Baqıtqa bölegen besik
kerey.kz
Baqıtqa bölegen besik
(ertegi)
Köne zamanda bir qazaq wstası besik oylap tauıptı. Besik jasaymın degen oy oğan qajettilikten
tuıptı. Qazaqtar mal bağıp, köşpeli halıq atanıptı. Bizdiñ ata-babalarımız köktemde – kökteuge,
jazda – jaylauğa, küzde – küzeuge, al qısta qıstauda qıstaydı eken. Keyin ağaş şeberleri besikti
qarağay, qayıñ, taldan iip jasaptı. Näresteni böleuge arnalğan bwl tösek jeñil, ıqşamdı, köşip-
qonuğa ıñğaylı bolıptı. Säbi besikte jatqanda taza jatıp, alañsız wyıqtaydı eken. Besik
näresteni masa, şıbın-şirkey, jel, şañ-tozañ, künniñ közi men suıqtan qorğaptı.
Künderdiñ bir küninde qazaq jerinde aspanmen tildesken, bastarı bwltqa tigen ülken qalalar payda
bolıptı. Bwl kezde adamdar besikti qoldanbay, balalarğa jeke bölmege tösek salıp beripti. Olar
besikti eskiniñ közi, sännen qalğan bwyım dep eseptep, paydalanbay qoyıptı. Tipti, auıl adamdarı
da besikti qorağa şığarıp tastap, mensinbepti. Tek bir äyel ğana eldiñ sözin tıñdamay, apa-äjeleri,
enesi wstağan besikti asa qadirlepti.
Äyel besik şabaqtarınıñ üstine şi tösepti. Jwqa kiizden taldırıp basılğan jörgekti salıptı.
Onıñ üstine qws jüni salıp, qws tösek jasaptı. Balanıñ enimen säykes keletin, arasına qws jüni
toltırılğan kişken jastıqtı basına jastaptı. Jay matadan äzirlengen körpeni jazdıgüni,
arasına maqta salınğan körpeni qıstıgüni qoldanadı eken. Näresteniñ jambas twsına, tizesine
birneşe kepil jastıqşalar qoyıptı. Qwndaqtalğan näresteniñ kökirek twsınan, ekinşisin tizesiniñ
üstinen biyazı jipten tartpa bau baylaptı.
Otağası saudager bolıptı. Ol üyde köp twraqtamay, aptalap, aylap, sauda-sattıq jasauğa sapar
şegip ketedi eken. Äyel üydegi toğız balasın birenen soñ birin besikke bölep ösiripti.
Bir küni qısta äyel tünde oynıp ketedi. Közin aşsa, mwrınına ıstıñ iisi kelip jatır. Söytse,
tünde peştiñ mwrjası bitelip qalıp, keşke jaqqan ot keyin qaytıptı. Peşten şıqqan kök tütin
üydegi bar bölmelerdi enip ketken eken. Äyel jalma-jan ornınan atıp twrıp, esi şığıp,
balaların oyatıp, birinen soñ birin dalağa şığara bastaydı. Balaları wyqıların aşıp, suıqtan
qaltırap, dirdek qağadı. Bäri ürpeyisip analarına qarap qalıptı. Bireuleri baqırıp jılap jatır.
Äyel kök tütindi şırtqa şığu üşin üydiñ sırtı esigin aşıp tastadı. Auızı-mwrnın şüberekpen
twmşalap, peştiñ işindegi ıbırsıp jatıp jatqan otındı dalağa şığaradı. Sosın tünde
şatırdıñ üstine şığıp, mwrjanı tazalaydı. Jerge tüsip, tınığıp otıra ketpek bolğanda esine
besikte jatqan balası tüsedi. Jüregi zırq ete qalıptı. Bwl kezde jartı sağattay uaqıt ötip ketken
edi.
- Balam! – dep äyel jalma-jan tütini seyilmegen üyge qayta kiredi. Biraq balam ölip qalğan şığar
dep oylap, jüreksine ayağın basadı. Besikke jaqınday bergende tanıs ündi estidi! Ananıñ közinen
jas ağıp, qattı quanıp ketedi. Äyel besikti köterip, dalağa alıp şığadı. Jabudı aşıp qarasa,
näresteniñ közi tüngi aspandağı jwldızdarday jarqırap jatır eken. Bwl oqiğa bükil qazaq
dalasına tarap ketedi. Sodan beri analar qaytadan besikti qadirlep, säbilerin jatqızıp, terbetip,
besik jırın aytatın bolıptı.
Eñ tekti qalıñdıq
(ertegi)
Erte zamanda qazaq dalasında tekti hannıñ jalğız wlı bolıptı. Ol «Eldegi eñ tekti qızğa
üylensem ğoy, şirkin!» dep armandaydı eken. Ol Atırau men Altay, Jetisu men Sırıarqanı
şarlasa da özine layıqtı qız taba almaptı. Swlu da köp, sılqım qızda köp, swltan olardıñ
qaysısın tañdarın bilmey, äbden basın qatırıptı.
Sodan keyin ol qaramağındağı bekter men şonjarlardı, baylar men köpesterdi,
aqsüyekter twqımınan tarağan igi jaqsılardı jinap:
- Ua, ağayındar! Keşe sizderdiñ köz aldarıñızda ösken bala edim, mine at jalının wstaytın
er jigit boldıq. Jar süyip, tekti wrpaq örbitkim keledi. Mağan handıqtağı eñ tekti qızdı
tañdauıma kömektesseñizder deymin. Tekti qızdıñ belgilerin aytsañızdar, – deydi swltan.
- Swltanım, qıpşaq arularınıñ bäri qaraqat közdi, qiğaş qastı, tal şıbıqtay bwralağan
arular. Birinen biri ötedi. Sizge layıqtı tekti qızdı tañdau qiınğa soğadı, – deydi bas uäzir.
- Qazaq qızdarınıñ bäri wyañ da inabattı, sıpayı, jüris-twrısı salmaqtı, özderi sızılıp
twradı, – deydi bekterdiñ biri.
- Etegi wzın, keñ köylek kigen, basına börki bar arular jönsiz, ädepsiz söylemeydi. Orınsız
jırqıldap külmeydi, – deydi şonjarlardıñ juanı.
- Salt-dästürden attamağan, ülken-kişini sıylağan, – deydi baylar.
- Keşqwrım jalğız jürgen qızdı körmedim. Qazaq qızdarı menen opa-dalap alıp, şekten
tıs boyanbaydı, – deydi köpes.
- Iä, rasında mağan layıq arudı tabu qiın-au! – deydi swltan. – Igi jaqsılarım, aqıl-
keñesteriñizge mıñ alğıs! Barşa jwrtqa jar salayıq, handıqtağı jaqsı degen qızdardı
sarayğa şaqırıñızdar, layıqtı jar tabılıp qalar, – dedi swltan.
Söytip, han sarayınıñ mañındağı aqsüyekter öz qızdarın swltanğa jar bolğanın qalap,
hanmen qwda bolğısı kelip, äreketke köşipti.
Eñ birinşi bolıp bas uäzirdiñ qızı Künimay qız sarayğa kelip, swltanğa jolığıptı. Qız
altın jalatılğan tabaqqa tolğan aport almanı wsınıp:
- Äkemniñ sizge berip jibergen sıyı edi, qabıl alğaysız, swltanım! – deydi Künimay.
- Äkeñiz berip jiberdi me? Biraq men… – Swltan oylanıp qaladı.
- Sizge sıylığım wnamay qaldı ma? – dep şıdamsızdana swraydı aru.
- Äke-şeşemnen basqa eşkim meniñ sözimdi bölmep edi, sıylığıñızdı keri alıp ketiñiz, -
deydi swltan qabağın şıtıp. Künimay mült ketkenin sezip, tilin tistep aladı.
Ekinşi bolıp bektiñ qızı Aybegim keledi.
- Swltanım, handığımızdı güldendirgen han iemizge mıñ alğıs! Äkem sizge mına sıylıqtı
berip jiberip edi, – dep ıdıs tolı qara balıqtıñ uıldırığın wsınadı. Swltan sıydı aluğa
wmtılıp, qolın wmsına bergende qız maujırap, esinep qoya beredi. Swltan tiksinip qaladı.
- Adamğa qarap esinegen äyel zatın körmeppin, – deydi ol qabağın tüyip. Qız sasqalaqtap,
qolımen auızın jaba qoyadı.
- Äkeñizdiñ sıylığın qabıl ala almaymın, – deydi swltan. Qızdıñ eki beti narttay qızarıp,
teris bwrılıp, saraydan şığıp ketedi.
Üşinşi bolıp baydıñ Ayjüzik degen qızı swltanğa keledi.
- Altınnan ardaqtı, qorğasınnan salmaqtı swltanım, äkemniñ kişkene sıylığın qabıl
alğaysız, – dep jüzim tolı sebetti wsınadı. Osı kezde swltannıñ aq mısığı qızdıñ ayağına
oratılıp, erkeley beredi. Qız şıdamay mısıqtı ayağımen nwqıp qaladı. Mwnı bayqap
qalğan swltan:
- Jüzim köz tartarlıq bolğanımen, özi aşılau eken dep äkeñizge ayta bararsız, – deydi
swltannıñ köñiline kirbiñ tüsip.
- Biraq swltanım, siz jüzimnen däm tatıp körgen joqsız ğoy, – dep tañırqaydı bay qızı.
- Tiri janğa ıqılasıñızdan-aq adamnıñ köñili qaladı eken. «Äueli tamağıñdı emes,
qabağıñdı ber» degen maqaldı bilip jürgeysiz. Mısıq ta adamnıñ özine qaray qarasa, solay
qabıldaydı, – deydi swltan. Mısıq qızdan aulaq ketip, swltannıñ aldına kelip jatıp
aladı. Swltan mısıqtı sipap edi, januar rahattana pırıldap, erkeley bastadı. Oñbay
qateleskenin bilgen baydıñ qızı tömen qarap, esikten şığıp ketipti.
Törtinşi bolıp şonjardıñ qızı Sırğalım bağın sınauğa kelipti. Bwl kezde swltan tüski
asın işkeli jatır edi, swlu qızdı özimen birge tamaqtanuğa şaqıradı.
Sırğalım äkesi sekildi tamaqtı apıl-ğwpıl, asap jeydi eken. Mwnı körgen swltannıñ
qaybir täbeti tartsın! Ol az bolğanday qız swltannıñ aldında sılañ qağıp, qılımsi
söyleydi-au! Batıldıq üşin qımız qwyıp, özi birinşi bolıp simirip salıptı. Swltan şoşıp
ketip, ornınan atıp twrdı! Janında twrğan kütuşilerdiñ özi sabırlı swltannıñ eşnärese
jemey, üstel basınan oqıs twrıp ketkenine tañırqap qaldı. Tipti, süyikti ası – asılğan etti,
qazı-qarta men jal-jayanı äkelse de däm tatpadı. Küzetşilerine:
- Mına qızdı üyine aparıp tastañdar! – dep bwyırdı. Eki qarauıl qızdı eki qolınan
süyrep, saraydıñ sırtına şığarıp, küymesine otırğızıp jiberdi.
Swltan sılq etip orındıqqa otıra ketti. «Büytip qalıñdıq tañdağanım bar bolsın!» dedi
iştey. Osı oqiğadan soñ eşbir qızdı qabıldamay qoyğanın işiñiz sezip otırğan şığar.
Erteñinde tañ atpay jwrttıñ bäri wyıqtap jatqanda qarapayım kiinip, janına
küzetşilerin ertpey, jayau saraydan şığıp ketedi. Qarasa, özine kelmek bolğan aqsüyekterdiñ
qızdarı bazarda sauda jasap, äñgimelesip twr eken.
- Qızdar, estidiñder me, swltan özine qalıñdıq izdep jür eken, estuimşe oğan bas uäzirdiñ
qızın ayttırğalı jatır eken, – dep qızdar sıñğırlay küldi. Jaqın jerde twrğan swltan
qızdardıñ aytqan sözin tıñdamay-aq qoyayın dep edi, biraq äñgime özi jayında bolğan soñ
jwrttıñ pikirin bilgisi keldi.
- Swltannıñ qalıñdığı boluğa men layıq emespin be? – dedi duanbasınıñ qızı – Meñgül
täkäparlana mwrnın köterip.
- Ibäy, senen basqa qız tausılıp qaldı ma? Mına mağan qarasayşı, tür dese türim, boy
dese boyım bar, men bas uäzirdiñ qızınan da ädemimin. Ol qızdıñ adam süysiner qılığı joq,
sonı aytpañdarşı, suqanım süymeydi, – deydi bazar bastığınıñ qızı – Pätigül.
- Onı qoyşı, ana küzet bastığınıñ qızı – Jwldızdıñ suıt jürisi wnamaydı, – dep qızdar
onı jamandap, ösektey bastadı.
Swltan bwl qızdardıñ sözin odan äri tıñdağısı kelmedi. Bazar esiginiñ aldında bir
bayşıkeştiñ äyeli küyeuine şapıldap wrsıp jatqanın köredi. «Täñiri saqtasın, – deydi
jigit iştey. – Bwl älgi mağan qızın jibergen bay ğoy. Şeşesi bi, äkesi qwl üyden qız
almaspın. Küyeuin sıylamağan anadan qaybir jaqsı qız tusın!».
Kenet sebelep ötkinşi jañbır jauadı. Swltan wzınnan wzaq sozılğan bazardı aralaydı.
Adamdar hannıñ alım-salıqtı azaytqanı dwrıs bolğanın, diqandarğa tegin jer bergenin
aytıp jatır eken. Swltan aşıq aspan astında bireudiñ biday satıp otırğanın köredi.
- Jaña ğana jañbır jaudı ğoy, sizdiñ bidayıñız nege qwp-qwrğaq? – deydi swltan.
- Jañbır jauğanda astığım su bolıp qalmas üşin betin qalıñ kiizben jauıp qoydım, -
deydi saudager. Swltan saudagerdiñ sözine senbey, jeydesiniñ jeñin türip, qolın möşekke
batırıp jiberedi. Rasında, biday qwp-qwrğaq eken. Swltan saudagerdiñ adaldılığı tänti
bolıp, bir altın dilda berip, astığın tügel satıp aladı. Bir qap bidaydı twrmısı tömen,
köpbalalı ananıñ otbasına sıylap jiberedi.
Swltan bazardı aralap kele jatıp bal satıp otırğan äyelderdi jağalap jürgen bir
jwpını kiingen bir balanı köredi.
- Apaylar, bir qasıq bal beriñderşi, anam auırıp jatır edi, – deydi bala. Saudagerler balın
balağa tegin bergisi kelmeydi. Swltan balağa kömekteskisi keledi; biraq bazarda bal satuşılar
tım köp eken. Ol qay satuşınıñ balı taza bolsa, balanıñ anasına em qonarın tüsinedi.
Barlıq qwmıradağı bal tolı eken de, bireuiniki jartı qwmıra ğana eken. Bir qızığı, bağası
birdey bolıp şığadı.
- Sizdiñ balıñız basqa satuşılardan az bolsa da bağası nege birdey? – dep tañdana swraydı
qarapayım köringen swltan.
- Qwmıramnıñ balğa tolmağınına uayımdamaymın. Omartamnan şıqqan bal osı ğana. Biraq
balımnıñ taza ekenine kümäniñiz bolmasın, – deydi satuşı äyel.
- Balıñızdı taza ekenin qaydan bilemin? – deydi swltan.
- Ol op-oñay, – deydi satuşı äyel baldıñ bir tüyirin swltannıñ qolına jağıp. Sol sätte bal
jabısqaq bolmay, terige oñay siñip ketedi.
- O, mınauıñız keremet eken, äytse de baldıñ bäri terige siñui mümkin ğoy, – deydi swltan.
Äyel bir qasıq baldı tabaqtıñ ortasına salıp, üstine eki ese taza su qwyıp, şayqay
bastaydı. Tabaqtı qanşa şayqasa da, su balmen aralaspaptı.
- Oho, mwnday keremetti birinşi ret körip twrmın! Taza baldı tağı qalay tekseruge boladı? –
deydi swltan. Äyel künge tabaqtı şığarıp, şayqay bastağanda su baldıñ betin şayıp, ar
jağınan aranıñ wyasına wqsas altı qırlı wyaşıqtar payda bolıptı. Swltan janında bal
satıp twrğan basqa satuşılarğa:
- Sizder osılay jasay alasızdar ma? – dep swrağanda eşqaysısı ündemepti. Bal satuşı
äyelge riza bolğan swltan üş altın dildanı qaldırıp, baldı balağa berip, auırıp jatqan
anasına şipa bolsın dep tilek aytadı.
Bazardıñ bwrışında bir ädemi qız süt satıp twr eken. Onıñ sütin jwrttıñ bäri talasıp
satıp ala bastaptı. Mwnı qızğanğan basqa süt satuşılar qızğa «Biz sekildi sütine azdap su
qosıp qoy, sonda paydağa kenelesiñ» deydi.
- Men olay jasay almaymın. Öytkeni Jaratuşıdan qorqam. Eger men eldi aldasam,
siırımnıñ süti azayıp ketedi. Özim de abıroysız bolamın. Jaratqan siırımdı berekeli
qılıp, sütin mol etti. Men osığan qanağat qıluım kerek, – deydi qız tartınşaqtap.
Swltanğa qızdıñ jauabı wnap qaldı. Qız sütin satıp üyine qaytqan kezde soñınan jigit te
ilesedi. Qız üyinen zattarın aparğan soñ tabiğat ayasına barıp, qwstardıñ qwyqıljıta
salğan änin tıñdamaq boladı. Özen jağasına kelip, beti qolın juıp jatqan süykimdi qızdan
közin almağan swltan onı wnatıp qaldı. Qız özende jüzip jürgen aqqularğa jem şaşıp,
qwstardıñ jwbı jazılmay birge jürgenin qızıqtap jür eken. «Şirkin, osı qos aqqu sekildi
meniñ de arqasüyer azamatım bolsa ğoy..» dep armanday bastadı. Jigitke mwnday swlulardıñ
talayı kezikken, biraq bwl qızdı swlu degennen göri perizattay süp-süykimdi deuge bolar.
Jigit qızdı sırttay baqılap, qaytıp kele jatqanda aldın bögeydi.
- Qarındas, «qızdıñ jolı jiñişke» degen, joldan aldımen siz ötiñiz, – deydi. Qız er adamğa
tik qaramay, basın izep amandasıp:
- Er adamnıñ aldınan kesip ötpeuşi edim, – dep qız sıpayılıq saqtap, jigitke jol beredi.
- Ekeuimizdiñ barar jolımız bir eken, – Birge jürsem qaytedi?
- Atay körmeñiz, – deydi qız beti men qwlağınıñ wşına deyin qızarıp ketedi. – Äke-şeşem
körse, oñdırmas. Men sizdiñ soñıñızdan jüre bereyin.
- Oho, – dedi jigit külimsirep. – Qalauıñ bilsin, swlu qız!
Jigit qızğa külkili äñgimelerdi aytıp berip edi, qız jırqıldap külmek tügili, auızın
aşqan joq! Tek botanıñ közindey jäudiregen közderi wşqın ata, külimdep qana qoydı. Biraz
jürgen soñ qız üyine kirip ketedi.
Swltan jayau jürip şöldep qalıp edi, qızdıñ üyine bas swğıp, su işip almaqşı boladı.
Qarasa, qızdıñ äke-şeşesi bağana özi biday men bal satıp alğan saudagerler eken. Swltan
qızdıñ şeşesi as işerdegi tazalıq, kiim kiisi tiyanaqtı, äñgime aytqanda zeyindi, jürisi
wqıptı ekenin bayqaydı. Olar su swrağan jigitke süt berip, qonaq qılıp kütedi. Sol kezde
swltan «şeşesin körip, qızın al» degen maqaldı esine tüsiredi. Üy ielerine alğıs aytıp,
sarayğa qaytadı. Qarapayım kiimderin şeşip, sändi kiinip aladı.
Sarayğa kelgen swltan äkesine:
- Äke, men özime layıqtı qalıñdıq taptım, – deydi.
- Bärekeldi, balam! Ol qız injuge tağılğan lağıl bolsa, men nege qarsı bolayın. Sağan ol
qızdıñ qanday qasieti wnadı? – deydi han.
- Ol qızdıñ şeşesi öte sıpayı eken. Äkesi aqköñil, jarqın jüzdi jan eken.
- Seniñ otbasın qwrıp, wrpaq ösirgeniñ dwrıs. Ol qay aqsüyektiñ qızı eken? – deydi han.
- Äke, ol şahar imamınıñ qızı – Imangül, – deydi swltan. Han oylanıp:
- «Körip alğan köriktiden, körmey alğan tekti artıq» degen balam. Men bwğan bügin köz
jetkizdim. Sen tumay twrğanda, jas künimde sol qızdı sağan atastırıp edim, arada talay
jılday ötip, esimnen de şığıp ketipti. Jas künimde janıma nökerlerimdi ertip, añ aulauğa
şıqtım. Añnıñ qızığına tüsip, serikterimnen adasıp qaldım. Jolda mağan bir top aş
qasqır şabuıl jasadı. Atımdı qorşap jan-jağınan tartqıladı. At twrmaq, özime qauip
töndi. Sol kezde bir kisi meni qasqırlardıñ qorşauına tüskenimdi körip, qol wşın berdi.
Bolmısı bekzat, özi dindar adam eken. Osı jaqsılığı üşin äri jaqsı adammen qwda bolğım
keldi. Sol kezde hanşayım şeşeñniñ ayağı auır edi. Älgi adamğa «Eger äyelim wl tuıp, seniñ
jwbayın qız tusa, ekeuin attastırayıq» degen edim. Mine, sol tekti qalıñdıqtı öziñ de izdep
tauıpsıñ, qolıñdı jay balam, batamdı bereyin, – dep han aq tilegin arnaptı. Söytip, swltan
imamnıñ qızına üylenip, baqıttı ömir süripti.
Teñgebay
(ertegi)
Ertede bir kedey otbası ömir süripti. Erli-zayıptılar bir kün toq jürse, bir kün aş
jüredi eken. Otağası auıldıñ mañındağı özennen balıq aulap küneltipti. Olar tamaqtarı
bar kezde Jaratqanğa şükirlik qılıp, auqatı az bolsa – qanağat, al müldem joq kezde sabır
saqtaptı.
Erli-zayıptılardıñ otasqanına toğız jıl uaqıt ötse de balası bolmaptı. Bir säbi bolsa
üydiñ işi şattıq pen berekege tolıp, baqıttı ömir sürer edi. Söytip, olar köripkel bir
täuipke jolığıptı.
- Senderdiñ keletinderiñdi bilip edim, – deydi köripkel täuip. – Näresteli bolğılarıñ keledi
eken. Senderdiñ kişkentay kezderiñde ayaqtarınan suıq su ötken. Ata-analarıñdı tıñdamay,
suıq sudı jalañ ayaq keşip, zor keselge wşırapsıñdar.
- Sonda mwnıñ emi bar ma? – deydi otağası.
- Bolğanda qanday! – deydi täuip. – Ayaqtarıñdı jılı wstañdar. Sosın bieniñ sütip işip, etin
jeñder! Naurız köje jasap işiñder!
- Sol-aq pa? – dep tañ qaladı äyel.
- Iä, bar bolğanı sol-aq, biraq sender balanı Jaratqannan swraularıñ kerek. Sonda ne
bolatının özderiñ köresiñder, – deydi köripkel täuip.
Erli-zayıptılardıñ täuipke beretin aqşaları bolmay, bir iri balıqtı tartu etipti.
Söytip, olar üyge kelgen boyda Jaratqanğa dwğa jasap, rizıq-nesibelerin köbeytudi, bir
perzent beruin jalınıp swraydı. Köp keşikpey otağasınıñ tabısı berekeli bola bastaydı.
Arada jartı jıl ötkende otağası aulağan möşek-möşek balığınıñ aqşasın jinap, bir bie
satıp alıptı. Qaytar jolda wlan-asır bir toy bolıp jatqan auılğa susın işpekke tüsedi.
Şölin qandırğan soñ delebesi qozıp, teñge alu jarısına kirisip ketedi. Atımen zulap kelip,
jerde jatqan teñgelerdiñ birin qaldımay qağıp tüsip, jeñimpaz atanıp, bir ülken qoşqar
wtıp aladı.
Üyine kelip, bie baylap, äyeli ekeui sütin işedi. Qoşqardı soyıp, naurız köje jasap
işipti. Arada jıl ötedi. Balıqşınıñ otbası kedeylerge aqşaların ülestirip, qarındarın
toydırıptı. Balalarğa ädemi kiimder satıp äperipti. Bir küni kedeyler bükil auıl
twrğındarına sıylıq alıp, üylerinde jalğız qara baqır teñgesi ğana qalıptı. Sol tünde
ğalamat oqiğa boladı. Jer silkinip, üy işindegi jihazdar qozğala bastaydı. Sörede tot basıp
twrğan baqır teñge süt qwyılğan qwmıranıñ işine tüsip ketedi de, jarqırap, üydiñ işin
nwrğa böleydi. Köz qarıqtırar jarıqtan erli-zayıptılar oyanıp ketedi. Olar ıdıstıñ
janında bası teñgege wqsas, qol-ayağı bütin, kişkentay säbidi köredi. Bir keremeti – balanıñ
bası kün sekildi jarqıraydı eken.
- O, Jasağan-au, bwl kim boldı özi? – dep äyel balanı alaqanına salıp aladı.
- Bwl bizdiñ teñge ğoy. Qalayşa adamğa aynalıp ketken! – dep eri qayran qaladı. Olar üyde
molşılıq bolsın degen nietpen näresteniñ atın Teñgebay qoyadı. Biraq arada bir sağat
ötkende Teñgebay säbi qalpına kelip, til qatadı:
- Men senderge bala bolğım kelmeydi. Men ülken kemelerge minip, älemdi sayahattağım keledi,
- deydi Teñgebay tentek minez körsetip.
- Balam-au, sen äli kişkentaysıñ. Sen bizdiñ Jaratqannan tilep alğan balamızsıñ. Sen ülken
bolıp ösken kezde sayahattaytın bolasıñ. Sayahat jasau üşin aqılıñ tolıp, köp bilim aluıñ
kerek, – deydi äke-şeşesi. Anası oğan sändi kiimder tigip beripti.
- Jaqsı, men sırtqı şığıp oynap keleyin, – dep şınaşaqtay Teñgebay anasınıñ betinen
şölp etkizip süyip, dalağa şığıp ketedi. Esik aldındağı it pen mısıq, tauıqtardı
qızıqtap, äbden zerigedi. Teñgebay bwl üyde qaludıñ eş reti joq dep şeşip, tünde terezeniñ
sañılauınan qaşıp ketedi. Teñgebaydıñ bası tünde qattı jarqıraydı eken. Oğan jarıq
qoñızdar üyir bolıp aldı.
- Oy, bwl kim özi? Özi biz sekildi jarqıraydı eken, – dep qorşap aladı.
- Teñgebay degen sayahatşı bolam, – deydi ol maqtanıp.
- Sayahatşı deysiñ be? Mına türiñmen qalay jalğız sayahatqa şıqpaqşısıñ? Jolğa tamaq ta
almapsıñ, – dep jarıq jwldızdıñ ülkeni dostarına qarap: – Qalay oylaysıñdar, mümkin
mwnı özimizben birge alıp ketermiz?
- Alıp keteyik!
- Bizben birge jürsin!
- Oğan keremet ölkeni tanıstıramız! – dep jarıq qoñızdar şulap qoya berdi.
- Iz-zı-ız, kelistik, ülken kölge deyin alsaq ala keteyik. Bükil älemdi şarlauğa şamamız
jetpes. Bwl özi jeñil bala eken, bizge salmaq sala qoymas.
Söytip, ülken jarıq qoñız onı arqasına mingizip aldı. Tün ortası auğanda Teñgebay
esinip, qalği bastaydı. Ay süttey jarıq edi. Tömende şırıldauıq şegirtkeniñ än saluı,
baqanıñ balalarına baqırğanı estilip jattı. Qoñır salqın jel esip, bala qabığı jıltır
qoñızdıñ üstinen auıp tüsip, jerge qwlap ketedi. Jarıq qoñızdar onı bayqamay da qaladı.
Teñgebay top etip wzın qoğanıñ basına qwlaydı. Qoğa jelmen teñselip qalğanda bala sau
etip, japıraqpen suılday sırğıp tüsedi. Teñgebaydıñ kişkentaylığı sonşalıq, qoğanıñ
japırağı oğan besik bolıp, üstine baqbaqtıñ ülperşegin qws tösek qılıp töseniş qıladı.
Üstine qiyaq şöpti jamıladı. Teñgebay tañerteñ baqalardıñ än saluınan oyanıp ketti.
- Kuak, kuak, kuaks! Qarañdar, bwl kim boldı özi? – dep köl baqaları şuıldap ketti. Teñgebay
suğa iilip twrğan qwraqtıñ basına barıp, beti-qolın sumen judı. Sudıñ betinde qalqıp
jürgen jap-jasıl tüyeniñ tabanınday japıraqtardıñ üstine jayğasqan baqalardı kördi.
Osı mezette bir balıq şolp etip, dene twrqı kün säulesine şağılısıp, jarqırap şorşıp
tüsti. Teñgebaydıñ qarnı aştı. Ata-anasın tıñdamay, üyden rwqsatsız ketip qalğanına
ökindi. Jan-jağına qarasa, qıp-qızıl büldirgender samsap twr eken. Sonday quanıp ketkeni.
Bireuin zorğa jep tauıstı. Bwl netken keremet jer deseñizşi! Janına kelip, bir boztorğay
qwyqıljıtıp, än sala bastadı. Bir ğajabı, osında wşıp kelgen sarı şımşıq, bödene, qaz-
üyrekterdiñ bäriniñ kömeyinen «Hud! Hud!» degen dıbıstar şığıp jattı.
Teñgebay jaña ğana qwstardıñ barlığı öz dauısında än salıp jür edi, endi nelikten
hormen bir sözdi san märte qaytalap jatır dep oyladı. Olar säl damıldağan sätte Teñgebay:
- Sender qanday öleñ aytıp jatırsıñdar? – dep swradı.
- Biz – osı keremet tabiğattı, külli älemdi jaratqan Jaratuşığa alğısımızdı bildirip
jatırmız, – dedi qwstar. – Biz – erekşe jaratılğan maqwlıqtarmız.
- O, sender aspan äleminiñ körki ekensiñder! Sender qalayşa kökke jerge suılday sorğalap,
bauırlarıñmen jer sızıp otırıp, qayta kökke köterile alasıñdar?
- Hud, Hud, Hud! Biz erekşe jaratılğan qwstarmız. Sen bala üyiñe qayt, äke-şeşeñ alañdap
jatır, erteñ kün jañbırlı boladı, – deydi olar.
- Şirkin, men de sender sekildi qanatım bolsa ğoy, sonau kökke samğap, jer betine sayahat
jasar edim.
- Qwr qanatpen wşa almaysıñ. Bizdi qwlatpay wstap twrğan bir tılsım küş bar, – deydi
qwstar.
- Ol qanday küş? Men nege onı körmey twrmın, – dep swraydı bala.
- Sen äli kişkentaysıñ. Keyin öskende bärin biletin bolasıñ.
Bala oylanıp qaladı. Onıñ esine äke-şeşesiniñ «Älemge sayahat jasau üşin bilim kerek»
degeni eske tüsedi. Rasında, ol til bilmese, basqa adamdarmen qalay söylespek? Nan da swrap
jey almaydı ğoy.
- Qwstar dwrıs aytadı, – deydi şıñdarın aq qar basqan tau. – Mınau jarqırap twrğan Kün,
säulesimen aymalaytın Ay Jaratqanğa alğıs aytıp twradı. Öytkeni, Jaratuşı adamdar
üşin kündiz adaspau üşin şıraq, tündi nwr retinde jaratıp qoyğan. Jan-jağına qaraşı,
mına ösken mäueli bau-baqşa, özen-sular adamdar igiligi üşin emes pe?
- Sonda bäriñiz sizderdi jaratqanı üşin jaratuşığa alğıs aytasızdar ma?
- Ärine, bwl biz üşin ädiletti bolar edi. Jaratuşını ünemi eske alıp, älemge beybitşilik
tilep twramız, – deydi taular. – Bizden möp-möldir bwlaqtar men özender ağadı.
- Qoynımda balıqtar şorşıp, ösimdiktiñ bäri när aladı, – deydi özen-kölder.
- Jasıl jelek jayqalıp, kün ıstıqta köleñke bolamız, adamdar taza auamen dem alu üşin
tınımsız jwmıs jasaymız, – deydi bwta-ağaştar. – Bizdiñ basımızda qwstar wya salıp, ömir
süredi.
- Hud, hud, hud! Biz tañ säriden kün şıqqanşa alğıs aytamız. Bizge Jaratqan rizıq beredi.
Qazir aş bolsaq, keşke bötekemizdi jemge toltırıp qaytamız, – deydi qwstar.
- Keremet! Tamaşa! – dep dauıstaydı bala. – Sonda senderdiñ adamdarğa qanday paydalarıñ
bar? Sen aytşı?
- Men be? – dep jan-jağına qarağan Bäbisek.
- Iä, iä, sen…
– Men adamdar şöl dalada qatalap su izdegen kezde jer astı suın şığaru üşin qay jerdi
qazu kerek ekenin aytıp beremin, – deydi Bäbisek.
- Bwl degen keremet qoy! – dep qolın bwlğap, şattanğan Teñgebay. – Qwstar, sender meni
älemniñ tört bwrışın şarlap, sayahattap keluge kömektesesiñder me?
- Seni jer betin körsetuge quana-quana keliser edik, biraq bizdiñ balalarmız aş qaladı ğoy.
Eger sen bir maqsatqa jeter bolsañ, öziñ äreket jasağanıñ dwrıs, – deydi qwstar.
Teñgebay aspandağı appaq bwlttarğa qarap:
- Bwlttar, bwlttar, sender sonday ädemisiñder, aspanda jep-jeñil jüzesiñder, – deydi
Teñgebay. Sonda bwlttar:
- Biz jeñil emes, öte auırmız. Jerdegilerge jeñil qalqıp bara jatqan sekildi körinemiz. Bir
şökim bwlttıñ salmağı 500 kelige deyin jetedi, – deydi bwlttar külimsirep.
- Oy, ne degen auır ediñder, meniñ basıma bir tamşı tise, qwlap qalatın şığarmın, – deydi
Teñgebay. – Men öskende älemniñ qalay jaralğanın zerttegim keledi.
- Ol üşin sen köp oqıp, köp eñbektenuiñ kerek. Aqılıñ tolısıp, ülken azamat bolğanda öziñ-
aq älemdi şarlaysıñ. Tabiğattıñ qwpiya sırların aşasıñ. Mine, bizdi kördiñ be? Adamdar
bizdi qozğalmaydı dep oylaydı. Al, biz bwlttar sekildi ünemi köşip jüremiz, – deydi taular.
Teñgebay öziniñ tım kişkentay ğana emes, öte az biletinine wyalıp qalıptı. Ol üyine qaytıp
oralıp, äke-şeşesimen qayta qauışıptı. Anası oğan äripterdi üyretipti. Qazir ol
ertegilerdi özi oqıp, mazmwnın inileri men qarındastarına aytıp beredi eken.
Ashat Ömirbaev
Kerey.kz
Pikir qaldıru