Mırzatay Joldasbekov, Şäñgerey Jänibekov, Şerhan Mwrtaza, Zäure Jüsipqızı, M.Qwsımjanov, Şayahmet Şayswltanwlı, Pamir Kamaliev siyaqtı lauazım ielerine Moñğoliya qazaqtarınıñ atınan, Ökildik atınan, öz atımnan şeksiz alğısımızdı bildirip, alıstan kelgen ağayındardıñ atajwrtqa siñisip qonıs teuip ketulerine mardımdı köñil bölmey otırğan keybir bilik ökilderine de nazımızdı aytıp talqığa saldım. Söz soñında Bayan-Ölggey aymağınan köşip keluge dayın otırğan ağayındardıñ jağdayın jetkize kele,  köş jwmısın uaqıtılı  jürgizuge ülken köñil bölip jedel wyımdastırıp beruge ıqpal etuin  B.Twrsınbaev mırzadan ötindim.

B.Twrsınbaev mırza  köşke qatısıtı barlıq lauazım ielerine protokol negizinde jeke-jeke naqtı tapsırmalar berdi.

Osı jiınğa qatısqan Qazaqstan Respublikasınıñ Memlekettik mülik jönindegi komitettiñ törağası İzbasqanov Qılışbek Satılğanwlı jäne İşki ister ministriniñ orınbasarı A.Aqmadi t.b. mırzalardıñ bizge erekşe iltipat bildirip, qandayda bir mäseleler tuındasa keliñizder qabıldap şeşimin birlesip tabamız, degen şınayı sezim peyilderin bildirgenderi bizdiñ alğa qoyğan maqsattarımızğa jetetinimizge senimdilik wyalattı.

Kezinde, ata-babalarımız, bi-töreler bas qosıp mäseleniñ män jayın dereu talqılap şeşip otırğan ürdisi, osılayşa ömirden öz ornın tauıp, qwndılığı tarihta tarazıday bolıp qalğanınıñ bir kuä körinisi boldı desek te artıq aytpağanım bolar.

B.Twrsınbaev mırzanıñ tapsırmasınan keyin Eñbek ministrliginde  jayında ärbir ministrlikterdiñ mindetteri ayqındalıp, naqtılı jwmıs kesteleri bekitilgen bağdarlama jasalğanı köştiñ körkin keltirudiñ qağidası boldı.

Eñbek ministrliginiñ bölim meñgeruşisi Pamir Kamaliev pen Ayathan Twrısbekwlı köşti basqarıp wyımdastıru üşin Bayan-Ölgey aymağına attanıp ketti.

Bayan-Ölgiy qazaqtarınıñ köşi bastalısımen erekşe qarqın alıp, jalpı halıqtıq sipat aldı. Qazaq eli niñ köşke degen erekşe ıqılasınıñ nätijesinde Qazaqstannıñ barlıq oblıs audandarınıñ küşi jwmıldırılıp, täuligine Bayan-Ölgiyge 8-10 wşaq wşırılıp adamdarın tasısa, şaruaşılıqtar öz tehnikalarımen üy mülkin, jügin tirkemeli kamazdarmen äkelip, jetkizilip ieleriniñ qoldarına tabıs etip jattı. Maldarın aydap äkelip bwrınğı ”Skotoimport” mekemesine tapsırıp adamdar köşip kelgen jerlerinen ornına mal alatınday ğıp wyımdastırıldı.Otken jılğı Ulan-Batordan poezben köşken azğana qazaqtıñ köşimen salıstırğanda Bayan-Ölgiyden köşken irgeli eldiñ köşin qalıptı jüyege tüsiru öte salmaqtı boldı. Ulan-Batorda jwmıstı onşaqtı adamı bar Eñbek byurosı atqarıp edi, al mına jwmıstıñ negizgi ortalıq ştabı bolıp Ölgiy qalasınıñ qonaq üyiniñ bir bölmesine ornalasqan Pamir Kamaliev, Marat Toqsanbaev pen Ayathan Twrısbekwlı atqardı.-Sağat minutpen eseptelgen keste boynşa wşıp-qonıp twrğan wşaqtarğa alıs jatqan qonısı şalğay Hobda aymağınan tartıp, Bayan-Ölgiydiñ audan auıldarınan üzdiksiz qoñırau şalıp, kelip jatqan adamdardıñ dokumentin rettep, olardıñ qay küni qay wşaqqa otıratın kezekterin anıqtap, qonar jeri joqtarın künbe kün wşaqqa siğızıp, jiberu jäne baratın oblıs, audandarına qaray ret-retimen jürgizip otıru, şamaları kelse tezdetip köşuge asıqqan eldiñ äptigi basılmay twrğanda, küzdiñ suığı bastalıp ketip köş toqtap qalmay köşip ülgergisi kelgen halıqtıñ abır-sabır tirligin qolma-qol retteu, jük artuğa kelgen mıñdağan kamazdı, adamdardıñ baratın oblıs audandarına qaray üylestirip, bir kamazğa birneşe üydiñ jügin tieytindey ğıp bölip audan auıldarğa jiberip, jükterin tiep qaytıp kelgenderin esepke alıp, Qazaqstanğa jiberip otıru qanşa qiın ayğay –şu, alasapıran jwmıs bolsada, elge el qosılıp jatqan igi iske qızmet etip jatırmın degen kieli oy, tıñ serpin berip, jigeriñe jiger qosıp adamdı ruhtandırıp otıradı eken. Eşqanday keleñsizdikke jol bermey, jwmıstı jüyeli atqarıp otıruğa barlıq ınta- nietiñmen kirskende şarşağanıñdı bilmey de qaladı ekensiñ! Köş keruen sätimen jürgizilgenniñ arqasında atamekenine qonıs audarıp kelgen el qwttı qonıstarında arqa-jarqa ğwmır keşuge mümkindik aldı,- deydi Ayathan Twrısbekwlı.

Qazaqs KSSR eñbek ministrliginiñ qızmetkerleri Marat Qonaqbaev, Baqbergen Şıqabaev üşeuimiz Almatıda köşi-qon jümıstarın üylestirudi, kelgen adamdardıñ tiisti eldi mekenderine uaqıtılı jetkizu jwmıstarın jüyeleumen aynalıstıq.

Köş qarqın alğanı sonşalıq  M.Qonaqbaev pen B.Şıqabaev ekeuide Almatıdan 75 tirkemeli Kamaz maşinaların wyımdastırıp, Bayan-Ölgey aymağına attanıp ketti.

Moñğoliya eliniñ astanası Ulan-batırda bastalğan Wlı köş osılayşa qazaqtar şoğırlanıp ornalasqan Bayan-Ölgey aymağında  jalğasıp, köş qarqını arta berdi. Köştiñ sän-saltanatın, auqımdılığın, büginderi sözben aytıp jazumen jazıp jetkizu mümkin emes. Mwnday köñil şalqıtıp, oy tolqıtqan, sağınıştan eñiregen eldiñ etegi köl bolğan köz jastarı, köñil küylerin tek muzıkant, öner adamdarı tolıq qandı jetkizip örnekteui mümkin dep oylaymın!

Köştiñ barlıq qarajatın dağdarısqa qaramay Qazaq eli özi köterip alğanı älem elin tañqaldırğan tañğajayıp tarihi oqiğa boldı. Mümkin kino rejisorlar soñında tamaşa da tartımdı kinonı ömirge äkeletinie senimdimin. Rölderin somdauğa at salısar ağayın aramızdan tabılatınına kepildik bergim keledi..

Köşip keuşiler sanı artqan sayın Bayan-Ölgey aymağına Qazaq elinen ağılğan kamazdardıñ sanına, adamdardı jetkizuge arnalğan avtobustardıñ qaz qatarı körik berse, aspanda  wşaqtar reyisi  qosılğanı dwşpandarı bolsa qwtın qaşırdı deuge bolar edi. Oğan sebep, 1991-1992 jıldarı Keñes odağı tarağannan keyin Resey jäne Moñğoliya elinde de köptegen qiındıqtar tuındap el eñsesi tüsken zamanda Qazaq eliniñ qandastarına körsetken qamqorlığınıñ arqasında, är kün sayın künine 8-10 wşaqpen Bayan- Ölgey aymağınan adamdardı Öskemen oblısına odan äri basqa oblıstarmen qalalarğa jetkizip jattı. Qazaq eliniñ qandastarına degen jomarttığına ıstıq niet peyiline tek qazaqtar ğana emes moñğol ağayındarımız süysine qaradı.  «İzdeuşi, qamqorşılarıñ bar qazaqtar qanday baqıttı ediñder» dep moñğol otandastarımız qimastıqpen qoş aytısıp qonaq jaylılıqpen dastarhan jayıp şığarıp salıp jattı. Köşuge qamdanbağan ol turalı oylanbağan adamdar da ayaq astınan şeşim qabıldap, malı, üy mülkiniñ satılğanına da qarmay tastap, köşip kete barğandarı boldı.

Qazaq degen halıq üşin «Köş» kieli wğım. Atam zamannan beri qazaq kün körisiniñ negizi bolğan bes tülik maldıñ qamımen, sudıñ twnığın şöptiñ şüyginin izdep jaz jaylau men qıs qıstaudıñ arasına jıldıñ tört  mezgilinde otarlap köşip kelse, taban astınan kelgen jauğa erleri toytarıs berip qarsı şapqanda, otbası bala-şağaları qauipsiz jerlerge jedel köşip ketip otırğan. Endi mine alısta qalğan atamekenine qoparıla köşude.Soñğı bir ğasırğa juıq uaqıtta tuıp ösken qwttı mekenin beybit zamanda tastap ketu  oñay bolmadı. Biraqta bolaşaq wrpaq qamı üşin orayı tuıp twrğanda öz otanına jetip alu mümkindiginen ayırılıp qalğısı kelmegender eştemege de qarağan joq.Sol kezdegi adamdardıñ sana sezimi köñil küyi malı men jan januarlardıñ özine qattı äser etkeni bayqalğan-dı.

Al qazaqtıñ minse kölik, işse susın, jese azıq bolğan jılqı malınıñ sezimtaldığın körip say süyegimiz sırqıradı deydi Ayakeñ..Baydolda degen aqsaqal tuıstarınan qalmayın dep ayaq astı köşuge bel baylap, kelip twrğan dayın kamazğa jügin artıp alğan soñ, baylaulı twrğan eki atın bosatıp qoya beredi. Köş jılji bastağanda eki at qatarlasa şauıp kisinep, maşinanıñ aldı-artın keskestep orağıtıp barıp tauğa ğaray qwyındata şapqanda közine jas almağan adam bolmadı…

Al, malın bağıp, añın aulap beretin, adal dos aqıldı itterdiñ azasın aytsañızşı…Äskerhannıñ üyinde  ülken qabağan kökjal töbet bar edi .

Ol köş qozğala maşinanıñ artınan erip jügire-jügire silesi qwrıp qalğan edi. Keyin köşken  jwrtında  doda-dodası şığıp  şalqasınan aza twtıp jatqanın körgenderden estigende bwzılğan köñil küyi tüyin-tüyin bolıp, egilgeni esten ketpey jürdi..

Bayan-Ölgey aymağına kelgen kamazdar şekaralas Hovda aymağında twratın qazaqtardı köşirip aluğa da jetti. Nağız moñğol ağayındardıñ qızığuşılığın solar tuğızdı desek boladı. Öytkeni ol aymaqta halıqtıñ 90 payızı moñğol ağayındar twratın edi.

Kindik kesip kir juğan, tuıp ösken elinde qalıp bara jatqan ağayındar men  atamekenine köşip ketip bara jatqan tuısqandardıñ jäne moñğol ağayındardıñ qimastıqpen qoştasqan köñil nazın aqın Mwrat Pwştaywlı bılay jırlağan edi:

Üş Oyğırdıñ basınan el köşkende-ay,

Qara jeli Hovdanıñ  jeldetkeni-ay.

Beybit künde bölinip ağayınnın-ay,

Oyda küdik, boydı mwñ meñdetken-ay.

Kerey, Uaq, Naymanım,

Bwzılmağan qaymağıñ.

Kimge tastap barasıñ,

Bayan-­Ölgey aymağın.

El köşkende qimaymın süyikti elim-ay,

Aqqan bwlaq, asqar tau biikterin-ay.

Nege ğana men ılği köşe berem-ay,

Köşe beru enşime tiip pe edi-ay.

Uranhay men Dörbetim,

Döñgelengen kelbetiñ.

El köşkende – jer jetim,

Men ketkende – sen jetim.

Köşken jwrtta şaşılıp mülkiñ qaldı ay,

Say-salada şwrqırap jılqıñ qaldı-ay.

Jandı jomart moñğoldar, bauırlarım,

Tumasaqta bolıp-ek tuıskanday-ay.

Köşuge bel baylağan,

Kölikterin saylağan.

Ağayınğa aq sapar,

Ata jwrtqa qamdanğan.

Bwl qazaqqa tilegim,

Aytayın dep jür edim.

Qoştasudıñ qiın-ay,

Qaq ayrıldı jüregim.

Eşkim kesip ketpeydi at kekilin,

Ata meken şaqırdı, aştı esigin.

Köşken elge tilerim qwttı qonıs,

Sende aman bol, tuğan  jer, baq besigim.

Alıs ketip jüdegen,

Sığınışı  üdegen,

Ağayınğa bwl änim –

Amandığım tilegen.

Nayman, Uaq, Kereyim,

Üstem bolsın mereyiñ.

Tüzu wşsın tütiniñ,

Odan basqa ne deyin.

Al, Atameken jerine alğaş ret tabanımız tigen kezde meniñ oyıma tömendegi şumaqtar kele berdi:

Asıp keldim Altaydıñ asqar belin,

Şöbi şüygin, suı bal meken jerin.

Atameken, ağayın, Altı alaş,

Amanbısıñ, ardaqtı Qazaq elim.

Aq qwsıñ em añsağan şalqar köldi,

Tınısı keñ, jeri bay tuğan eldi.

Alıs ketken adasıp aq boranda,

Aq botañmın aynalıp tapqan eldi…

Kieli Ala-Taudıñ bökterine ataqtı Bwtaqtı- Butakovka jaylauına altı qanat aq ordamızdıñ şañırağın kötergende tağıda tömendegidey öleñ joldarı oyğa oraldı:

Kieli ata mekenim!

Deuşi edim qaşan jetemin,

Atajwrt asıl ağayın,

Tiledim jarqın erteñin,

Bwyırdı qonıs jeriñnen,

Men baqıttı ekenmin.

Atadan qalğan aqorda,

Altaydan tasıp äkeldim,

Kieli qara şañıraq,

İrgesin körgen şet eldiñ.

Äygili aqbas Alatau,

Bauırına tigip körkeydim.

Qara qazan oşaqtı,

Toyıña arnap köterdim.

Qazaqstan otanım,

Öziñdep mäñgi ötermin.

Men baqıttı ekenmin,

Men baqıttı ekenmin.

Keyinnen oyğa kelgen öleñderdiñ bir ekeuin de osı twsta keltire ketkendi jön kördim;

Nwrlı jol

Sözi men änin jazğan Sağat Zahanqızı

Jelbiregen kök tuı kün astında

Erkin samğap qıranı şıñ basında

Ayqındap bolaşaqtıñ nwrlı jolın

Elbası jol tartadı nwrlı asuğa

Qayırması

Jayqalğan atırabı

Esildiñ şalqıp äni

Aqorda jarqıraydı

Paş etip el eñsesin bar älemge

Nwrlı jol şaqıradı

Qosılğanda elge el qwt keledi

Egemendik elitedi esken jeli

Altaydıñ arjağınan bastau alğan

Tögilip tört bwrıştan köş eledi

Qayırması

……………………………………………………………………….

Qayıñdı aral

Sözi men änin jazğan  Sağat Zahanqızı

Oyğa oraldı mahabbattıñ köktemi

Näzik sezim äz jürekke tökken nwr

Arasınan arman quğan jastardıñ

Jarqırağan asıl beyneñ tek seniñ

Qayırması

Qayıñdı aral,

Qayıñdı aral,

Hobda özenniñ jağası

Jasıl kilem aq qayıñdar arası

Su betine tüsip twrdı beynemiz

Qos jürektiñ lüpilimen talasıp

Alıs kettik arman jügin arqalap,

Alğa wmtıldıq bizge oraldı barşa baq,

Sağındırdı erke künder estegi,

Sırlasatın aq qayıñdı aralap.

Qayırması

NE JETSİN ARQA SÜYER AĞAÑ BARĞA

( Pikirtalas nemese sınğa sın)

“Ünen” gazetiniñ tilşisi O.Qaqar osı gazettiñ biılğı 132-sanında jariyalağan “Biz moñğol otanımızğa borıştımız” degen maqalasında aymağımızağı “jwmıssızdar sanı on mıñnan azayatın türi joq.Bwrınğı jayımız büginde bäz bayağı qalpında” dep qınjıluı äbden orındı.

Rasında , onıñ kemip azayuınan eşbir belgi körinbeytini tüñildiredi.Biraq “ümitsizdik saytannıñ isi” degen ülağatqa bağıp, jaña jaña jwmıs orındarın tudıruğa qwlşınıs jasap,kemdi uaqıt şet elge şığıp degendey, bwl taqarşılıqtı da moñğol otandastarımızben birge kötere jatarmız dep köñil aldartamız.

Sonda jwmıssız ağayındarımızdı şetelge, Qazaqstanğa şığaru jolı qanşalıq küdirge soğıp keledi deseñşi!Eñ ayağı qalatın ağayındardıñ eteginen tartu äreketteri men Qazaqstan turalı laqap sözderi köbiniñ köñilin şaylıqtıradı. Endi ol “Hissalar” üy arasınıñ ösek ayañı boludan qalıp, älgi körnekti jwrnalisimizdiñ oy eleginen ötip, qağaz betine tüsip, “Ünen” gazetiniñ betinen biraq şıqqanın qaytersiñ!Sodan da ol maqala jwmıssız ağayındarımız jaylı emes, jalpı wlttığımız jaylı dau tuğızıp,eriksiz sözge tartıp otır.

Maqaladan jwrnalist inimiz Moñğol otanınıñ adal perzenti, ptriot ekeni, öz tuğan halqın da jönsiz şaşıratudı qalamaytını, onı twtas küyinde köñiline medeu, közine qaraşıq sanaytını körinip-aq twr. Sodan da köşip jatqandardıñ basım köpşiligi jwmıssızdar emes, injener, ekonomist, däriger,mwğalim qatarlı joğarğı mamannıñ adamdarı bolğan soñ, onda barğanda da bäz-bayağı jwmıssız qalıp, olqısınbağandarı mal bağıp, endi bir tobı qaladan qalağa kezip “qañğıp” jürgenin aşıp, ükimetimizdi mıqtap seskendirip, mwndağı mamandılarımızdı meylinşe üreylendirip qoyıptı.

Maqalada  “Qazaqstan ğoy, moñğoliya qazaqtarınıñ ata jwrtı bolğan emes, boluğa da tiis emes “ dep kesip aytılğan.Sonda, Qazaqstannıñ Qızıljar öñirinde tuıp, 90 jas ğwmırınıñ 60 tan astam jılın Qızıljar, Mamanay, Tobıldan, Ertis, İle, Barköl, Erenqabırğağa deyin basqınşılarğa qarsı soğısta ötkizgen, Elim-ay dastanı men änin jaratuşı aqın, änşi bilteli mıltıq, nayza, qanjar soqqan zerger,özimizdegi Şwbarayğır ruınıñ kieli wranına aynalğan alıp batırı Qojabergendi qayda qoyamız? Ol özimizdiñ kerey batırlarınıñ narqasqası, däl sol qojabergen ekeni dau tuğızbaq emes.

Sonday-aq öz qazağımızdıñ eki birdey ülken tarihşı doktor, professor ğalımdarı  “Ardın erh “ gazetiniñ 1990 jılğı 68-sanında “ MHR azamatı qazaqtardıñ köbiniñ ata-babaları teginde Qazaqstandı meken etkeni kim-kimge de mälim” dep, jalğan jazbağan şığar.

Tilşimizdiñ beyneleuinşe, bizden barğandardı qonıstandırıp jatqan jerler jan-pende twraqtauğa kelmeytin elsiz öñir, mülde artta qalğan eldi meken, atom sınağınıñ ulı qateri jaylağan alqap, jazı jan tözgisiz ıstıq, qısı odan beter suıq türinde surettelip, zäreni alıptı.

Orta jäne joğarğı oqu ornın qazaqşa tämamdap, ondağan jıldarı ortalıq bedeldi gazette tilşilik istegen, öresi keñ körnekti jwrnalistimiz öz wltınıñ irgeli elinen osınşa bezinuge jetkenin, ol ğana emes, özge de bir qanşamızdıñ qazaq zatımız ğana qalıp, ruhımız osınşa moñğoldanıp ketkenin sezsekşi! Osınşa otanşıl patriot bola twra, onıñ esesine osınşa wltsız bop şıqqanımız qanday ökinişti!

Doktor Q.Zardıhan ğılmi jağınan täptiştep däleldegen “solşıl” kommunizmniñ kesiri bizdi osınşa azdırıp jibergenin moyındamasqa qalay bolmaqşı?

Demek, biz wltsızdanudıñ ii men boyauın äbden qandırğan elmiz.Küni keşege deyin halqımızdı, qazaqtığımızdı alğa tartudan seskendik. Ol otbasınan ozbağandıqqa, öresi tar oqşaulıqqa teñeldi.Al wlttığımızdı söz etu oñaşalanğandıqqa , ıntımaq-bereke bwzğandıqqa, bölinip jarıluğa ärekettengendikke sanaldı.Bir twtas moñğol wltınıñ qwramında “kemeldengen” wlttıqqa jetemiz destik. Mwnıñ atı- ıntımaq, internacionalizm boladı degenge deyin bardıq.Alğaşqı bes jıldıqtardıñ auır salığınan, birlestiktendiruden qayırşılıqqa wşırağandardıñ, tipti 1960-1988 jıldarda jañadan qayırşılanğandardıñ işkergi jaqtağı öndiris oşaqtarı men ken orındarına, malşılıq pen eginşilikke ağılıp qonıs audaruın elimizdegi socialistik qwrılıs isine atsalısıp, üles qosu, otandıq patriotizm, erlik dep tüsindirdik.Söytip, azğantay halqımızdıñ wşten birine juığı işkeri nemese körşiles aymaqtar men qalalarğa toz-toz bop qonıs audarıp tındı.Olardıñ wrpaq jwrağatınıñ aldı elu jıl, soñı 5-10 jıl boyı ana tilinde oqusız qaldı.Al Bayan-Ölgiy degileri klastardıñ köpşilik sabağı moñğolşağa köşirilip, qazaq til sabağınıñ sağat sanı jartı ese azaytıldı. Zaman sol qalpında twrsa, “Otan aldındağı borışımız” bizge odan da soraqını istetetin edi.Tağı özge osınday soraqılıqtıñ eşqaysısı jayında jurnalist inimiz ekeumiz birde ret qalam tartıp körgemiz joq.Men öz basım halıq ağartu salasında 32 jıl eñbektengende, 12-15 qazaq balası üşin aşılğan mektep körgem joq. Tilşimiz onday mektep keziktirgen bolsa  onda kimder oqitınına basın qatırmağanı. Öytkeni bwl jay köşkenderdiñ mwndağı toqşılığınıñ sadaqasına da twrmaytın tärizdi.

Biraq, älgi qobaljığan qazaq ağayındarımız toyğanğa toqtınıñ eti topıraq tatığanınan sol toqşılıqqa qolın bir-aq siltepti.Wrpaq jwrağatınıñ bolaşağı üşin aldımen sol işkergi qazaqtar qonıs audarıptı.Olar birli- ekilegen ziyalılardıñ azğırındısınan bop, dürlige auıp ketkeni endi ayqın boldı. Örenderiniñ qamı üşin barıp, qwrılıs jetekşisin olqısınbağan, yaki mal bağuğa da täuekel etken bwrınğı ministr, bas injener, ekonomist, mwğalim, agronom, zootehnik ziyalılarımızdıñ, sonıñ işinde eldiñ aldıñğı tobın bastap barğan Zuha, Orazhan, Ayathan, Sağat, Quan qatarlı ini-qarındastarımızdıñ asıl adamgerşiliginen, tuğan halqına degen janaşırlığınan aynalıp ketsekşi.

Sol işkergi aymaq, qalalarda ömir keşip, söyleu tilinen jwtap, öz wltınıñ wl-qızdarımen wğısıp-jwğısa almağan qazaq jastarınıñ özderi wğısıp-jwğısatın moñğol ağayındardan üylerine kelin tüsirip, küyeu bala ertip keluleri ersiligi joq köriniske aynaldı. Mwnıñ atı wlttar dostığı dedik.

Özge wlttarmen mwnday aralas neke de demografiya ğılımında däripteuge twrmaytın qwbılıs körinedi. Öytkeni olardan taza qazaq emes, eki aralıqtağı bala tuatını anıqtalğan. Azdağan jwbaylar bolmasa, aralas nekeniñ köpşiligi jüre kele, äsirese 40 tan asqan jastarında bwzılatının da körip jürmiz.Bwl erli –zayıptılardıñ özara silastığına ğana emes, ömir men ölimge, özgeşe qatınasqa, qayın jwrt pen wlttıq ğwrıp-dästür sıylastığına da baylanıstı bolatını aytpasaq ta tüsinikti.

Käzirgi orta jäne ağa buın ökilderi sonday aralas nekelesu körinisi öz otınıñ basınan wşırasqanda ğana ,mwnıñ özi halaqtar dostığı emes, jastardıñ ülken wlt pen toğısıp azğındağanı ekenine közi jetti. Olardıñ qazağın, öz wltın köksep loblığuında, tipti arğı ata jwrtına qaray qayta qonıs audaruında osınday da qwpiya sır jatsa kerek.

Wltsızdandıru älemetinen jastarımız öz ruın, ata tegin ayırudan qaldı. Jas demograf ğalımımız J.Smağwl aytqanday “bwl jay rulas, qandas adamdardıñ özara twrmıs qwruına äkelip soqtı…Olardıñ ekinşi üşinşi wrpağı öz ara üylengende, jağday qalay boların oylasañ, töbe şaşıñ tik twradı… Endeşe qay wlttıñ da toptasıp, birigui ersi emes, demografiya zañdılığı ekenin moyındau kerek“.

Halqımızdı dinnen bezdiru-wltsızdandırudıñ tiimdi täsiliniñ biri boldı. Söytip, jappay dinsiz, imansız, wldarımızdı sündetsiz qaldırdıq. Mwnı ateistik tärbie dep marapattadıq.Jastarımızdıñ dinge şaldıqpay bos qalğan quıs keudesin araqpen , temekiniñ tütinimen toltırdıq. Mwnıñ zalalı dinniñ kinäratınan äldeqayda asıp tüskeni däleldep jatudı qajet etpeydi.

Osı aytılğan öksik- ökinişterdiñ izderi keñestik Qazaqstanda ayparaday bop twrsa, ol “solşıl “ kommunizm töreleri men jandayşaptarınıñ jaqınnan siltegen temir şoqparınan tüsken tırtıqtar ekeni dausız.Al täuelsiz elge sanalatın Moñğoliyanıñ eti men süyeginde onıñ qaltırğan tañba, tırtıqtarı bwdan tittey de kem tüspey, üñireyip twrğanın büginderi ayqın körip otırmız. Tilşi ekeumiz bwlar jaylı da tis jarıp körgemiz joq.

Qazaqstan men Moñğoliya ekeuiniñ bügingi serpilisi, nağız egemendik pen täuelsizdikke degen wmtılıstarı ekeuin wlttıq ozıq örkeniske jetkizip qana qoymaytını, ekeuiniñ älemniñ är tükpirinde şaşırap jürgen qandastarına şarapatın tigizeri äbden ayqın bop, olarğa tuısqandıq janaşır qwşağın aşıp, keñestik Qazaqstan käzirdiñ özinde kel bauırımdap otırğanı qanday ğanibet. Eger wltımızdıñ onday qaraşañırağı bolmasa, onıñ ağayınğa qolwşın berer şama-şarqı mülde sarqılıp qalğan bolsa, kim köşirip, eruligin ala jügirip, kim qorasınan enşi bölip, bäyek bop jatar edi? Ne jetsin arqa twtar ağañ barğa , qazağım!

“Ünen” gazetiniñ betindegi joğardağıday qorlanpazdıq pen boyanpazdıqtıñ ersiligi esepke alınbağan soñ men de aqiqat pen joramalımdı tötesinen söyletudi ersi körgim kelmeydi.

-Sonda ne aytpaqsıñ deşi! Wltımızdıñ qaraşañırağınıñ janaşırlığınan nesin tartınamız? Orısqa bodan bolmau üşin be?

Endeşe öz elimizdiñ bağdar sıñayına köz jügirtse, aynala eki wlı körşisiniñ qoltığındağı qandastarı esebinen qatarın molıqtırıp,taza moñğol derjavasın qwru armanı ayparaday añğarıladı. Onsız wlanğayır moñğol dalasınıñ astı üstindegi qazına baylıqtı igeru-eki-aq million halıqqa jeñilge soqpaytın jük.Bwl jaylar, äsirese wlı Qıtay men ağa –inidey tabısıp, wğısıp, jwğısqanda ğana mümkin bolmaq.

Öytse, Moñğoliya erte me, keş pe, öz erkimen be, erkinen tıs pa özge bir eldiñ ırqında qalmasına qanday kepildik bar?

Olay bolsa mwndağı azğana qazaqqa Qazaqstandıq qandastarımen qauışıp, jaman-jaqsı bolsın, äli de 70 jıl däm twzımız aralasqan, maşina-tehnikasın kölik qıp, barqıt pen däylimbisin üstimizge japsırğan wlı orıstıñ ırqında bolğanımız artıq.

Endi bizdiñ otan aldındağı borışımızğa kelsek, moñğol jwrtşılığınıñ borışınan tükte özgeşe emes. Biz borışımızdı olardan kem ötegemiz joq.Qayta öndiris oşaqtarı men auır ken orındarında, qwrılıstarda qazaqtar öziniñ sıbağalı san mölşerinen äldeqayda köp mölşerde ögizşe jegildi. Al işkergi aymaq, swmın, brigada, toptarğa jwmısqa tağayındalğan qazaq ziyalıları şalğayda qalğan ata-ana, ağa –bauırına qol wşın bere almay, birqanşası uaqıtılı jar qwşıp, bala süie almay jürip, bar bilim, talantın, quat jigerin sarqa eñbektendi. Qaysıbireui tipti moñğol bop kete jazdadı. Jaugerşilik kezderinde qanımız da kem tögilgen joq.

Endi osındağı qazaqtardıñ jan sanına eki qozılı qoy, tütin basına bir bwzaulı siır men qwlındı bie ğana ataluı olardıñ Moñğol otanımen eline siñirgen eñbegin kädir twtqannan göri qolındağı aq- alal menşigine talasqan men birdey. Jolıñ bolsın degenge jalğız atın tekke beretin qazağım, qorasındağı mal däuleti men basındağı ıstıq üy,qora-qopsısın tekke juıq saudalap nemese ağayınğa qaldırıp ketip jatqanı qanday ayanıştı.

“Ünen” gazeti tudırğan bwl dau onıñ öz twrpatın da naqtap tanıp aludı qajet etedi. Aytalıq, ol wzaq jıldar boyı wltsızdandıru sayasatın ornıqtırıp, jüzege asırudıñ jarşısı, onıñ bastı qwralı bolıp keldi. Tarihımızdı boyamalap, azğana halqımızdıñ qazaq ruhın söndiruge, mına bizdiñ özimizden tartıp ziyalılarımızdıñ bir böligin mäñgürtke aynaldıruğa bastı sebepker boldı. Keyin oğan “Ardın erh” gazeti qosılıp, 1990 jılı ekeui eki jaqtan kemdi uaqıt qazaqqa qarsı qaydağı laqap -ösek şağım-jala men jaramsaq sözderdi qarşa borattı. Al halqımızdıñ naqtı keşkenderi men kökey testi mwrat-müddelerin qozğağan  maqalağa ol gazetter öz betterinen orın bermeydi.Bwl alalıq altı älem men elimizde demokratiya samalı esip twrğan kezde bolğan jaylar ekenin eske sala ketu kerek. Käne endi, bir tolğanıp körşi!

-Eliñe emeksitin şamañ bar ma, qazağım?

-Bar,-deytinder de tabılar. Biraq batıl ayta almaysıñ.

J.Arğınbay, aqın jwrnalist

Bayan-Ölgiy qalası “ Jaña ömir”  gazeti,

1991 jılı qaraşanıñ 15-şi jwldızı.

Sol jaqta Sağat Zahanqızı. Almatı. 1995 jıl.

  Oñ jaqtan, halıq jazuşısı Äbiş Kekilbaev,………. Sağat Zahanqızı, Abay Qwnanbaevtıñ 150 jıldıq mereytoyında.

  Sırtqı ister ministrliginiñ birinşi orınbasarı Saylau Batırşawlı, halıq jazuşısı Şerhan Mwrtaza.

Qazaqstan qoğamınıñ törağası Şäñgerey Jänibekov şet elderden kelgen qazaqtar arasında 1990 jıl. Almatı.

Abay Qwananbaevtıñ 150 jıldıq mereytoyında. Semey.Sol jaqtan Halıq jazuşısı Äbiş Kekilbaev, Sağat Zahanqızı, Şäñgerey Jänibekov.

“Qazaqstan” qoğamınıñ törağası Şäñgerey Jänibekov, Moñğoliya Eñbek ministrliginiñ Qazaqstandağı Ökili Sağat Zahanqızı Qazaqstannıñ Täuelsizdigine arnalğan saltanattı merey toyda. Almatı. Abay atındağı Opera jäne balet teatrı. 1991 jıl. 16 jeltoqsan.

Moñğoliya Memlekettik Bağa jäne Standart komitetiniñ jetekşi böliminiñ wjımı. Aldıñğı qatarda H.Şalhaasüren, Z.Sağat. S.Dabaadorj.Ulanbatır 1985 jıl.

Ataqtı küyşi,sazger, drijor Ahmerwlı Qabikey, Qazaq televideniesinde qonaqta.1998 jıl.Almatı.

Bibigül Tölegenova, Marfuğa Aytqojina Bizdiñ şañıraqta qonaqta. 1995 jıl.Almatı. Butakovka jaylauı.

Almatı qalası Nauırızbay audanınıñ Ardagerler keñesiniñmüşeleri bizdiñ şañıraqta bas qostı. Soldan, Ädilbek Jwmadilov, Töken Raqımbekov , Sağat Zahanqızı, keñes törağası Kärkenov Mädeniet Tastanbekwlı, aqın Şekerbek Sadıqanwlı, Jäñgir, Läzät Orınbetovtar,Islanbek Qamajanov,, Orınbasar, Sqaqbek, Bekjan.     Almatı 2015 jıl.

Halıqaralıq keñeske qatısqan ükimet basşıları. Aldıñğı qatarda ortada prem'er-ministr D.Sodnom, D.Molomjamc, P.Jasray. Artqı qatarda oñ jaqta Dörbethan Totilawlı. Moskva. 1984 jıl.

Ükimet basşısı D.Sodnom, Memlekettik josparlıu komitetiniñ törağası P.Jasraydı 50 jıldıq mereytoyımen  qwttıqtauda. Ortada T.Dörbethan.

Aldıñğı qatarda ortasında P.Jasray, D.Sodnom, Keñes Odağınıñ MHR- dağı ökiletti elşisi, artta oñ jaqtan üşinşi Dörbethan. Ükimettiñ jauaptı basşılarımen birge.

Ükimet basşısı D.Sodnom şaruaşılıqtardıñ jwmıs jayımen tanısuda. soldan ekinşi Dörbethan, oñ jaqta Auılşaruaşılıq ministri A.Gungadorj. Züünharaa. 1984 jıl

Oñjaqtan ekinşi T.Dörbethan, Moñğoliyanıñ Keñes Odağındağı elşisi D.Gürbadam, Prem'er ministr P.Jasray 1985 jıl.

KSRO-nıñ Bükilodaqtıñ Standarttau Komitetiniñ törağası Boycov pen MHR Bağa jäne Standarttau Komitetiniñ törağası D.Byambasüren kelis sözge qol qoyuda.Art jaqta oñnan ekinşi Dörbethan. Ulanbatır.1982 jıl.

Stadart jäne Bağa koitetiniñ törağası D.Byambasüren, KO-nıñ Bağa komitetiniñ törağası Gluşkov BO tıq Standarttau komitetiniñ törağası Boycovtardıñ resmi kezdesui.Oñ jaqtan üşinşi T.Dörbethan.Ulanbatır.1983 jıl.

AĞAYIN TUISTAR

Sağat Zahanqızınıñ äkesi  Sädirbaywlı Zahan jäne

anası Saduaqasqızı Äpiş. 1968 jıl.

Äkimşilik basşısı Zahan Sädirbaywlı,

ağası Qoşpan Qwyqabaywlımen birge Hobda, Bwlğın swmını.1958 jıl.

Zahan Sädirbaywlınıñ wrpaqtarı,Oñ jaqtan Asidolda, Nazira, Qonay, Sağat, Sayt, Sayahat, Säulehat, Nagrad, Käuira, YAsira. Almatı. 1993 jıl.

Sağat Zahanqızı, Dörbethan Totilawlı. Studettik jıldar. Moskva.1968 j.

T.Dörbethanğa qoyılğan esketrkişi aldında Oñ jaqtan Mwhtar Dörbethanwlı, Sağat Zahanqızı, mektep direktorı

Bolathan otbasımen .2012 jıl. Ölgey Qalası.

Ayathan Twrısbekwlınıñ ot bası, jwbayı TättiOdınayqızı,balaları Janar,  Ernar, Nazgül, Didar, Baqıtjan.

Särsenqabıl Qiyalwlı men Baqıt Dörbethanqızınıñ neke qiyu saltanat kezi.Sol jaqtan D.Altın, D.Mwhtar, D.Baqıt, Q.Särsenqabıl, N.Mäueyhan, T.Qiyal.Ulanbatır. 1990 jıl.

Dörbethanwlı Mwhtar, Beljanqızı Aynaştıñ üylenu toyı, Soldan B.Aynaş, D.Mwhtar, Dastan, Z.Sağat, D.Baqıt, D.Altın, Qarlığaş. Almatı. Neke sarayı.

Jañalıq Qaharmanwlınıñ äuleti: Nwrbek, Jañalıq, Erkegül, Jänibek, Tiyanaq, Indira. Almatı. 2013 jıl.

Alatau. Butakovka jaylauı S.Erkegül,Z.Sağat. 1996 jıl.

Butakovka jaylauı Ayathan Twrısbekwlı qonaqtarmen birge.1996 jıl

Nemerelerim S.Aqerke men S.Janserik. Almatı 2013 jıl.

Nemerelerim, Jan Mwhtarwlı jäne Aydana Mwhtarqızı

Nemerem  Erkegül. S.  Almatı. 1999 jıl.

ATAMEKEN AYASINDAĞI TOYLAR

Mariyaş Noğayqızı men S'ezd Seyitwlınıñ merey toyında. Almatı. 2006 jıl.

Baqıt Dörbethanqızı, Särsenqabıl Qiyalwlı dostarımen birge.

                                  V. BÖLİM. 

                                BİZ NE DEDİK, EL NE DEYDİ!

        Moñğol Halıq Respublikasında twratınQazaq ağayındardan Qazaqstanğa köşip kelip, meken-jay wstap,otar alıp, ornalasıpjatqanı turalı habar jalpaq jwrtqa mälim. Bwl-Qahaqstan men MHR Eñbek küşteri komitetteriniñ özara kelisimi boyınşa jüzege asıp jatqan igilikti şara. Ata mekenge kelip, orın tebe bastağan sol ağayındardıñ türli şarualarına bas-köz bolıp, Sağat Zahanqızı deytin qarındasımız jür. Ol MHR Eñbek ministrliginiñ resmi ökili. Ata-baba mekenine bet alğan salqar köştiñ şañına oralıp, san aluan şaruasın üylestirip, eki el arasında däneker bolıp jürgen qarındastıñ qajır jigerijan süysindiredi. Moñğol orıs tilderin jetik biletin, özek jardı sözin öz tilinde jetkizip aytatın Sağat keyde sezimderin öleñmen de örnektep tastaydı eken.Tömende Sağattıñ eki öleñi wsınılıp otır.

                     MEN QAZAQTIÑ QIZIMIN

Men qazaqtıñ qızımın erkin ösken,

Kämşät börik ükiden samal esken.

Aqmañdayım aymenen aymalasıp,

Aq didarım künmenen külimdesken.

Men qazaqtıñ qızımın parasattı,

Aqıl-oymen boljağan bolaşaqtı.

İzglikti twndırğan sezimime,

Asıl niet, aq köñil dara salttı.

Men qazaqtıñ qızımın ar saqtağan,

Kezdesse de qiındıq taysaqtaman.

Aşınıñ da twşınıñ dämin tatqam,

Qapı ketsem qaytadan qayrattanam.

Men qazaqtıñ qızımın wrpaq degen,

Wrpaq üşin auırğan qwrsaq-denem.

Wrpaq qamı sızdatıp jüregimdi,

Jayğasıp jay tappaymın bir sätte men

Men qazaqtıñ qızımın jerim degen

Sekemdengen jandarğa senim berem,

Qiır şette mekendep össemdağı,

Atajwrttan qiyalım bölinbegen.

Men qazaqtıñ qızımın elim degen,

Elim üşin eñbekten erinbegen.

Qwlşınıp kep qwmmenen şağıldarın,

Qajet bolsa suaram terimmenen.

Men qazaqtıñ qızımın wltım degen,

Eşteñeden wlt üşin irkilmegen.

Wlt tağdırın ağayın bügin oyla ,

Qapı qalar bügin bir silkinbegen.

AĞAYIN AYTAR SIRIM BAR

Qızımın men Zahannıñ atım Sağat,

Ösirgen äkem, anam wlğa balap.

Közi aşıq ata-ananıñ arqasında

Jasımnan izdenumen ettim talap.

Arğı atam Sıpırındı äkem Zahan,

Bolatın dosqa jaqın qasqa qatañ.

Halqınıñ mwñ-mwqtajın moynına artıp,

Küresken solarüşin etpey jaltañ.

Tuğızğan Äpiş edi şeşem atı,

Kädimgi qarapayım arğı zatı.

Özara alıstı da tuıstırğan,

Elgezek elge wnağan parasattı.

Ata-anam mäpeledi bwlañdatıp,

Senimmen keleşekke ümit artıp.

Erkelik, erkindikpen qanattanıp,

Ömirge qwştarlıqpen östim şalqıp.

Joldasım qwday qosqan Dörbethan-dı,

Halqına qayrat bergen örşil jandı.

Tanılğan eñbegimen el-jwrtına,?????????

Süymegen bos ayqaymen qwr maqtandı.

Aq niet päk köñilmen süydim jardı,

Er köñil el aynası şüygin jandı.

Qadirlep qasietin bal sezimniñ

Älpeştep ayaladım işpey bardı.

Ata-ana, süygen jardı jürgen silay,

Ayırıp erte äketti täñir qimay,

Solardan mağan qalğan arman qiyal,

Janımdı mazalaydı işke simay.

Şaşırap tarap jürgen şet jerdegi,

Qazaqtıñ salt-sanasın kötergeli,

Jerine ata meken joldama alıp,

Attandım bir birlikke äkelgeli.

Halıqqa ümit artıp qızıp saltqa,

Özek qıp ümitimdi mindim atqa.

Ağayın aqıl aytar ardaqtı elim,

Sanama senbestikpen meni jatqa.

Qondırıp kökeyime el tilegin,

Talpınıp qanat jaya men tüledim.

Qwttıqtap qolpaştağan el ağası,

Qolda dep eljireydi et jüregim.

Men menşil jan emespin özin maqtar,

İzgi isti är qaşanda halıq jaqtar.

Moynına el tağdırın arqalağan,

Aqılşı-Ayathanday azamat bar.

Mäz bolıp keybireu jür tapqanına,

Aldanıp jeke bastıñ baq qamına.

”Jandar” dep- el büldirgen jala jauıp,

Şağınıp jügiredi jatqa, ana.

Keybireu mäz boladı mänsäbine,

Bügingi köz saladı öz sänine.

Keybireu araq işp alşañ basar,

Sezinbey ulanğanın jan tänide.

“Jandarğa jaydı bilmes järdem ber” dep,

Janımdı jay taptırmaydı arman kernep.

Közsiz oy, oysız qwlaq wğa alar ma,

Dañğoysıp, dalbasalap qılmaq ermek.

Sağat Zahanqızı. Moñğoliya.

“Şalqar” gazeti 1991 jıl.

ZIYALI BOLU, TEK  ZIINDI ADAMĞA TÄN QASIET!

Tağdır tauqımetimen bir kezderi atamekennen alıstap Moñğoliya jerine barıp mekendegen ağayındardı atamekenge oraltudıñ auır jügin arqalap, şırğalañ jolın keşip jürgen ayaulı

qarındasımız Sağat Zaqanqızınıñ eñbegine tek qana riza bolasıñ. Moñğoliya qazaqtarınıñ alğaşqı bop atamekenge köş basın bwrğan wlı köşke tikeley basşılıq jasap, osı köşke baylanıstı Qazaqstan men Moñğoliya arasındağı resmi kezdesuler men kelissözderdi wyımdastıru şaraların er azamattarmen birlese jürip atqarğan Z.Sağattıñ tarihi derekterge negizdelgen «WRPAQTAR TOĞISI» kitabın oqi otırıp, qarındasımızdıñ swñğıla ekonomist, wltjandı sayasatker,aqın jürekti azamat ekenin añğaramız.

Ömirzaq Ozğanbay, tarih ğılımdarınıñ doktorı.

«Otan otbasınan bastaladı» degen wğımdı özine ülgi etken şet eldegi etnikalıq qazaqtar arasınan otanına köşip kelip twraqtı qonıstanğan qandastarımızdıñ wlı köşine 2016 jıldıñ 17-şi naurızında «25» jıl toladı. Köş basşısı kimder jäne elge oralu degen arman maqsat qalay tuındadı onıñ jolındağı qiınşılıq kedergilerdiñ oñtaylı jolın kimder qalay jüyelep şeşkeni jayında Sağat Zaqanqızınıñ «Wrpaqtar toğısı» kitabındağı derekterge süyene otırıp zerdelep köreyik.

        OTANĞA ORALUDIÑ OÑTAYLI JOLI QALAY BASTALĞAN!

Ziyalı adam, ziyalı qauım ökili dep kimderdi aytamız? Ärine bwl män-mağnası öte tereñ de kürdeli mäsele. Eli men halqınıñ müddesi üşin tolğanıp, tartımdı saliqalı oy-pikir ayta biletin, parasattı, talğamdı, qabiletti, sabırlı, darındı azamattardı eli, halqı jıldar öte kele ülgi twtıp, qwrmettep jatadı. Dese de är adamnıñ tağdır tauqımetindegi jaysañ tirlik qasietteri ziyalılığınıñ kuäsi ispettes..

Sağat Zaqanqızı: öz kitabında, «Zaman ağımına say wrpaq qamın oylap, ata-babadan jalğasıp kelgen wlttıq dästürdi, tilimizdi, dinimizdi saqtau maqsatımen qızıl imperiyanıñ ıdırağan kezindegi basqa örkenietti halıqtarmen birdey qozğalıp, zaman talabına sergek qarap, özimizdiñ tarihi otanımız-Qazaqstanğa qayta oralıp, atajwrtpen wrpaqtı toğıstıru bizdiñ buın ökilderiniñ mañdayına jazğan jauapkerşiligi mol tarihi mindet ekenin biz jan jüregimizben sezingenbiz. Wrpaq aldındağı osı mindetimizdi abıroymen atqarudı arman etip, «Kisi elinde swltan bolğanşa, öz eliñde wltan bol» degen qağidanı wstap, batıl qadam jasauğa bel bayladıq.  Eger ayağımızdı şalıs bassaq, bir närseden mült ketsek, bwrın-soñdı qazaq bozdaqtarınıñ basınan keşken sayasi quğın-sürginniñ qwrbanı boluımız da äbden ıqtimal. Tek halıqtan qoldau tauıp, ökimettiñ ıqtiyarın alsaq bolğanı» - degen wlı maqsattı alğa qoyıp jäne onı şeşu jolında 1990 jıldarı Moñğoliya-Resey-Qazaqstan elderiniñ arasında bolıp jatqan sayasi ekonomikalıq jağdayğa da qaramay öziniñ wtqır da wtımdı oyların  jüzege asıra alğanı, eliniñ, halqınıñ qamı üşin küresip el basqarıp jauğa da qarsı twra bilgen qazaq qızdarı bügingi qoğamda da bar ekenin körsete bilgeni.

Sağat Zaqanqızı  1989 jılı Keñes odağı Sovet Ükimeti dürkirep twrğan kezde jwmıs küşi retinde Qazaqstanğa kelmek bolıp Mäskeuge ötiniş jazıp jauapsız qalğan isin jalğastırudıñ oñtaylı säti kelgenin sezinip,1990 jılı 19 naurızda Moñğoliyadan Mäskeuge is saparmen kelgenin paydalanıp  Almatığa barıp keludi josparlağan. Biraqta, Almatı jabıq qala. Oğan aldın-ala ne maqsatpen baratının habarlap, İşki ister böliminen rwqsat almasa, şeteldiñ adamın öz betimen jibermeytini kedergi boladı.  Öziniñ iskerlik qaysarlığımen S.Zaqanqızı Keñes odağınıñ Moñğoliyadağı elşisiniñ hatşısı Q.Täjibaev mırzanıñ kömegimen 1990 jılı 25 naurızda Almatığa öz qarajatımen wşıp keledi.

Şeteldegi qazaqtarmen mädeni baylanıs jasaytın «Otan» qoğamınıñ törağası Ş.Jänibekovtıñ qabıldauında bolıp, ol kisige äzirge köşu mäselesin aşıq aytpay, eñbek küşin alatın mekeme bolsa, solarmen Eñbek kelisimşartın jasap köşip kelsek degen oy-pikirin jetkizedi. Şäñgerey Jänibekov mırza mwnday mäselege at üsti qarauğa bolmaytının tüsindire kele biıl küzde QazSSR-niñ qwrılğanına 70 jıl toluına baylanıstı torqalı toyğa keliñizder, biz oğan deyin eñbek küşin alatın mekeme, käsiporındar bolsa qarastırıp, söylesip qoyayıq-degen aqıl keñes beredi.

Däl osı küni wlı köştiñ wlağattı jolınıñ twsauı «Otan» qoğamında kesilip negizi qalanğanı köş jolındağı tarihi derektiñ biri bolmaq.   Qazaq qızdarınıñ, er adamdı qadirlep qasterleytin qasietin boyına darıta bilgen Sağat Zaqanqızı «Otan» qoğamında, qonıs şalu, el köşiru mäselesin er azamattar basqarıp kelgen. Menimen oyı ortaq, elge belgili azamattar Ayatqan Twrısbekwlı men Sayt Zaqanwlınıñ atına şaqıru beriñizder degen ötiniş jasağanınıñ özi qazaqtıñ wl-qızdarı wlı iske wlağattılıqpen qaraytının paş etuimen birge qazaqtıñ parasattı aqıldı qızdarı er azamattardı örge tartuğa kelgende özgege ülgi bola biletindigi.

Sonımen Ayatqan Twrısbekwlı men Sayt Zaqanwlı 1990 jıldıñ küzinde Qazaq SSR-nıñ 70 jıldıq merey toyına qatısıp jiında Ayatqan Twrısbekwlı söz söylep eger mümkinşilik tusa, moñğoliya elindegi keybir qazaqtar öziniñ tarihi otanına köşip keluge nieti bar ekenin mälimdeydi. «Otan» qoğamınıñ jauaptı qızmetkeri Ä.Omarov mırza Ayatqan men Sayt ekeuin Taldıqorğan oblısı Kerbwlaq audanınıñ äkimşilik basşısı Tileujan Sadıqqwlovpen kezdestirip ol kisiniñ qoldauına ie bolğan qos azamat auızşa kelisim jasasıp ketedi.

S.Zaqanqızı 1990 jılı säuir ayında Keñes Odağınıñ Moñğoliyadağı elşisiniñ keñesşisi Q.Omarovtıñ qabıldauında bolğanda M.S.Gorbaçevtıñ özi elşilikten «Moñğoliya qazaqtarı Qazaqstanğa köşkeli jatır degen qaueset raspa eken?» – dep swrağanın, Q.Omarov özi Bayan-Ölgeyge barıp köptegen adamdarmen jolığıp söyleskenin köş turalı oy qazaqtardıñ tüsine de kirmepti-dep M.Gorbaçevke habarlağanın biledi.

Sondıqtan köşti, eñbek kelisimşartı boyınşa Qazaqstanğa jwmıs küşi retinde aparamız degen maqsatpen jalğastıruğa şeşim qabıldaydı. Otanımızğa bir jolata köşemiz dese orıstar şekaranı jauıp tastauı äbden mümkin dep sır saqtap qalğanınıñ özi  bolar kedergige tosqauıl qoyaa bilgendigi.

1990 jılı 19 jeltoqsanda Moñğoliyanıñ Eñbek Ministrliginiñ janınan jwmıssızdardı şetelderge şığarıp jwmıstatu mäselesin retteytin byuro qwrılıp, S.Zaqanqızına Qazaq SSR-na barıp Eñbek kelisim şartın jasauğa qwqıq berilgen «№ 01 jolhattın» beredi.

Biraqta Moñğoliya jağınan jol şığının köteruge  mümkindik bolmay twrğanın eskertedi. S.Zaqanqızı öz qarajatımen Almatı qalasına «Otan» qoğamına kelip qoldau tabumen Taldıqorğan oblısınıñ  Kerbwlaq audandıq atqaru komiteti törağasınıñ orınbasarı V.M.Kolupaev jäne auıl şaruaşılıq birlestiginiñ törağası Nwrbay Jantileuovtermen alğaşqı Eñbek kelisimşartqa 1990 jılı 27 jeltoqsanda Sarıözek kentinde qol qoyadı. Bwl Moñğoliya qazaqtarı üş eldiñ şekarasınan ötuge şeteldik tölqwjat alularınıñ negizin qalağan resmi qwjattıñ düniege kelgen küni.

Bwl kelisimşart arıqaray QazSSR-nıñ barlıq öñirlerinde eñbek kelisim şartın jasasqanda ülgi retinde qoldanılğanı moñğoliya elinen atamekenine oralğan qazaqtar köşi täuelsiz Qazaq eliniñ keñ dalasına tarauınıñ negizin qalağan resmi qwjat bolıp sanaladı.

Sağat Zaqanqızı öziniñ Ükimet qwramındağı bağa komitetinde 20 jıl tabıstı qızmet atqarğanın, 1987 jılı dünieden ötken, ekonomika ğılımdarınıñ doktorı joldası marqwm Dörbetqannıñ  Moñğoliya Respublikasınıñ Standart jäne bağa jönindegi ğılımi-zertteu institutın basqarğanın, Moñğoliya Respublikasınıñ Prem'er-ministriniñ ekonomika jönindegi keñesşisi qızmetterin abıroymen atqarğan bet bedelderimen 1991 jılı 20 aqpanda Moñğoliya Respublikası Ükimetiniñ prem'er-ministri D.Byambasürenniñ qabıldauına kirip köş jolına Ükimet tarapınan qoldau körsetuge jazbaşa ötiniş beredi.

Şındığında bwl ärkimniñ qolınan kele bermeytin kürdeli mäsele abıroylı is edi.. Prem'er-ministr D.Byambasüren  «Eñbek ministrligine, S.Zaqanqızınıñ Sovettik Qazaqstanğa adamdardı jwmıstatu turalı bastamasın qoldap sonda jwmıstatayıq» degen tapsırması boyınşa Eñbek ministri C.Colmon 1991 jılğı 14 naurızdağı № 67 bwyrığımen S.Zaqanqızın Qazaqstanğa baratın jwmısşılardı basqaratın ökil retinde tağayındaydı.

Osılayşa ata-babalarımızdıñ san ğasırlar boyı atameken, atajwrttarına kelip ketuge zar bolğan asıl armandarın qazaqtıñ bir öjet qızı orındap olardıñ wrpağın tarihi Otanına jetkizudiñ sara jolın Moñğoliya Ükimetiniñ kelisimin ala otırıp zañdı türde jolğa qoyğanı ziyalı adamğa tän qasiet deuden basqa ne aytuğa boladı.

Orayı kelgende aytılatın jäne moyındauğa tura keletin is, köş basşısı Sağat Zaqanqızı aqılşıları birlesip jüyeli qızmet atqarğan Ayatqan jäne Sayt ağalarımız ekeni. Al S.Zaqanqızınıñ bwyrığımen tağayındalğan nemese halıq özi saylap 100-300 otbasına jetekşilik jasağan azamat, azamatşalar özine jüktelgen mindetti atqarğan yağni bastau alğan köşke at salısqandar bolıp köş tarihında öz esimderin qaldırğan jandar.

1991jılı 12 naurızda Moñğoliyadan Qazaqstanğa 96 adam köştiñ alğaşqı qarılğaştarı bolıp köş bastap bes kün jol jürip 1991 jıjı 17 naurızda tüski sağat 15 te Taldıqorğan oblısı Kerbwlaq audanı Sarıözek kentine keledi.

Bwl, qanşama ğasır ötkennen soñ öz erikterimen tarihi otanına oralğan qandastarımızdıñ köşi alğaş atajwrtına kelgen erekşe tarihi tamaşa kün. Köşti sän saltanatpen qarsı aludı wyımdastırğan audandıq atqaru komitetiniñ törağası Tileujan Sadıqwlov, Nwrbay Jantileuov bastağan jauaptı basşı qızmetkerler, körkem önerpazdar, auıldıñ qariyaları men jastarı alıstan kelgen qandastarına qwşaqtarın ayqara aşıp, eski tanıs tuıstarınday şwrqırasıp qarsı alğan Sarıözek kentiniñ halqı da ağayındardıñ mäñgi esinde qalğanı qazaqtıñ qonaqjaylılıq qasieti men ıntımağı jarasqan wlt birliginiñ wlılığı.

Qiın qıstau zamanda qarjılıq tapşılıqtarğa da qaramay köşi-qonğa qatıstı adamdardıñ tağdırı, äleumettik jağdayı, dünie mülkine qatıstı san aluan mäselelerdiñ şeşimin jolğa qoyu üşin S.Zaqanqızı, A.Twrısbekwlı, S.Zaqanwlı üşeui qanşama oblıs, audan äkimderi, auıl şaruaşılıq basşıları, eki eldiñ qanşama ministr, elşilikteriniñ jauaptı  qızmetkerlerimen resmi kelissöz jürgizedi. 1991 jılı 12 säuirde «Socialistik Qazaqstan» gazetiniñ bas redaktorı, halıq jazuşısı Şerhan Mwrtaza mırzamen de kezdesedi. Şerağañnıñ tapsırmasına säykes jurnalist Ämirhan Meñdekeniñ «Jaqınıñdı jat etpe» degen maqalası gazettiñ sol küngi nömerinde jarıq körgenin maqtanışpen jazadı.

1991 jılı 30 säuirde Moñğoliya Ükimetiniñ prem'er ministri D.Byambasürenniñ qabıldauında ekinşi ret bolıp Qazaqstanğa barıp jwmıs jasauğa ınta bildirip otırğan adamdar otbasımen birge üy-mülkin birge alıp ketu jäne şekaradan keden salığınsız alıp şığu mümkindigine ie boldı. Osıdan bastap  Moñğoliyadağı ärbir qazaq Qazaqstanğa baru – barmau, ol eldiñ azamatı bolıp qalu-qalmau siyaqtı özderiniñ wrpaq aldındağı mindetterin özderi şeşu mümkindigine ie boldı.

Moñğoliya Ükimeti, jwmıs küşin paydalanuşı qazaqstandıq şaruaşılıq käsiporındarı narıq zañına säykes, jwmıs küşin paydalanğanı üşin töleytin tölemi negizinde barğan adamdardıñ äleumettik swranısın qamtamasız etudi özderi şeşsin degen wsınıs bildiredi.

1991 jılı 19 şildede Qazaq SSR Ministrler Kabinetiniñ şeşimimen Almatı qalasında Moñğoliya Eñbek ministrliginiñ Ökildigin aşuğa rwqsat beriledi. Ökildik Qazaq SSR-nıñ Sırtqı ekonomikalıq baylanıstar ministrligi janında tirkeledi. Moñğoliya Eñbek ministri C.Colmonnıñ bwyrığımen ökildiktiñ törayımına Sağat Zaqanqızı orınbasarına Ayatqan Twrısbekwlın tağayındaydı.

Bwlar Qazaq SSR-nıñ Eñbek ministrliginiñ qızmetkerleri Pamir Kamaliev jäne Marat Qonaqbaevtarmen birlesip jwmıs jasaydı. Nätijesinde Qazaq SSR Ministrler Kabineti 1991 jılı 18 qaraşada  № 711 qaulısın şığaradı. Qaulı boyınşa şetelderden respublikanıñ selolıq jerlerinde jwmıs isteuge tilek bildiruşi bayırğı wlt adamdarın qonıstandıru, olardı tasımaldau, kelgen jerlerinde qabıldau men ornalastırudı wyımdastıru halıq deputtatarı jergilikti keñesteriniñ atqaru komitteterine, agroönerkäsip keşeniniñ käsiporındarı men wyımdarına jükteledi.

Mineki Sağat Zaqanqızınıñ qıruar eñbegi qaytpas qajır jigeri wtımdı wsınıs-pikirleriniñ jüyeli jüzege asuınıñ jemisi eki el Ükimetiniñ nazarın oñğa bwrıp Elbasımız N.Ä.Nazarbaev: «Küyinsin jauıñ, süyinsin dosıñ, Jiılsın qauım, qwyılsın köşiñ-dep aytqanınday dwşpandı küyindirgen, dostı süyindirgen qwttı köş boldı. Bwl auğan el qayta oralğan, ayırılğan ağayın qayta tabısqan Wlı köş bolıp sanaladı» – dep bağalağan köştiñ sara jolın osıdan 24 jıl bwrın qazaqtıñ bir qızı osılay bastağan eken. Qwday qalasa keler jılı Wlı köşke 25 jıl toladı.

Sağat Zaqanqızınıñ joldası Dörbetqan Totilawlı jayında joğarıda qısqaşa aytıldı. Dese de qarapayım qızmetker qazaq qızın bir eldiñ Prem'er-ministri eki ret qabıldap ötinişterin qanağattandırudıñ mañızdılığı bwl kisilerdiñ otbasınıñ ıntımaq birligi, tatulığı, sıylastığı äyel adamnıñ otbasına wyıtqı bola bilui, dastarhandarınıñ ırısı men tağamdarınıñ dämdiligi deuge tolıq negiz bar.

Dörbetqan marqwm jayında Moñğoliyanıñ prem'er-ministri D.Byambasüren öziniñ «Tañğı ızğar» degen tarihi-derekti, asa qwndı eñbeginde: «Men, socializm twyıqqa tireledi degen pikirdi alğaş ret talanttı jas ğalım Dörbetqan Totilawlınan estip edim» – dep jazğanı bwl otbasınıñ tektiligin bağalap twrğanday. S.Zaqanqızı eliniñ eñsesin köterer azamattarğa qoldau körsetip bireudiñ qamqorlığına iliktiruge de köñil bölip jüretini öz kitabında tolıqqandı bayandalğan mına bir derek közderinen bilinedi.

1990 jılı Ortalıq partiya komitetiniñ janındağı äleumettik ğılımi-zertteu institutınıñ «Socialistik qwrılımınıñ qisın mäseleleri» böliminiñ meñgeruşisi tarih ğılımdarınıñ doktorı Zardıqan Qinayatwlı jayında kitabında jaqsı pikir ayta kele ol kisini joğarğı lauzımdı märtebeli basşımen öz otbasınıñ dastarhanında tanıstıra alğanı keyin Zaqañnıñ bilikti de bilimdi azamat retinde qızmeti ösuine sebepker boldı dep jazadı. Mwnday öjettikpen er azamattarğa degen qwrmet nietin adaldıq qasietpen körsete biludiñ özi tektilik qasietke beyimdilik bolar.Dastarhan basında otırğanda Z.Qinayatwlı Prem'er-ministrge özin Partiyanıñ bas hatşısı, Halıq Wlı Huralınıñ törağası J.Batmönh mırzanıñ qabıldauına kirgizuin ötinedi. Birneşe künde tilegi qabıl boladı.

S.Zaqanqızınıñ aqıl keñesin alğan talay jandardardıñ eñbekteri örge tartıp, qilı-qilı tağdır jolında tabısqa kenelip baqıtqa bölengen äñgimeleri bir basqa..

                                                         Qwrmetbek Sansızbaywlı,

                                                         sayasatker köş-qon ürdisin zerdeleuşi.

                                                        Almatı oblısı, Taldıqorğan qalası.

                AĞAYINNIÑ AYALI ALAQANI

Mongoliyadan köşip kelgen tuıs oy tolğaydı

Zamannıñ betin bayqap, bolaşağın boljap,dünieniñ tört bwrışınan qılañ bergen, mına tapşılıq tarşılıqtı aldına ala sezinip, endi jat jarılqamaytın, öz öltirmeytin zaman teñsele basıp kele jatqanın oylay bilgen, halaq üşin qamqorşı boludı közdegen közi aşıq, kökiregi oyau, ziyalı wl-qızdar Mongoliya qazaqtarınıñ atajwrtqa qonıs audaruına wytqı boldı, köş bastadı. Olar – Zaqan qızı Sağat, Twrısbek wlı Ayathan.

1990 jılı Qazaqstannıñ 70 jıdığına resmi ökil retinde Ayathan, halıq ärtisi Habılaş, ğılım kandidatı Saytter qatıstı. Ayathan söz alıp, osı jaylı pikir tilek qoydı. Qazaqstan ükimeti jılı qabıldap aqıl-keñester berdi. Moñğol ükimetiniñ wyğarımın kütti, osı istiñ dänekerşisi bolıp, Ayathan, Sağat ekeui 3-4 jıl mazasız izdenis jasauınıñ nätijesinde 1991 jılı köş bastap, atamekenge qayta qauıştırıp, ornalastırudıñ mümkindigin qolğa keltirdi.

Bwl is aytqanğa oñay, isteuge qalay ekendigin barşa qauım özi tüsine jatar. Nede bolsa, bäz bireulerdiñ osı isti öziniki bolğızıp bet-bedel tauıp, ataq-abıroy alu üşin büginderde jantalasa izdenis jasap,eki el arasına, ziyalılar ortasına şoq tastauğa kirisip jürgen jılpostar barşılıq. Jatıp işer as janğa tınış. Tarihta op-oñay qazaq basın biriktiruşi Abılay hannıñ şäkirtteri bola qoyğısı kelip, wmtıla jügirgenderi de barşılıq. Olarğa jandarı şığıp ketse de: “El işine iritki salmañdar, oñalğan köşti jıl boyına toqtatıp, böget, kedergi jasap, halıqtıñ bağın baylamañdar! Köş kiesine jolığasıñdar!- Degendi eskertpekpin.

Bwlay aşınuımnıñ özindik sebebi bar. Ötken eki jılda 40 mıñnan astam adam keldi. Odan da mol, audandap keletin edi, Joğarıdağıday keybireuler Ayathan men Sağattı elge mülde basqaşa tanıstırıp, nasihattadı. Bwlardı qara basınıñ qamı üşin üy, jwmıs izdep jürgen qañğıbas el büldiruşiler etip körsetti. “Onda tirşilik joq. Äueli azamat soğısı şıqqalı jatır. Bir japıraq et tapaysıñ, ölgeniñ kömusiz, janaza-shatsız qaladı. Közben körip, qwlaqpen estip keldik,”- dep aqılgöysip jürgen ziyalı, basşı adamdardı men közben körip, sözin öz qwlağımmen estip keldim. Olar eki ükimettiñ basşılarına deyin jağınıp, izdenip te kördi. Biraq sözderi ötpedi, joldarı bolmadı.

Sodan barıp, öz betin özderi küyelep: “Köşken jwrtta köringir! ”- degen babalarımız silesiniñ keyipkeri boluğa taqadı. Endi keluden beti küyip, qaludan janı şoşıp jürgen jayları bar. Olardı öñdep, tüstep, qayteyin, öz işteri biletin şığar. Sonımen men öz basım, auılımmen atamekenge kelip qonıstandım. Käzir Almatı oblısınıñ Narınqol audanında, Abay sovhozında twrmıs jasap jatırmız.Qayda, qay elge barsañ da, narıqtıq qatınas bas kötergendäuir. Key jağınan tapşılıq ta joq emes. El-jwrt ağayınğa bas iemiz. Jan-jaqtı järdem kömegin berip jatır.Sol el qatarlı tirşiliktemiz.Wlttıñ sezimi oyanğan, qan tamırında wlt seziminiñ jıluı bar, ağayındıq borışın sezine biletin, onı jergilikti şaruaşılıq mümkindigimen wştastıra biletin Esen Honaev sekildi wjım basşıları jönin tauıp kömek qolın sozıp jatır. Al jıluı az basşılarğa töñiregin mekendegen tuıstardıñ ökpe-nazdarı da estilip jatadı.Biz özimiz, täuba, dep şükirşilik etemiz.

Endigi bir aytayın degnim: Jaqsı tirşilik jasau üşin keluşilerdiñ özi de talpınıu kerek. Äzir as joq. Qolıñ qimıldasa auzıñ qimıldarın wğınu jön. Til tabısıp, birlesip eñbektenu, tirşilik jasau dwrıs demekpin. Sonday-aq qanşa sonı jerge qonsañ da, töl jwrtqa qaşadı. Onı ısılğan baqtaşı ğana ie bolıp,bağatının direktor, äkimder tälim etse bap bolar edi. Öz basım älem qazaqtarınıñ bas qosqan qwrıltayına ökil bolıp qatıstım. Atamda körmegendi botamda bir kördim.Tiride körer wjımaq bolsa, sonıñ eñ tañdaulısı boldı der edim. Qazaqtıñ ölgenin-tirilgenin kördim, öşkeniniñ mazdap janğanın kördim. Qazaqtıñ äsirese jasatardıñ wlttıq sezimi oyanıp, jalındap janğanın sezindim. Şükirşilik ettim. Oñalarmız. Dalam bay, qazına mol. Tek bereke-birlik, ıntımaq, tınıştıq bolsın!

Qazaq qanşa tarıday şaşılsaq ta, tamırlay ösken halıqpız. Qanşa tozıp, köşip-qonsaqta , ata saltınan ayrılmağan tözimdi de, könbis, er jürek halıqpız. Osı igi qasietimizdi toptasqan atamekende igilikke jaratayıq,..ağayın!Bereke birliktiñ kelui ayañ, ketui jelisqoy.

Iä, sonımen biz äzirşe eki eldiñ, büginder osı eldiñ twrğınımız. Sol üşin mına bir tolğanıs, pikirlerdi ortağa salıp, artığı bolsa keşirim swrağım keledi.

Köşip keluşilerge päter tegin berilip, kuponğa qamtısa! Qalğan ağayın tuıstar özimiz kelgen audanğa, mümkindigi bolsa, sovhozdarğa kelse, qayta köşu bastalmas edi.

Ekinşi aytarım: “Bağı qaytar el –  bastığımen alısadı”, – deydi halıq. Nwrekeñmen alıspayıqşı ağayın! Ağayın! Swranıp şıqqan bi, suırıla soqqan jel qaterli boladı. Ekeuinen de saqtanu läzim. Al Nwrekeñ swranıp şıqqan joq, swrap aldıq qoy. Qızığın köreyik. Al Nwrekeñ twrğısınan tilerim: Han asa qatigez bolsa aşınamız. Han asa meyirban bolsa, basınamız.Ekeuiniñ birinsiz biriniñ küni joq. Ekeui teñ wştassa, baqıt elge tez wyalar dep, öz basım senedi.

Üşinşi bizde jastar tärbiesi älsiz. Demokratiya, jariyalılıq degenderdi jeleu etip, bwzılıp baramız.äke tärbiesin wnatpağan wl, şeşe tärbiesin wnatpağan qız, « aştıq “ jariyalaytındı bastadı.Sol üşin ata ana tärbiesi  şapalaq, altı taspa qamşı wmıtılmauğa tiis. Jäne eñ küşti qwral dinge üyretip, qwdayın tanıtu. Sol üşin 3- klastan 10- klasqa deyin arnaulı programmamen mektepte din oquın engizudi wsınıs etpekpin.

Törtinşi, narıqqa say jekelenu jürip jatır. Feodal'dıq däuirdi şaqırıp, bay men qwl ielenuşilikti tuğızıp alıp, baylar men qwldar köterilisin jañğırtudan qwday saqtasın. Söytip, azıp-tozıp qalmaudıñ täsilin büginnen oylastırsaq abzal bolar edi.

Näbi Medekeywlı, Narınqol

                                           Almatı oblısı, Narınqol audanı

                                           «Zaman Qazaqstan» gazeti.  23.04. 1993 jıl.

  KENET BASTALĞAN KÖŞ

…Birküni bizde jürgizuşi bolıp isteytin Fayzolla wlı Aydos degen jigit özin jwmıstan bosatudı ötingen ötinişin alıp keldi. Män jaydı swrastırsam, «Ağayın-tuıstarımmen birge Qazaqstanğa köşpekpin» dedi.

Söytsem Sağat Zahanqızı Baganur qalasına jaqın ornalasqan Bayandelger auılında twratın tuıstarına, «Qazaqstannıñ Eñbek ministrligimen kelisim şart jasadıq. Birli jarım üy äsirese jastar jağı barıp Qazaqstanğa eñbek etuge qalay qaraysızdar?» degenin estigen sol mañaydağı qazaq auıldarı tügeldey «Köşemiz» desip jatqan körinedi.

Dereu Wlanbatırğa Sağat apayğa telefon şaldım.Ol kisi, «Taldıqorğan oblısına eñbek şartımen biraz qazaq jastarın aparmaq oymen Qazaqstannıñ Eñbek ministrligimen juıqta ğana kelisim şart jasasqan edik. Biraq biz kütpegen jağday bolıp, Bayandelger, Tejeeldegi qazaqtar tügeldey köşemiz dep dürligude. Aldı köşse artın toqtata alar emespiz. Senen nesin jasırayın erterek bildirmegenimiz istiñ beti teris bağıt alsa, ösip kele jatqan senderdiñ obaldarıña qalmayıq  degendik  edi. Äli de şeşilmegen mäseleler köp. Ol jaqta da jağday oñıp twrğan joq. Erteñ Tejeelge barğalı otırmın,mümkindigiñ bolsa sonda kel. Halıqqa şındıqtı aytıp tüsindireyik,könse dürliktirmey ret- retimen köşiru jağın qarastırayıq» dedi.

…Erteñinde Sağat apaymen Tejeelde kezdestik. Ol kisi öziniñ Almatıda bolıp qaytqanın, köşi-qonğa baylanıstı äli de köp mäseleniñ şeşilmegenin, al keñestik Qazaqstandağı ekonomikalıq äleumettik jağdaydıñ künnen  künge auırlap bara jatqandığın ayta kelip, mwndağı el jılı ornın suıtpay äueli jastardı jiberip, özderi asıqpay-aptıqpay köşulerin köpşilikten ötindi…

Biraq atadan balağa jalğasıp, ärbir qazaqtıñ jürek tükpirinde wyalap jatqan ata jwrtqa degen sarqılmas sağınış, kenet örttey laulap, teñizdey tolqıp jüre bergen edi. Al bwl sezimge qarsı twru tipti mümkin emes-tin. Sağat qanşama aqılğa şaqırıp, ol jaqtağı bolatın qiınşılıqtardı tiliniñ jetkeninşe täptiştep aytqan sayın, köpşiliktiñ qazaqtıñ sayın dalasına degen sağınışı odan iri jeldi küngi örttey üdey tüsti.

Beu, dünie-ay!. Kezinde kezdesken keybir qiınşılıqtarğı tözbey, «Qatın bastağan köş oñbadı» desip, Sağattay qızdarın sırttay jazğırğan jerlesterimiz de boldı-au!

Al Sağat bolsa jaratılısı näzik qız bola twra eki azamattıñ biriniñ qolınan kelmeytin elim dep eñiregen erdiñ isin istedi. Biz mwnı moyındauımız, tipti sol wşin de oğan alğıs aytuımız kerek şığar.

Sağat kelip ketisimen Bayandelger, Tejeel, Baganurdıñ qazaqtarı aldı-artına qaramay üyin, malın satqanın satıp, satpağanın tastap, qalğan dünie mülikterin vagondarğa tiep, japa-tarmağay köşe bastadı. Bwl jöninde qoyın däpterime:

….Birinen biri jasırıp,

Ağayın köşti asığıp.

Üyleri qaldı qañırap,

Dünie-mülki şaşılıp.

Qora-qora mal qaldı,

Bılayğı jwrt tañ qaldı.

Jinap tergen baylığı,

Jau tigendey ol qaldı.

Otı qaldı jağulı,

Tündigi qaldı jabulı.

Aldı artına qaramay

Atajwrtqa ağıldı…     dep jazıppın.

Köşke wzamay Baganurdan üş jüz şaqırım jerdegi  Hentiy aymağınıñ Çandagan qazına şaruaşılığında twratın qazaq auıldarı qosıldı. Al köşip ketkenderdiñ soñınan ile-şala, «Oybay, Qazaqstanğa barğandar qañğıp qalıptı. Bälenşekeñ jolda tonalıptı. Tügenşekeñniñ şeşesi poezda qaytıs bolğan eken, jerleuge mümkindik bolmağan soñ, vagon terezesinen sırtqa laqtırıp ketipti!» degen adam nanğısız qauesetter qaulap jüre berdi…

Mwnıñ özi bügin erteñ köşem dep otırğan jwrttıñ köñiline qobalju salğanı sözsiz edi.

                                          Mwhit Jaqsılıqwlı, Pavlador qalası.     «Dariya däuren» kitabı, 216-217 bet.

WLTTIÑ QAMI – WLI MWRATIMIZ

Elimizdiñ ötkenimen bügini tolğandırıp, onıñ nwrlı bolaşağı – irgesi berik, ırısı mol, ornı ırıqtı, örkendi el boluı üşin jar qwlağı jastıqqa timey jürgen aytulı, ardaqtı azamattarımız barşılıq.Qaytalandı desekte, ayta bergenniñ atqarılar iske septigi timese, köptigi bolmas. Onda bir arnadan toğısqan oylardıñ tilek-maqsatı da bir bolğanı. Niettiñ aq , tilektiñ birligi ğana eldi kögertedi. Ala bolıp auızdağını berip, enjarlasıp el-jwrttı küyzeltu qaşannan oñğa bastamağan.

Şaşırap, şalğaylap ketsek te adal niet , aq tilegimiz bir, enşimiz bölinbegen alaştıñ azamatımız. Tağdır tauqımetin arqalap tau asıp, mwhit ötip ketsek te, atameken esiñnen şıqpaydı. Arıñ men atamekeniñ egiz. Arıñdı qanday saqtasañ, atamekeniñdi de sonday qarğap, jüregiñe wyalatasıñ. Şirkin ataqonıstıñ emirengen meyirimi ah wrğızıp sağındırıp, sarğaytadı da jüredi. Torğınnan şwlğau orap, qamqa ton jamılıp, qarındı qanşa qampaytsañ da ruhani jaqtan meñdep, böten eldiñ şañırağına qarağıştap, emeurinin bağıp, eñse kötere almaysıñ. Ömirdiñ qatal tezine tüsip, jan tözbeytin auır azabın bastan keşirdik. Sondağı tüygenim-jer basıp tiri jürgende erkindik,azattıqtan, özgeniñ bäri jalğan, aldanış twl dünie. Kenezeñ keuip, ruhani tapşılıqtan,sayasi bostandıq bolmaudan auır qasiret joq. Diliñdi soqqılap, diñkeletetin ülken dert- osı.

Qazaq halqı neni körmedi. Zaualdı künniñ aspanın eki bwrşaq jausa, sonıñ biri sorı arılmağan qazaqtıñ töbesin oydı. Ğasırlarmen sanalatın jılaulı ğwmırı bodandıqpen ötti. Ata-babalarımız ömir boyı moynına bwrşaq salıp erkin ömir tilep, alaştıñ tuın köterip atqa qonsa da mañdayı tasqa wrılıp, ayausız ezgige wşırap, temir twsau, qandı tegeurinnen qwtıla almadı.

Endi mine, Jaratqan jar bolıp, ata-baba aruağı qoldap, bügingi wrpaqtıñ mañdayı jarqırap, bağı aşıldı. Täuelsiz qazaq eli bolıp älemge tanıldı. Bwdan ülken quanış ,bwdan biik märtebe bar ma?Qazaqtıñ täuelsiz el bolğanın közimen körgen bügingi iisi qazaq- baqıttı qazaq. Käzirgi kezeñde keudeden iterip, qabırğanı qayıstıratın qım-quat qayşılıqtardı, qiındıqtardı eldik pen erlikti tanıta otırıp, jeñip şığu mindeti twr. Bwl merzim asa kürdeli äri näzik. Bayıptılıqtı da, batıldıqtı da birdey talap etetin ülken küres kezeñi sanalmaq.

Qılday jiñişkerip, ölip-öşip barıp,täuelsiz el bolğanda bizdiñ eñ aldımen atqaratınımız – qazaq wltınıñ qamı. Bwdan Qazaqstannıñ köp wlttılığın, onıñ dostasıp ömir keşuin eskermegendik kelip şıqpaydı. Qazaqstandağı wlttardıñ ıntımaqtığı – elimizdiñ beybit ömiriniñ kepili. Dostasıp ömir süru- Qazaqstandağı wlttardıñ barlığına ortaq mindet.Äri solay tirlik keşu zañdılıq. Onı qalamaytındar qazaqtan min izdemey, özderiniñ dayın meken, küreuli qonısına ıñ-jıñsız kete beruine de jolı aşıq, äri äbden erikti. Qazaq wltı wlt retinde joyılu kezeñinde, qauipti jardıñ erneuine öñi bozarğan, jwlını üziler halge jetkende, barmaqtay bağımız bar eken, täuelsizdik aldıq. Bwğan mıñ täube, mıñ şükirlik! Ötkendi eske almay, aldımızdı, bağdarımızdı ayqınday almaymız. Otarşıldardı jiktep, ağı öktem, qızılı jaqsı deu aqılğa simaydı. Olardıñ türi, otarlau ayla-şarğıları är aluan bolğanımen bäri de ozbır, otarşıl, şapqınşılar. Olar azamattıñ, wlttıñ qasköy dwşpandarı. Aşığın aytu kerek, aqtardıñ alasapırandatıp, qılışın qanğa boyap, qazaq jerin zorlıqpen jaulap aluı alğaşqı adım ğana. Kommunistik öktemdik – qızıl ökimettiñ kelui. Onıñ ayla –şarğılı, aldamkes, siqırlı biligi, Goloşekinnen Kolbinge deyingi qanqwylı aram niettiligi qazaq halqınıñ dinin joyıp, dilin aldı, ar-wyat, imandılıqtan bezdirip, araqqa telmirtip,älsizdikke baulıdı, tilin joyıp,şälduar-şüldirge aynaldırdı. Qazaqtıñ qasietti, qasterli salt-dästüri,şañdaqqa süyretken tulaqtay tütesi şığıp, pwşpağı ğana qalıp, tozıp bitti. Endi sol joyılıp ketuge şaq alğan qazaq wltın bäz-bayağı qalpına keltirip, qaz twrğızu üşin ne isteuimiz kerek?

Eñ aldımen qilı tağdırdan qiandap, qiırlap ketken qandastardıñ atamekenge basın qosıp, san jağınan eldikti tanıtar, ese ketirmes orınğa köteriluimiz kerek. Bwl – bir künde emes, birtindep atqarılatın abıroylı jwmıs.

Qwdayım quat, aq jol berip, aq tileuin qabıl etse, wlı maqsattı ülken köş bastalıp ketti. Ötken qoy jılı Moñğoliyada twratın kerey eliniñ alğaşqı köşin Sağat Zahanqızı, Ayathan Twrısbekwlı qatarlı azamattar bastap kelip, atamekenge kerege jaydı. Bwl “Elim-aylap”, “Qayran Altay, Marqa köl, qaldı –au keyin qayran el” dep zar jılap, el, jerimen qoştasatın köş emes. Sol eñirep-egilgenderdiñ sirep qalğan közi tirileri men qalıñ wrpaqtarınıñ eldikti, eñse köterudi mwrat twtıp, älemge tanılğan bügingi täuelsiz qazaq eliniñ qara şañırağına mıqtı bir uıq bolıp qadaludı közdegen eñ soñğı quanıştı köşi. Bwlar köşkende moñğol elinen qorlıq-zorlıq körip, quğınğa wşırap, pana tappay, ürkip kelip jatqan joq. Moñğol-qazaq wzaq jıldar dostasıp,sıylastıqpen  tatu-tätti beybit ömir keşti. Endi, mine, atamekendi añsap, irgeli el bolu qamın, wrpaqtıñ bolaşağın oylap, baylığınıñ şayqalıp, ırısınıñ ortayğanına qaramay, jılı ornın suıtıp, kelip jatır. Kelgende qanday! Kilegeyi bwzılmay, qazaqtıñ bayırğı wlttıq mädenieti, salt-dästürimen birge kele jatqanına el bolıp quanuımız kerek.

Ükimet, basşılardan bastap jergilikti äkimderge deyin, bügingi köştiñ mänin adal niet, riyasız köñilmen jete tüsinip, ıstıq ıqılas körsetuli. Mwnıñ özi tarihi abıroylı mindet sanalsa kerek. Alıstan jetken ağayındardıñ deni layıqtı kömekterge qolı jetip, alañsız irge tebe bastadı. İşinara jerlerde “Senderdi kim şaqırdı” degen sıñay da, qabaq tünertetinder de wşırasatın körinedi. Kelimsekterdi kerdeñ bastırıp, törimizdi taptatıp, han köterip, töbemizge şığarıp, toqinaq aldırıp ta kördik. Endi, mine, wlı maqsatpen jetken öz ağayındarımızğa şetqaqpay nısanın tanıtıp, erulikke sarañdıq jasasaq, ne bolğanımız?! Bwğan baylanıstı aytılar tilek az emes.

Köşip keluşilerdi bıtıratpay, olarğa oñtaylı oblıs, audandardan äjeptäuir kölemdi birıñğay qonıstar belgilese eki jaqqa da öte tiimdi boları anıq. Käzirge narıqqa köşudiñ zañdılıq ağısı ekpini – bükil eldi belgili uaqıt ıqtatıp,qiın-qıspaqqa soqtıratın qwbılıs. Atamekenge bet bwrğan ağayındardıñ da osı ötpeli kezeñdi dwrıs tüsingeni abzal. Birer jıl irge kömgenşe alaköñil bolmay, jarma qwrttı jarıp jep, sıylasqanğa ne jetsin!Keluşilerdiñ de birden kürp etip , ırğınğa kire ketpedik dep qıjırlanıp, ökpe bwrtıñmen jerden-jer tañdap qonıs jaqpay keze berui layıqsız. Aldın ala jete wğısıp, jergilikti orındarmne kelisim jasasıp,köñilge wnağan qonısına bayırqalap qalsa, öz mayökşesine –tübegeyli irge berikteuine paydalı.

Bir eskeretini-“ elim” dep kelgey ağayınğa sıpırmayım jwmıs küşi retinde qarap malşı, qosşı balasıñ deu aqılğa sıyımsız. Olardıñ işinde ärtürli mamandıqtıñ ieleri, ziyalılar az emes. Bwlarğa baspana, belgili kömekten tıs mamandığına qaray jwmısqa ornalastırıluına, talap tilegin qanağattandıruğa bayırğı halıqpen birdey qwqıqta boluğa, jeke menşik enşi beruge nege bolmasqa?! Ğılımnıñ är salasınıñ bilgir mamandarı, ğalımdar men jazuşılar, oqu-ağartu, densaulıq saqtau, mädeniet öner salasınıñ ieleri de az emes. Mine, osılardı astana jäne qalalı jerlerden twrğın üymen qamtamasız etip, mamandığına say jwmısqa ornalastıru – şwğıl şarua. Elimizdiñ örkendeu qadamında olardıñ qosatın ülesi de zor ekenine senim artu dwrıs. Azamattıq tölqwjat berudi de jedeldetken jön. Keluşiler arasındağı zeynetkerler men twrmısı naşar otbasılarına basa nazar audarıp, ayrıqşa qamqorlıq körsetu, alatın zeynetaqısınıñ tolığımen berilip twruın qamtamasız etu kerek.

Wltımızdıñ qamı – onıñ wlı mwratın eskersek, anatilimizdiñ abıroyın ösirip,bedelin arttırıp, ornıqtırıp, odan äri,damıtu-bwljımas parızımız.Bwl turalı qaulılar alınıp, tarmaq-tarmaq tärtipter belgilengenimen arqauı bosap, irip-ıdırauğa tap bolğan qasietti wlttıq tilimiz qım-quıt bögetter saldarınan tez oñalıp, bir jüyege tüsip, biik twğırlı eldik tilge op oñay aynalıp ketedi dep ayta almaymın. Onı sezinip te közben körip te jürmiz. Ärtürli sebeppen ana tilin, jazuın bilmeytinderdi kinalau äbestik. Alayda olar zañda belgilengen tarmaqtağı uaqıt işinde kursterde oqıp ne özdiginen wmtılıs jasap, tildi jetik üyrenu talabın orındap şığuı qajet. Qazaqtıñ eldik tilin elemeu, mazaqtau, mensinbey qarap, üyrenuden bas tartu,körneu nemese jasırın türde qarsılıq jasau äreketterin jasauşılarğı şara qoldanu kerek.

Wlttıq tildiñ märtebesin biiktetu üşin memleket basşılarınan bastap, bilik basındağı qazaq azamattarı jiındarda ana tilinde söylep, sonıñ müddesin qorğauı – bastı parızı. Öz müddesi jolında özgeni qwrbandıqqa şalıp, wltın satıp ketuge äzir twratındarğa zañ jüzinde tiım salar kez jetti.

Öz wltına, wltınan şıqqan beldi, bedeldi azamattardıñ, sonı qwrtuğa qwmartu, öziniñ ğana qamı üşin özgeni azapqa salıp, baqıtqa jetpekşi bolu – özimşil azğındardıñ ortaq qasieti. Wltımızdı körkeytip, kögertemiz desek, osınday aram şöp, ulı qwrttarğa mıqtap tiım salu kerek. Ol üşin üzildi-kesildi tosqauıl bolatın, janığan bolat qılıştay qiıp tüser ötkir zañ şığaratın uaqıt jetti.

Halqımızdıñ qasterli, qasietti jaqsı salt-sanalarınıñ köbi kömilip, kölegeylendi. Qalğanı eskerusiz küyge wşırap,jwtañ tarttı. Alayda özimizdiñ ata-babadan jalğasqan mädenietimizdi joğaltu parıqsızdıq qana emes,ökinişke soqtıratın opasızdıq. Wlttıq salt-dästürin köziniñ qaraşığınday qorğap, wlttıq kiimderin de tastamay, kiip jürgender mädenietsizdik jabayılıq bolama? Özbek ağayındar ala taqiyasın, ala şaği köylegin, qırğız bauırlar aq tımağın tastamay kiip, wlttıq sportın, köptegen jaqsı salttarın tületip, damıtıp keledi. Qazaqta är jüz, rulardıñ bir-birine wqsamaytın sändi, tamaşa kiimderi, qasterli ğwrıp ädetteri, has önerleri bolğan. Mwnı köktemgi güldey nege jaynatpasqa?

Qazaqtar qızıq halıqpız. Elikteuge kelgende esimiz qalmay, özimizdi wmıtıp, jinigemiz kelip. Amal ne?Orıs bolğanşa asığıp, äure-sarsañğa tüskenniñ qasıretin az tartıp otırğanımız joq. Qıtayda sonau bir kezde ağılşınğa elikteuşiliktiñ şekten şıqqanı sonday, mwrnın ütiktetip, qısıp tañğızıp, biik keñsirikti, qoşqar twmsıqtı bolamız dep azaptanğandar da az bolmağan.Oğan küler jönimiz bolmas. Elikteuge kelgende bizde sonıñ kebin kiip baqtıq. Qara şaştarın sarımen boyatqan, köz etine kök sürme sürtingen qaraköz qızdardı ne deuge bolar?! Şaşın özgertse de közin özgertu qolınan kelmey qinalıp jür. Qazaqtıñ qız jigitteri köşede taltayıp twrısa qalıp, qwşaqtasıp süyiskende eriksiz teris aynalıp ketesiñ. Ol azday, orıs bolamız dep araq işti, şılım şektik. Jay işkemiz joq, baladan kempir-şalğa deyin soğıstırıp iştik. Soraqısı sol, mäyitti jerlep kelip, marqwmğa arnap qwran oqıp, qayğırudıñ ornına jağamızğa tükirgenşe araq simirip, köñil köterdik. Ot basında otırıp bir üyli qazaq orısşa söylesetin boldıq. Sonda onıñ wrpağına qalay sın tağasıñ?! El basşıları orısşa söyleuge qwmartsa, basqa wlttarğa qazaq tilin üyrenip, jwmıs iste dep, tilimizdi qwrmette dep qalay ayta alasıñ?!.

Wlttıq salt-dästürdiñ jaqsı jaqtarın qaytadan qalpına keltiru – eldik qasiet.Ol üşin wlttıq oyın türlerin, toy toylau, ölim şığaru, ädep ibalılıq, bala tärbieleu, wlttıq kiim ,wlttıq oyın türlerin nasihattap,qalıptastıruımız kerek. Atadan jalğasqan wlttıq mädeniet, qwndı mwra, ardaq twtar asıldarımızdı jañartıp, jarqıratıp, biiktete kädege jaratu elin süyer iisi qazaq azamattarınıñ arqalar ülken mindeti bolsa kerek.

Qazaq memleketiniñ öziniñ wlttıq armiyasın keşeuildetpey qwrıp, qorğanıs quatımızdı küşeytu men şekaranı bekemdep,qamsız qarauıldar, qadağalauşılar ornın ornatu jön-aq. Sırttan keletin qauipti bılay qoyğanda, şekaradan öz bilgeninşe kirip-şığıp,baylığımızdı, qolda barımızdı qımqırıp äketip jatqandar azba?Ne isteseñ öziñ bil dep, aynalasın aşıq tastap, beyğam otıratın derbes eldi jwmır jerden kezdestire almaymız. Täuelsiz el bolğan soñ qaytse de öziniñ aqşası boluğa tiis. Bwl-eldik belgi. Resey aqşası bizdi matap- kögendey bermese kögertpeydi. Bwl da şwğıl atqarılar keleli is retinde twr. Sayasatşı, ekonomist bolmasaq ta tolğaqtı oylar jeteley beredi. Qazaq wltınıñ wlı mwratın oylaytın küşti zañdarı, wlttıq armiyamız, öz aqşamız bolmay, tört qwbılası teñ täuelsiz el boluımız qiın. Köp wlttı Qazaqstanda bilikti “ Qazaqtıñ azamattıq qoğamı” kerek. Bwl qoğam mädeni qarım-qatınas şeñberinde ğana emes, qay elde jürse de qazaq azamatın qorğaytın, paydalanatın barlıq azamattıq erkindik qwqığına tolıq kepildik ete alatın, wlttıq mwratına say josparlı türde jwmıs jürgizip otıratın bolsa.

Atamekennen alıstap ketken qazaqtardıñ deni qazaq-arab jazuın qoldanadı. Olardıñ jay-küyine say talabın eskerip, 1940-şı jıldardıñ basınan bastap qazaq-arab ärpinde Qazaqstannan “Qazaq eli” jwrnalı basılıp taratılğan.Ol Şığıs Türkstan halqınıñ müddesi üşin kezinde ülken röl atqarğan. Keyin 1950-jıldıñ basında jeldiñ ığına jığılatın, qabaqqa qarağış jaltaq kezde “ Jaña ömir” bolıp atı özgertildi. Qazirgi “Şalqar” gazeti qıruar jwmıstar tındırıp, şeteldegi qandas bauırlar üşin birşama eñbek siñirdi Meniñşe “Qazaq eli» jwrnalın qaytadan şığaru kerek. Tüyip aytqanda baysaldı bolamız dep keşigip ne ökinip qaludıñ, äudemde bärin jönge keltirip, oylağandı oñay tındıra salamız dep közsiz köbelektenip,otqa tüsudiñ qay-qaysısıda opa keltirmeydi. Wlt qamı üşin bayıptı da batıl qimıldap jwmıs isteu qajettiligi tuıp otır. Qazirgi qazaq üşin ruşıldıq, kündestik künşildikti, özimşil tar öristilikti, arızqoy jalaqorlıqtı tastap, bir kisidey jwmıla ilgerileytin kezeñ –osı kezeñ. Wlttıñ qamın jeu-wlı mwratqa wmtılğandıq. Elimizdiñ nwrlı bolaşağın este wstağandıq bolmaq.

                                                               Seythan ÄBİLQASIMWLI,jazuşı

                                                                              Egemendi Qazaqstan 1992 jıl.

Köşken adamdardıñ Qazaqstanğa qonıs audarğannan keyingi ömir tirşilik jağdayı är türli boluına baylanıstı, köş bastauşılardıñ atına alğıs pen qatar renişte köp aytılğanımen, uaqıt öte kele el ornığıp, jaña jerdegi tirlik oñala bastağannan  alğıstıñ deni basım tüsip,birte-birte halıqtan rizaşılıqqa tolı lebizderi men ıqılasqa tolı öleñ joldarı baspa betinen jii kezdesetin boldı.

ARNAU ÖLEÑDER

           “ŞAPAĞIN ŞUAQ ŞAŞQANDA”

(Sağat Zahanqızına!)

İsin jalğap meyirli danalardıñ,

Tağdırı üşin bolaşaq balalardıñ,

Meyirimiñdi halqıña ülesken eñ,

Şapağatın jayğanday analardıñ,

“Ton pişerdey qız ediñ ana körgen.

Äke ülgisin köp twtıp sana bölgen,

Qarşadaydan bwlaqtıñ közin aşıp,

Balalığıñ tauda ötip, dalada örgen.

Qanat etip armandı ,talpınıstı,

Bilim quğan qiyalıñ qalqıp wştı.

Ozıq jürip oq boyı qwrbılardan,

Köp atqardıñ önege jarqın isti.

Ötinde östiñ eñbektik sara joldıñ,

Qauımıña tanılıp, dara boldıñ.

Mahabbattıñ terbelip besiginde,

Bala süyip, jar qwşıp ana boldıñ.

Päk jüregiñ tap bolıp şaylığuğa,

Tüsirgendey köleñke jaylı wğımğa.

Arsız ajal jarıñdı erte alıp,

Bastan keştiñ qasiret qayğını da.

Äldekimşe borkemik müjilmediñ,

Jazın kütken ömirdiñ küzin kördiñ

Salmağına tağdırdıñ moyınswnıp,

Äyeldikpen özgege süzilmediñ.

Tanımaq jwrt alaulap janbay kimdi,

Jır terbetken jamılıp balday kündi.

Aqındıqpen tanılğan sätteriñ jaz,

Öleñ jazıp serpidiñ jan qayğıñdı.

Ör minezben altaydıñ tağısınday,

Örge jüzdiñ Bwlğınnıñ ağısınday.

Aqıl qostıñ wlt süygen wlandarmen,

Sıralğılı janaşır abısınday.

Bwğıp jatqan ömirdiñ qatparında,

Tarihattıñ bir kezeñ şaqtarında.

Atqa qondıñ halqıñ men qanıñ üşin,

Er istemes tıñ ister atqaruğa.

Tap bolğanda täuelsiz şaqtarğa älem,

Alau atqan köziñnen şoqtar körem.

Däneker bop eki eldiñ arasına,

Elşi atqarmas ülken is atqarğan eñ.

Teñegim bar teñesem bar asılğa,

Jwrtıñ balap öziñdi janaşırğa.

Moñğol menen egemen Qazaqstan,

Şart jasadıñ alğaş kep arasına.

Biledi jwrt oyıñnıñ bekemdigin,

Ol elge de sezdirmey bötendigin.

Wzap barıp sara jol sen bastağan,

Wlt wltına wğındıq jeterligin.

Wlttıq sana, maqsattıñ jolı bar mıñ,

Köş bastadıñ batırday qolı bar mıñ.

Atajwrtqa alğaşqı keregeni

Öziñ jaydıñ dediñ de «Tolığarmın»

Tausılğanda qazaqtıñ jan şıdamı,

Ör jürekti namısıñ qamşıladı.

Köş bwydasın qolğa alıp,bağıt aldıñ,

Şapağatın tigizdi tañ şuağı.

Taraptardı aqılmen köndirgesin,

Oralmandar bekitti endi irgesin.

Ayğanımmen zäre apañ siyaqtanıp,

Alıp keldiñ audırmay eldiñ köşin.

Şer- şemenmen şet jürip kögermedik,

Zar-zapıran jwtındıq ne körmedik.

Sen bastağan şapaqtı köş jolımen,

Men de keldim el keldi bögelmedik.

Jıraq köşip Moñğoldan erdi qazaq,

Atameken kördi de jerdi ğajap.

Qandasına jetkizip wrpaqtarın,

Jaña maqsat, sonı oy jeñdi ğajap.

Öziñ äli sol köştiñ basındasıñ,

Bwğan nege köñilim tasınbasın.

Öleñ emes poema jazsam dağı,

Keyipkersiñ twrarlıq tatımğa şın.

Nemereni jıluıñ alaulaytın,

Äjedesiñ şapaqtan tañı aumaytın.

Wlanğayır jasadıñ jwmıs solay,

Jüz erkektiñ bireui bara almaytın.

Sen qwrğattıñ şılanğan janardı şın,

Somdalğanday qwrıştan qalar müsin.

Mıñ-mıñdağan oralman ağayınnıñ,

Osı öleñmen jetkizdim aq alğısın.

                               Zuqay Şärbaqınwlı. Almatı 2008 jılı.

                           Aspannıñ astı keñ meken» kitabınan. Almatı 2008 j.

                      ALTAYDIÑ  AYDAY ARUI

Jerine jer jetpeydi,

Ejelgi ata-babamnıñ.

Sarğaya eske ap ötkendi,

Sağınıp jürgen adammın.

Meyli qayda jürsemde,

Bäribir seni tabarmın.

Öytkeni men öziñniñ

Aq botañmın, Balañmın.

Sağınar jalğız men emes,

Salt-sana, dästür ğwrpıñdı.

Keşigip jatır nege köş?

Oylantar osı bir türli.

Armanım köşu- bas bolıp

Bastap eldi- jwrtımdı.

Qarsı alıp Ata-qonısım,

Berer me eken qol wşın?

Jemisti bolıp kelisim,

Wlğayar dep örisim

Ülken ümitpen qolğa aldım,

Igi isti sol üşin.

Tıñdaşı, tıñda, Ata jwrt

jürektiñ mına soğısın!

Bwl istiñ qiın ekenin

Aytpay-aq köziñ jetedi,

Oqısañ «Wrpaq toğısın»

Depti ğoy, deydi bir aqın,

Altaydıñ ayday aruı.

Şalqıtar şabıt quatın

Qoldağı qalam-qaruı.

Zerektiktiñ belgisi,

Bwl iske batıl baruı!

Şınıqtırıp ol özin

Qayratan tasqa januı.

Jwmsaytın iske aqılın

Swluı äyel zatınıñ.

Ayamaydı jalının

Boydağı mahabbatınıñ.

Bwl-öziñniñ tuısıñ,

Bwl-öziñniñ jaqınıñ!

Qarasañ boyda bir min joq,

Qabağıñda kirbiñ joq.

Moñğoliyadan kelipti,

Almatığa twrğın bop.

Aynalayın Sağatjan,

Swrastırıp bildim köp,

Körseter seniñ ülgiñ köp.

El üşin eñbek siñiru

Oyğa da, qırğa jügiru,

Abıroylı bwl mindet!

Qızıqtardı da köp kördiñ,

Qiındıqtardı da köp kördiñ.

Osınıñ bärän el üşin

Atqarğan isim dep keldiñ.

Armanı bar ma osılay

Degenine jetkenniñ.

Öytkeni seni bilemin,

Wrpağısıñ tekti eldiñ.

Köñilin eldiñ köterdiñ

Jigerine ot berdiñ.

Sen üşin qızıq bwl künder,

Sen üşin qımbat ötken kün.

Añsağan Atamekenge

Qoş keldiñ Sağat, qoş keldiñ!

“Jaqsıda jattıq joq ”degen

Sıylasa bildiñ köppenen.

Sırlasa bildiñ köppenen,

Mwñdasa bildiñ köppenen.

Qalamdı qoldan tastamay

Jüresiñ jazıp ottı öleñ.

Oyıñdı erkin ayta aldıñ,

Armanıñ endi joq der em.

Erinbegenniñ eşqaşan

Eñbegi zaya ketpegen.

Tilegim meniñ sağan zor,

Amanbol säke, aman bol,

Aru qız –altın, aqberen!!!

                                                 Şekerbek Sadıqanwlı. Almatı 2015j.

                                  AQ TİLEK!

Moñğoliyalıq Sağat Zahanqızınıñ  «Ağayın aytar sırım bar» degen öleñin oqıp alğısımdı jır jolımen «Şalqar» gazeti arqılı jetkizudi jön kördim.

Arnadım Sağat qızğa elden sälem,

Atırau, Aral, Balqaş kölden sälem.

Jürekten jwdırıqtay şıqqan sözdi,

Senimmen qabıl alsın mına älem.

Köterdik eñsemizdi qazaq bolıp,

Täuelsizdik twrğan soñ qolğa qonıp.

Sät sapar, nietiñe tilektespin,

Sağat jan däl osınday toyda jolıq.

Qazaqtıñ keñ dalası wlanğayır,

Dünieden ketti talay aytqış şayır.

Ölgenge iman, tirige bereke bop,

Bäriniñ bolğanı jön tübi qayır.

Qaşanda atameken –altın besik,

Tuğan el qwşaq jaydı qızım desip.

Aq sütti aqtay tuğan aq joltayım,

Jigitşe jür ekensiñ tüyip şeşip.

Adamğa aqıl payda, qial ziyan.

Basqağa qimağandı sizge qiam.

Oq jonar äke körgen  degen barğoy,

Ayamas jaqsılığın wşqan wyañ!

          Sağım Särsenbaywlı, Taldıqorğan oblısı.

                                   «Şalqar» gazeti 1991 jıl.

SAĞAT ZAHANQIZINA!

Jarqın jüzdi Sağatım,

Kädirlep qolğa tağatın,

Möldirligi bwlaqtay,

Taudan qwlay ağatın.

Ädemilik sizde bar,

Ädeptilik sizde bar.

Közge tüser almaday

Pisip jetken küz de bar.

Aynalayın öziñnen,

Möldiregen köziñnen

När aladı barşa jan,

Ärbir aytqan söziñnen.

Talay adam silağan,

Jamandıqqa qimağan.

Körpesindey swludıñ,

Qabat-qabat jinağan.

Sizde barğoy qasiet,

Sizden alar ösiet.

İzdep kelip aldıña,

Talay adam bas iedi.

Kädirlisiñ ardaqtı,

Önegili salmaqtı.

Köp adamnan ilgeri

Bilimdisiñ jan jaqtı.

Jaqsılardıñ bağı asar,

Ne aytsada jarasar.

Barlıq jağı jarasqan

Äyel joq sizben talasar.

Äyel emes ağasıñ,

Ädil bağa alasıñ

Men de berem Sağattıñ,

Däl osılay bağasın.

Keñes Bayterekov Saydalı

 Almatı. 2001 jıl.

             SAĞATJAN  SENİÑ BARĞOY  AQINDIĞIÑ…

Aqın adam basqadan bolar zerek,

Artında aqındardıñ qalar derek.

Aytqan sözi qajetke jarap jatsa,

Jaqsınıñ jaqsılığın aytu kerek.

Sağatjan seniñ barğoy aqındığıñ,

Aqındıqqa meniñ bar jaqındığım.

Körseñ de dünieniñ tauqımetin,

Bar eken jasıq emes asıldığıñ.

Öziñe ne aytsa da jarasadı,

Jamandar ittey bolıp talasadı.

Jaqsınıñ jaqsılığın aytsañ eger,

Köñiliñ aqşa bwlttan äri asadı.

Sağatjan mına seni maqtağanım,

Qwdalıqtı aldıñda aqtağanım.

Atadan miras bolıp bizge qalğan,

Joldarın aqındıqtıñ saqtağanım.

Eñbek etip mañdaydı terlete ber,

Biik şıñğa sanañdı örlete ber.

Sağatjan sağan aytar aq tilegm,

Adam janın öleñmen terbete ber.

 Keñes Bäyterekov Saydal Almatı.2002 jıl.

                     AQSWÑQAR ANA

(Moñğoliya Qazaqtarınıñ Atajwrtqa betalıs

köşin bastağan Sağat Zahanqızına arnau.)

Şwbırğan el şulağan bala-şağa ,

Baqıt qayda bärine bara sala.

Egemen el bağıtın endi düzep,

Jatqan şaqta basqamen sanasa ma.

Äldi änin äjesi salğan jerden,

Balalığı adasıp qalğan jerden,

Ketu degen eşkimge oñay emes,

Kirin juıp kindik qan tamğan jerden.

Qadağanday tws- twstan swğın qayğı,

Jaralı jwrt janarın sığımdaydı.

Elge jetseñ wmıtasıñ erteñ-aq dep,

Keñes berip bärine şırıldaydı.

Bayan-Ölgey bayandı bolmaytının,

Ärkimderge aytadı almay tınım,

Qws bitkenniñ äueli öz aspanı,

Bolğanda ğana erkin samğaytının.

Tülik şulap, it ülıp el bülinip.

Bir basına tüskende endigi ümit.

Wlı köşti Wlı ana ketti bastap,

Qaydasıñ dep Atajwrt beldi buıp.

Erteñi üşin eliniñ eñiregen,

Kök jaulığı kök tuday jelbiregen

Asıl ana arttağı tuğan ölke,

Sağınışın dariğa-ay jeñdi nemen.

Qanday wlı danalıq küşti erlik bwl,

Qanday ğajap batırlıq iskerlik bwl.

Erdiñ jasın baradı äyel sürtip,

Dep oyladı keybireu tüs kördik bir.

Qoparıldı el solay Hobdadan da,

Abaq ana aruağı qoldağanda.

Dana wran şaqırdı dalasına,

Ana qıran qanatın qomdağanda.

Bügin mine araylap tañ atqanday,

Bilu qiın biikti qanat talmay.

Baqıtına öziniñ jaratqanday,

Bildi ağayın aq swñqar- Sağat qanday.

Tüsindi el bärinde keşeginiñ,

Atajwrtta jaynattı neşe gülin,

Äyel bastar köş oñbas dep aytılar,

Artı aşıldı auıldıñ öseginiñ.

Aruları tañ bolıp atqanı üşin,

Atajwrtta el şalqıp jatqanı şın.

Köşiñ bolsın bayandı eliñ aman,

O meniñ Alatauday maqtanışım.

Serik Äbil. 2014 jılı

                «Kök böriniñ süti» Öleñder jinağı.

Bahat Manaptıñ “Äñgime üş arıstan bastau alğan” degen Ayathan Twrısbekwlı jäne onıñ tegi turalı  tolğaudan wzindi.

           TEREÑGE TAMIR JAYĞAN TEKTİLİK

…Wrpağı jılqı işinde qara köktiñ ,

Tu wstap twlpar mingen asıl tektiñ.

Kereyge ülgi bolğan el arısı,

Atanğan altay taudıñ jolbarısı-

Äubäkir Ospan batır nağaşısı.

Anası Ospan batır alıp adam,..

Äubäkirdiñ birge tuğan qarındası.

Ananıñ alıptığı osı emespe,

Baqanmen tün işinde ayu soqqan…

Ayathan- Äubäkirdiñ  wrpaqtarı,

Öz twsında bwl dağı tek jatpadı.

Arqalap eldiñ jügin moyınına

Tosınnan beybit künde köş bastadı.

Ayathan qonıs aldı Samal saydan,

Alatau bökterine qanat jayğan.

Tay soyıp, bie baylap,aq dastarhan,

Aldına tuğan eldiñ dänin qoyğan.

Kereydiñ aq ordasın äkep tigip,

Asırdı därejesin talaylardan…

Senimdi halqı artqan bwlda aqtadı.

Esketip, el jwrt añ-tañ bolğan kezde,

Şekara asıp, ”şart” jasap köş bastadı.

Serik bop Sağat hanım qasına erdi,

Qazaqtıñ jerin şalıp qonıs kördi.

Jetisu,Joñğar tauın qolaylı dep,

Jol siltep köştiñ basın solay bwrdı.

Halqım tozıp küyzelip ketpesin dep,

Aralap hal jağdayın bilip twrdı.

Üzeñgiles Sağat pen Ayaş mırza,

Şarıqtap eñbekteri şıqtı qırğa.

Halqıda dän riza Sağatpen Ayathanğa,

El basın biriktirip jol aşqanğa…

Halqınıñ qamı üşin oy tastağan,

Jerine qazaq eldiñ jan baspağan.

Bwlıñğır bolaşağı beybit künde,

Tosınnan täuekelğıp köş bastağan…

Ayaştıñ bir qanatı Sağat hanım,

Keltirgen serkesindey köştiñ sänin.

Halqınıñ mañdaydağı baq jwldızı,

Jetkizdi atajwrtqa tegis bärin.

Mendağı osı köştiñ işindemin

Igi isin qalammen pişindedim

Betine tarihtıñ tañbalanıp,

Basılıp qalatının tüsingenmin

             Sağatqa!

Sızıltıp bwlbwl qwstay salğan äni

Qolğa alıp dombıranı tolğağanı,

Tätti küy boydı bilep şımırlatıp,

Jorğalap keyde tömen sorğaladı,

Sarjaylau eli köşip qwlazığan

Bwldırap köz wşında torlanadı.

Şarıqtap qıran qwsşa kökke samğap,

Tüyilip qanatımen qomdanadı.

Üzilgen ümit jibi bayağıda

Twtanıp ot bop janıp jalğanadı.

Bwlğınnıñ suda oynağan qwndızınday,

Jayqalğan asqar Altay qırmızınday.

Kekilin jelden basqa sipamağan,

Arda emgen asau kerdiñ qwlınınday.

Bağı bop mañdaydağı az qazaqtıñ,

Aspanda jarqırağan jwldızınday.

Talaydıñ qolı jetpes arman bolğan,

Aynaldım kelbetiñnen qor qızınday.

När alıp tuğan jerden qızıl güliñ,

Özgerip qwlpıradı nwrlı jüziñ.

Alısta artta qalıp bara jatır,

Bwrınğı ot jalınday jastıq kezeñ.

Asıldıñ aq didarın kördi közim,

Bauradı bärimizdi ıstıq lebiziñ,

Tolğauın toqsan türli sözben şeşip,

Qağazğa tüsiruge keldi kezim.

Atadan qalğan biraz darın edi,

Özimşe jarqırattım sözdiñ jezin.

Bahat Manapwlı.

”Äñgime wş arıstan bastau alğan”

poemasınan üzindi.

Almatı qalası. 2013 jıl.

MAZMWNI

Alğı söz……………………………………………………………………………………………………..

                                                       I.Bölim Kirispe

1. Avtordan alqisa………………………………………………………………………….. 4

2. Joldasım Dörbethannıñ qwlager ğwmırı…………………………….. …10

3. Sağat Zahanqızı kim edi… deseñiz?

 Köş basımen körikti ……………………………………………………………………….17

4. Sağat Zahanqızı jayında oy tolğau! ………………………………….. ……25

                                                       II.Bölim. Köş qalay bastaldı.

5.Moñğoliyadağı qazaq ziyalıları ne oyladı,

men ne oyladım, köş qalay örbidi ……………………………………………………29

6.Moskva-Almatı-Moskva-Ulanbatır-Almatı is saparı…………….36

7.AlğaşqıEñbekkelisim-şartınıñ jasaluı jäne

     Moñğoliyaprem'er-ministri  Byambasürenniñ qabıldauı………….39

8.” Qazaqstan” qoğamınıñ törağası Şäñgerey Jänibekov mırzağa

    aytar alğısımız şeksiz!………………………………………………………………43

9.Jaqınıñdı jat etpe……………………………………………………………………..46

10.El Aqsaqalı D.A. Qonaevpen kezdesu…………………………………………..49

11.Köşti Moñğoliya Ükimeti qalay qoldadı, el ıntası

     qanday boldı …………………………………………………………………………………..51

12.Qazaq eliniñ ziyalıları köşti qalay qoldadı, Moñğoliya eliniñ

      Qazaqstandağı twraqtı Ökildigi qalay aşıldı

      ne istey aldı…………………………………………………………………………………..54

13.Eki eldiñ Ükimet delegaciyalarınıñ Almatıdağı kezdesui…………80

14.Biz qalay baspanalı boldıq ………………………………………………………….86

                                                       III.Bölim.

                             Qazaq eliniñ köşti qoldauı baspa betterinde!

15.Elbası N.Ä.Nazarbaevtıñ alıstağı ağayındarğa aq tilegi!………90

16.Otanğa oraludıñ oñ jolı…………………………………………………………………91

17.Kiiz kimdiki bolsa, bilek soniki…………………………………………………………..93

18.Qandasımız qamıqpasın ………………………………………………………………..96

19.Tört bwrıştan tögilip köş keledi…………………………………………………..100

20.Atameken ayasında ……………………………………………………………………………103

21.Elge kelgen bauırlar………………………………………………………………………..

22.Ata mekendi añsağan bauırlar bar alısta………………………………………107

23.Köş kölikti bolsın desek…………………………………………………………………111

24.Ülken iske üles………………………………………………………………………………….116

                                                        IV. Bölim.

                             Bayan-Ölgey aymağı qostağan qazaq köşi.

25. Bayan-Ölgeydegi qazaq köşiniñ erekşeligi …………………………………..119

6. Foto suretter toptaması ………………………. ……………………………………137

                                                       V. Bölim.

                               Biz ne dedik, El ne deydi!

27.Men qazaqtıñ qızımın………………………………………………………………. 184

28. Ağayın aytar sırım bar……………………………………………………………. .185

29.Ziyalı bolu, tek ziındı adamğa tän qasiet!

     Otanğa oraludıñ oñtaylı jolı qalay bastalğan ……………………. 189

30.Ağayınnıñ ayalı alaqanı ……………………………………………………………195

31. Kenet bastalğan köş ……………………………………………………………………. 197

32. Wlttıñ qamı-wlı mwratımız ……………………………………………………. 199

                           ARNAU ÖLEÑDER

       Şapağın şuaq şaşqanda …………………………………………………………… 206

33. Altaydıñ ayday aruı …………………………………………………………………..  209

34.Aq tilek! ……………………………………………………………………………………….  212

35.Sağat Zahanqızına! ……………………………………………………………………. 213

35. Sağatjan seniñ barğoy aqındığıñ. ………………………………………..     215

36. Aq swñqar ana ……………………………………………………………………………    216

37. Tereñge tamır jayğan tektilik……………………………………………………..218

        REDAQTORI                                    AYATHAN TWRISBEKWLI

        TEH-REDAKTORI               AQERKE SÄRSENQABILQIZI

              ALMATI QALASI .      2015 jıl

kerey.kz