تاريح قازاق شەجىرەسى

شىعىس تۇركىستان قازاقتارى پاتشالىق رۋسسياعا قانشالىق تاۋەلدى بولعان

kerey.kz

 |  Feb 23, 2018

ەكى سۋرەتتىڭ انىقتاماسى: اۋەلگىسى تسين مەملەكەتى (清朝) كەزىندە قىتاي ساۋداگەرلەرىنىڭ رۋسسياعا (沙俄) بارعان كەزدە قولدانعان جولxاتى ياعني پاسپورتى. كەلەسى سۋرەت، رۋسسيانىڭ كونە ۆاليۋتاسى. ول كونە اقشا تسين (清) مەن گومەنداڭ (民国) ۇكىمەتىنە ەكونوميكالىق ىقپال جاساپ تۇرعان.

ءبىر قىزىعى، شىعىس تۇركىستان قازاقتارى الدەبىر سەبەپتەرمەن (مىسالى، قاجىلىق) شەتەلگە بارماقشى بولسا جولxاتتى ياعني پاسپورتتى پاتشالىق رۋسسيا (沙俄) جاساپ بەرەتىن بولعان، ونىمەن قويماي جول جاۋاپكەرشىلىگى مەن مۇسىلمانشىلىق انىقتاماسىن پاتشالىق رۋسسيانىڭ ءمۇفتياتى انىقتاپ بەرەتىن بولعان. تىپتەن بۇل ءۇردىس بەرتىنگە دەيىن ياعني 1912-جىلى تسين ۇكىمەتى قۇلاپ جاڭا دەموكراتيالىق قىتاي رەسپۋبيليكاسى قۇرىلعان سوڭ دا ءبىراز ۋاقىت جالعاسىپ وتىرعان. كەيىن شىعىس تۇركىستاننىڭ قازاق دەپۋداتتارى پەكينگە قايتا انت بەرگەن سوڭ بۇل جاعداي تۇبەگەيلى وزگەرگەن. قىزىعى، قازاق دەپۋداتتارى پەكينگە (北京) قاتىناۋ ءۇشىن پاتشالىق رۋسسيادان جولxات (پاسپورت) الىپ، رۋسسيا اۋماعى ارقىلى پەكيننىڭ وكپە تۇسىنان تىك قۇلداپ جەتىپ وتىرعان. ولاردىڭ بۇل جول الىسى تۋرالى پاتشالىق رۋسسياعا قاراستى مۇسىلمان باسىلىمى (قاز، تاتار) كۇندەلىك اقپارات تاراتىپ وتىرعان. بۇل شىعىس تۇركىستان قازاقتارى پاتشالىق رۋسسياعا قانشالىق تاۋەلدى بولعان دەگەن سۇراقتى قويعىزادى…
شىعىس تۇركىستاندا ياڭ زىڭشين ، جين ءشۋرىن جانە شىڭ دۋبان داۋىرىندە ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن. بۇعان سەنبەسەڭىز، شىعىس تۇركىستانداعى تۇڭعىش جوعارى وقۋ ورنىنىڭ اتاۋى- ورىس ءتىلى جانە ساياسي زاڭ مەكتەبى دەگەن اتپەن بولعان. بۇل وقۋ ورنى قازىرگى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى مەن بىرقانشا ينسيتۋتتاردىڭ ارعى جۇرتى سانالادى. شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ەڭ العاشقى جوعارى وقۋ ورنى دا وسى ۇرىمجىدەگى (乌鲁木齐) ورىس ءتىلى جانە ساياسي زاڭ مەكتەبىنىڭ بىرقانشا بولمەسىندە باستىلعانىن كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيدى. بۇل 1922-جىل ەدى.

سوسىن، قىتايدىڭ ۇلتتىق رەسپۋبيليكاسى رەسمي ورناعانعا دەيىن شىعىس تۇركىستان پاتشالىق رۋسسيانىڭ اقشاسىن قولداناتىن بولعان. التاي (ول كەزدە سارسۇمبە), شاۋەشەك، قۇلجا جانە ۇرىمجىدە ورىس كونسۋلى مەن ورىس ساۋداگەرلەرىنىڭ ساۋدا ۇيلەرى بولعان. وسى ءتورت ۇلكەن قالادا رۋسسيا ساۋداگەرلەرىنىڭ كوشەسى بولعان، ولاردىڭ قۇقىن كونسۋل كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاعان. ەكونوميكالىق ىقپالداستىقتان سوڭ رۋسسيا ۆاليۋتاسى مەن ورىس ءتىلىنىڭ سالماعى ارتقان. سونىمەن قاتار بۇل وڭىرگە ەۋروپا ساۋداگەرلەرى دە قاپتاعان. مىسالى، گرەك، جويىت (ەۆرەي), گەرمان جانە تب.

جىلت ەتكەن وسى تاريxي وقيعادان سوڭ ءبىز شىعىس تۇركىستان تۋرالى رۋسسيا مەن تسين ۇكىمەتى 19-عاسىردىڭ سوڭىندا قانداي كەلسىمدەر جاسادى دەپ ويلانىپ وتىرمىز… شىعىس تۇركىستان قازاقتارى جەر مەن مۇلىك سالىعىن تسين ۇكىمەتىنە تاپسىرىپ وتىرعانىمەن سىرتقى قاراستىلىعى پاتشالىق رۋسسياعا ءتان بولماسىنا كىم كەپىل؟ ايتپەگەندە، ءتسيننىڭ ديxۋا ء(ۇرىمجى) مەن قوبدا، قۇلجاداعى ىشكى-سىرتقى ىستەر باسقارماسى جولxات (پاسپورت) جاساپ بەرەتىن شاماسى بار ەدى عوي. ءبىز رۋسسيا-تسين اراسىنداعى كەلسىمشارتتى تولىق زەرتتەمەگەن سوڭ بۇعان انىق جاۋاپ بەرۋگە شاراسىزبىز.
ءبىر انىق زات بار. 1917-جىلعى توڭكەرىس پاتشالىق رەسەيدى ەۋروپا مايدانىنان عانا ەمەس، شىعىس تۇركىستانداعى مايداننان دا كەرى شەگىندىرىپ اكەتتى. الدا جالدا توڭكەرىس بەس جىلعا كەشىكسە پاتشالىق رەسەي شىعىس تۇركىستانداعى التاي، شاۋەشەك، قۇلجا جانە ءۇرىمجى قاتارلى بەس ۇلكەن ءوڭىردى قازاعىمەن قوسا جۇتىپ الار ەدى. توڭكەرىس كەسىرىنەن وسى ءتورت ۇلكەن قالاداعى رەسەي ساۋداسى قۇلدىراپ، اسكەرى شەگىنىپ، مۇجىق ورىستار مەن كوپەس ورىستار ەرتىس پەن ىلەنى بويلاپ قايتا كەرى كوشىپ كەتتى. ۇلتتىق قىتاي ۇكىمەتى وسى ورايدى قولدان جىبەرمەي سولتۇستىك شىعىس تۇركىستاندى قايتا جۇتىپ الدى.

Eldeç Ordaتىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى