“قاتتى قينالىپ، قاپالانىپ ءجۇرمىز”
سوسنوۆكا اۋىلى كامچاتكا تۇبەگىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى ەليزوۆسكي اۋدانىندا ورنالاسقان. سوسنوۆكادان التى شاقىرىم جەردە، اشىق اسپان استىندا “پيمچاح” مۋزەيى بار. تۇبەكتىڭ بايىرعى حالقى – يتەلمەندەر وسترايا تاۋى ماڭىن كيەلى جەر سانايدى.
- بيلىكتىڭ قارىم-قاتىناسى تاڭ قالدىرادى. مۇنداي دۇنيەنى العاش ءبىز جاساعانبىز. مۋزەيدى 1998 جىلى سالا باستادىق، 2000 جىلداردىڭ باسىندا اشىلدى. ءبارىن ءوزىمىز ىستەدىك، ەشكىم كومەكتەسكەن جوق. يتەلمەندەر قاۋىمى بىرلەسىپ پاتشا داۋىرىندەگىدەي اۋىل تۇرعىزدىق. ەندى سونىڭ ءبارىن تالقانداسا وتە وكىنىشتى بولماق، – دەيدى يتەلمەندەر قاۋىمىنىڭ باسشىسى ۆەرا كوۆەينيك.
“پيمچاح” ءسوزى “وت” دەگەن ماعىنا بەرەدى. بەلسەندىلەر كامچاتكانى زەرتتەۋشى ستەپان كراشەننيكوۆتىڭ جۇمىسى بويىنشا ورتاعاسىرلىق يتەلمەن اۋىلىن قالپىنا كەلتىرگەن. اۋىلدان يتەلمەندەردىڭ ءداستۇرلى قۇرىلىستارىن كورۋگە بولادى، مىسالى، اعاشتان جاسالعان كۇركە ءتارىزدى يتەلمەندەردىڭ جازعى تۇراعى بار، ونى ءوز تىلدەرىندە “بالاگان” نەمەسە “باربور” دەپ اتايدى. يتەلمەندەر قىستا بورەنەدەن سوعىلعان جەر ۇيلەردە تۇرعان. مۋزەي-اۋىلدا وت جاعاتىن ورىن مەن سولتۇستىك كامچاتكانىڭ ەجەلگى قۇدايلارىنىڭ پۇتتارى تۇرعان توتەمدىك توبەشىك بار.
كوۆەينيك پەن ونىڭ قاۋىمى سوڭعى جيىرما جىلدان بەرى جەرگىلىكتى بيلىكتەن جالعا الىپ كەلگەن بۇل جەردە كوپتەگەن ەتنيكالىق ەكسكۋرسيالار مەن بالالاردىڭ گاسترونوميالىق فەستيۆالدەرى وتەدى.
جىل سايىن قىركۇيەكتە “پيمچاحتا” كامچادالداردىڭ باستى ەتنيكالىق مەيرامى – “الحالالالاي” دەپ اتالاتىن ەگىن مەرەكەسىن تويلايدى. “پيمچاحتا” بۇل مەيرام 20 جىلدان بەرى تويلانىپ كەلەدى. قاۋىم مەن كەلگەن قوناقتار اۋلاعان بالىعى مەن اڭشىلىقتا قانجىعاسىن مايلاعانى ءۇشىن قۇدايلارعا العىس ايتادى.
مۋزەيدە اۋلانعان بالىقتى، تەڭىز اڭدارىن وڭدەۋگە بايلانىستى بايقاۋلار، حالىق اندەرى مەن ونەر تۇرلەرىنەن ءداستۇرلى جارىستار وتەدى. مەرەكە ەتنيكالىق بي مارافونىمەن اياقتالادى. 2016 جىلى مارافون 16 ساعات 35 مينۋتقا سوزىلىپ، رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتكەن. ول كەزدە مەرەكەگە 5 مىڭعا جۋىق قوناق كەلدى، ءسىبىر مەن قيىر شىعىستان 300-دەن استام ونەرپاز قاتىستى.
بىرنەشە كۇن بۇرىن ولكە اكىمشىلىگى شەنەۋنىكتەرى جەردى جالعا الۋ مەرزىمى بىتكەنىن حابارلاپ، قاۋىمعا جەر تەلىمىن بوساتۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن.
جەردى وتكىزگەن سوڭ ءبارىن تراكتورمەن تەگىستەۋ كەرەك. ءوز جەرى مەن وزەنىندە وتىرىپ، كوز جاسىن بۇلاعان ابوريگەننىڭ كەيپىن كيدىك.
- وسى جىلدار بويى بالالارعا ارناپ مەيرام ۇيىمداستىردىم، بيزنەس جاساعان جوقپىن، مادەنيەتكە ۇلەس قوستىم. جالعا الۋ مەرزىمى بىتكەندە ونى قايتا سوزبايتىندارىنا سەنە المادىق. زاڭ وزگەردى دەي مە… ءبىر اپتادان بەرى ەلەڭدەپ وتىرمىز. قۇرىلىس كوپ سالىنىپ جاتىر. شەنەۋنىك ايەلدىڭ ايتۋىنشا، اكىمشىلىكتەگى بىرەۋ دەمالىستان شىققان بەتتە جەردى وتكىزۋىمىز كەرەك ەكەن. جەردى وتكىزگەن سوڭ ءبارىن تراكتورمەن تەگىستەۋ كەرەك. ءوز جەرى مەن وزەنىندە وتىرىپ، كوز جاسىن بۇلاعان ابوريگەننىڭ كەيپىن كيدىك. قازىر قاتتى قينالىپ، قاپالانىپ ءجۇرمىز، – دەيدى ۆەرا كوۆەينيك.
جاقىندا “پيمچاحقا” شۆەيتساريادان قوناقتار كەلەدى دەپ جوسپارلانعان ەدى، ەندى ولاردىڭ ساپارى بەلگىسىز جاعدايدا قالدى. ۆەرا كوۆەينيك كامچاتكا ولشەمىمەن العاندا شاعىن سانالاتىن 1,7 گەكتار جەر تەلىمىنىڭ بيلىككە نەلىكتەن قاجەت بولا قالعانىن تۇسىنبەيدى. قاجەت بولسا ول سوتقا جۇگىنۋگە ءازىر.
بىزگە ادامدار رۋحاني ازىق ىزدەپ: جەلدىڭ سىبدىرىن، وزەننىڭ سىلدىرىن تىڭداۋعا كەلەدى.
- بىزگە وسى جەردى بەرسە دەيمىز. بىراق ول ازىرگە ارمان عانا، ءوزىڭىز كورگەندەي، جالعا الىپ وتىرمىز. ونى ءار بەس-ون جىل سايىن جالداۋ مەرزىمىن ۇزارتۋعا تۋرا كەلەدى. مۋزەيدى بەكەردەن بەكەر دالادا، اشىق اسپان استىندا جاساعان جوقپىز، ونىڭ ءبارى رۋحاني قاجەتتىلىك. جۇرتتىڭ ءبارى بيزنەسپەن اينالىسا بەرمەيدى عوي! بىزگە ادامدار رۋحاني ازىق ىزدەپ: جەلدىڭ سىبدىرىن، وزەننىڭ سىلدىرىن تىڭداۋعا كەلەدى. كۇرەكتەپ اقشا تابۋدى عانا ويلاي بەرمەي، وسىنداي نارسەگە دە كوڭىل ءبولۋ كەرەك قوي! – دەيدى كوۆەينيك.
اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيدى راسىمەن دە بيزنەس كوزى دەپ اتاۋ قيىن. “پيمچاح” – قوعامدىق ۇيىم، جىل بويى جۇرگىزەتىن ەكسكۋرسيادان پايدا تابادى، شولۋ ەكسكۋرسياسى – 500 رۋبل، تولىق تانىسۋ – 1000 رۋبل. 12 جاسقا دەيىنگى بالالار تەگىن كىرەدى. مۋزەيگە ەرىكتىلەردى شاقىرادى، ولار شارۋاشىلىققا كومەكتەسىپ، ءبىرشاما ۋاقىت وسى اۋىلدا تۇرادى، ەكسكۋرسياعا قاتىسادى. سوسنوۆكاعا جەتۋ قيىن ەمەس، اۋىل پەتروپاۆلوۆسك-كامچاتسكيدەن كولىكپەن جۇرگەندە 40 مينۋتتىق جەردە ورنالاسقان.
وسى اپتادا يتەلمەندەر ولكە اكىمشىلىگىمەن كەزدەسپەكشى. شەنەۋنىكتەر “ماسەلەنى شەشۋگە” ۋادە بەردى، بىراق ۆەرا كوۆەينيك ولاردىڭ سوزىنە يلانا قويمايدى.
- بيلىك وكىلدەرىنەن نە كۇتۋ كەرەكتىگىن بىلمەيمىن. قالاي بۇلتارار ەكەن، كورەمىز. گۋبەرناتور بۇل جايىندا ەشتەڭە بىلمەيدى. جالعا الۋ اقشاسىن تولەيتىن ۋاقىت كەلگەندە دەرەۋ قاعاز جىبەرەدى. ال قازىر ءۇنسىز قالىپ، ابدەن تاقاعان كەزدە عانا ايتىپ وتىر. “اۋكتسيونعا قاتىسقان جوقسىڭدار، سوندىقتان جالعا الۋ مەرزىمى اياقتالدى” دەپ قاعاز جىبەرىپتى. ءبىز اۋكتسيوننان ەشقاشان ۇتا المايمىز، سەبەبى بيزنەسمەن ەمەسپىز. دەمەك، ءوز جەرىمىزدى ساتىپ الۋىمىز كەرەك ەكەن، – دەيدى ۆەرا كوۆەينيك.ء“بىزدى ادام قۇرلى كورمەيدى”
يتەلمەندەر كامچاتكا مەن ماگادان وبلىسى اۋماعىن مەكەندەيدى. حالىقتىڭ نەگىزگى تۇرعىن مەكەنى – تيگيلسكي اۋدانىنداعى كوۆران اۋىلى، بۇل جەردە ءموبيلدى بايلانىس جوق، مۇندا تۇراتىن 200 شاقتى ادام بالىق اۋلاپ، اڭشىلىقپەن اينالىسادى. كوۆرانعا تىكۇشاق نەمەسە جول تالعامايتىن كولىكپەن جەتۋگە بولادى.
- قازىر يتەلمەندەردىڭ سانى وتە از. سوڭعى ساناق بويىنشا شامامەن 3000-عا جۋىق، قازىر ودان دا ازايعان بولار. ولار تىلدەرىن ساقتاپ، دامىتقىسى كەلەدى. بىراق ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما جوق، ءوز بەتتەرىمەن جانتالاسىپ ءجۇر. مەملەكەتتەن قارجى ءبولىنۋى كەرەك. بۇرىن سوۆەت كەزەڭىندە كورياكتار دا، يتەلمەندەر دە، ەۆەندەر دە بالاباقشادان باستاپ انا تىلدەرىن وقيتىن. وقۋ مەكەمەلەرىندە وسى تىلدەردى وقىتاتىن مۇعالىمدەرگە ساعات بولەتىن. قازىر مەكتەپتەردە اپتاسىنا ءبىر ساعات قانا بولەدى، مۇعالىم جارتى مولشەرلەمەمەن ىستەيدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ مەكتەپتە ءتىل وقىتىلمايدى. مەملەكەتتىڭ قولداۋى بولماسا، ءبارى بەكەر، – دەيدى ولكەنىڭ زاڭ شىعارۋ جيىنىنىڭ دەپۋتاتى تاتيانا رومانوۆا.
سولتۇستىك كامچاتكا ولكەسىنىڭ بايىرعى جانە سانى از حالىقتارىنىڭ بىرلەستىگىن باسقاراتىن تاتيانا رومانوۆانىڭ ايتۋىنشا، ەۆەندەر، چۋكچالار، الەۋتتەر مەن كامچادالدار دا يتەلمەندەر ءتارىزدى قيىندىقتى باستان وتكەرىپ جاتىر: حالىقتىڭ سانى ازايعان، مادەنيەتتى ساقتاۋعا ەنتۋزياستتار عانا ىقپال ەتەدى. تۇبەكتىڭ سولتۇستىك بولىگىندە بىرلىگىن بۇزباي تۇرىپ جاتقان كورياكتاردىڭ سانى بىركەلكى بولىپ تۇر.
قازىر بۇل ەتنيكالىق ۇلكەن مەيرامدار وتەتىن جالعىز ورىن. بۇدان باسقا ەشتەڭە قالمادى.
- ولار الىس تۇكپىردە تۇرادى، سوندىقتان ءوز ورتالارىنان الشاقتامايدى. ال “پيمچاح” – كامچاتكانىڭ بەتكە ۇستار ورنى. قازىر بۇل ەتنيكالىق ۇلكەن مەيرامدار وتەتىن جالعىز ورىن. بۇدان باسقا ەشتەڭە قالمادى. بايىرعى حالىقتار مەن تۇرعىندار ەلەۋسىز قالدى. ەگەر “پيمچاحتى” تارتىپ السا – ۇلكەن قاتەلىك بولماق. ءوز جەرىمىزدە وگەي بولىپ تۇرمىز. قالاسا، تارتىپ الادى، – دەيدى تاتيانا رومانوۆا.
رەسمي دەرەك بويىنشا، كامچاتكادا 10 ەتنيكالىق اۋىل بار، ولار نەگىزىنەن وتباسىلىق تۋريستىك ساپارلارعا ارنالعان. 2018 جىلى ەليزوۆسكي اۋدانىندا “حالچ” اتتى شاناعا جەگەتىن يتتەردى وسىرەتىن ورىن (پيتومنيك) اشىلعان.
- يت ءوسىرۋدى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا اشىلعان ورتالىق بار. سوسىن “پيمچاح” قالدى. بىراق بايىرعى تۇرعىندارعا جەر الۋ وتە قيىن. مىسالى، ولەگ زاپوروتسكي (يتەلمەندەر اسسوتسياتسياسىنىڭ توراعاسى – ازاتتىق) يتەلمەندەر داستۇرىنە ساي مەيرام وتكىزۋ ءۇشىن جەر راسىمدەۋگە تىرىستى. بىراق قانشا تىرىسسا دا بولماي جاتىر. جەردى تۇتاستاي بەرە سالاتىنداي ىستەۋگە بولا ما؟ كىم بەرە قويسىن؟ ءتىپتى ايتقىم كەلمەيدى، وتە ايانىشتى جايت.
تاتيانا رومانوۆا “پيمچاحتى” قالدىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەنشە ايانبايتىنىن ايتادى.
- بۇل ماسەلەنى شەشە الامىز دەپ ويلايمىن. ءوزىم بۇل تۋرالى جۇما كۇنى كەشكە عانا ءبىلدىم. ارينە، جاعىمسىز جاعداي… شەنەۋنىكتەر قالاي بولسا سولاي، دورەكى، ەنجار ارەكەت جاساعاندا وسىلاي بولادى. “كەتىڭدەر” دەگەن نە ءسوز؟ ونداي شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرىن قۋ كەرەك. حالىق ءۇشىن جۇمىس ىستەپ، سول ءۇشىن جالاقى الىپ وتىرسىڭدار. ولاي بولسا، ادامدارمەن دۇرىستاپ جۇمىس ىستەڭدەر. ولار “جەردى بوساتىڭدار، ول ەندى سەندەرگە تيەسىلى ەمەس” دەيدى. بۇعان قالاي توزۋگە بولادى؟
“سيبير.رەالي” سايتىنىڭ ءتىلشىسى يگور چيگارسكيحتىڭ ماتەريالى ورىسشادان اۋدارىلدى.
پىكىر قالدىرۋ