تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى ادەبي الەم
داستەم سال قاراباسۇلى
ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بيىلعى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەم-
ەندى قازاقستان» گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىندا تۋعان جەر تاريحىن، ونىڭ تاۋەل-سىزدىگى
مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعالار ەسىمىن قايتا جاڭعىرتۋدى ۇسىندى.
وسى رەتتە بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ سولتۇستىگىندە ءومىر سۇرگەن رۋ-تايپالار تاريحى وسى كۇن-
گە دەيىن مامان-تاريحشىلار نازارىنان تىس قالىپ كەلە جاتقاندىع بەلگىلى. بۇگىنگى جاستار
تۇگىل اقساقالداردىڭ ءوزى ەلدىڭ كەشەگىسى تۋرال جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المايدى. وعان ولاردى
كىنالاۋدىڭ ءوزى قيىن سياقتى. كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى زامانىنداعى قىساڭ ساياسات وتكەنىمىزدى
بىلۋگە مۇرشا بەرمەگەندىن قالاي جاسىرا الامىز.
قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن باتىس ءسىبىر ولكەسى ورتا عاسىردا بىرىڭعاي ساياسي-ەتنيكا-
لىق اۋماق بولعان. كەرەيدىڭ تايپاسىنىڭ تايبۇعا اۋلەتى نەگىزىن قالاعان، تاريحتا «ءسىبىر
حاندىعى» دەپ اتالاتىن مەملەكەت اۋماعىندا تەك كەرەيلەر عانا ەمەس سونىمەن قاتار ۋاق،
ارعىن،قىپشپق تايپالارى دا مەكەن ەتكەن. قاشلىق نەمەسە يسكەر(قازىگى توبولسك قالاسى)
جانە شىمعى تۋرا(قازىرگى تۇمەن قالاسىنان الىس ەمەس) قالالارىن استانا ەتكەن ءسىبىر
حاندىعى سول زاماناعى گەوسياسي ارەكەتتەرىنە بەلسەنە ارالاسقان. اقىرى «ەكى تۇيە سۇيكەنسە
اراسىندا شىبىن ولەدىنىڭ كەبىن كيىپ» ماسكەۋ مەملكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى
قام-قيعاش وقيعالاردىڭ ناتيجەسىندە ءحۇىى عاسىردىڭ باسىندا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى.
ءسىبىر حاندىعى زامانىندا بۇل ولكەدە تالاي تۇلعالار عۇمىر كەشكەن. بۇگىنگى قازاق ءبىرىن
بىلسە،ءبىرىن بىلمەيدى. سونداي بىزگە بەيمالىم بابامىز داستەم سال قاراباسۇلى. قازاق
حالقىنىڭ XVII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر
سۇرگەن سۋىرىپ سالما ءانشى-اقىن، كۇيشى، كومپوزيتورلارى مەن حالىق باتىرلارىنىڭ ءبىرى.
داستەم سال 1677 جىلى – جىلان جىلى، ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا قازىرگى سولتۇستىك
قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى «بلاگوۆەششەنكا» (جەكەكول) سوۆحوزىنا
قاراستى ورماندى، كولدى، كوك شالعىندى وتە اسەم قونىستاردىڭ ءبىرى گۇلتوبەدە قاراباس
باتىر تولىباي سىنشى ۇلىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، اكەسىنەن ەنشىگە العان مەكەنى –
قازىرگى قورعان وبلىسىنىڭ پەتۋحوۆو اۋدانىنداعى وزەنتال دەگەن قالىڭ اعاشتى قىس-
تاۋىندا 1752 جىلى – مەشىن جىلى ءساۋىر ايىندا اۋىرىپ قايتىس بولعان.
ولەڭگە دە، سوعىسقا،
بىردەي بوپ جۇرگەن ءبورىمىن.
تولىباي سىنشى بالاسى،
قاراباس ەردىڭ ۇلىمىن،
حالقىن جاۋدان قورعاعان،
جاس سارداردىڭ ءبىرىمىن.
ۇستاز بولعان وزىمە،
قوجابەرگەن اعامىز.
اقىندىق پەن ەرلىككە،
باۋلىعان سول دانامىز.
اعام اتى – ەر اسقاپ،
ءوز ەسىمىم – داستەم سال.
قىزىلجار* دەگەن وڭىردە،
مەكەنىم مەنىڭ وزەن تال.-دەيدى ءوزىنىڭ «داستەمناما» دەپ اتالاتىن داستانىندا.
داستەم بالا كەزىندە اۋىل مولداسى كارىمنەن وقىپ، حاديمشە حات تانيدى. ودان كەيىن
ونى اكەسى قاراباس بي سامارقاندتاعى مەدرەسەگە وقۋعا بەرەدى. سەبەبى، وندا قاراباستىڭ
اكەسى اتاقتى قولباسشى باتىر تولىباي سىنشىنىڭ تۋعان ناعاشىسى كىشى ءجۇز الشىن
ىشىندە ءالىم ۇلىنان شىققان ءجالاڭتوس ءباھادۇر سەيىتقۇلۇلىنىڭ ء(وز تۇسىندا سامارقاند
ءۋالاياتىن قوسا بيلەگەن ادام) نەمەرەلەرى ۇستاز ەكەن. داستەم سامارقاند مەدرەسەسىن جاقسى
وقىپ ءبىتىرىپ، ءدىني ءبىلىم الىپ شىعادى. بىراق مەدرەسە بىتىرگەن قاراباس باتىردىڭ ولەڭشى
بالاسىنىڭ مولدا، نە يشان، نە يمان بولۋىنا سول كەزدەگى ەدىل وزەنىنىڭ باتىس جاعىن
مەكەندەيتىن قالماق شاپقىنشىلارى مەن شىعىستان جوڭعار قالماق باسقىنشىلارىنىڭ
قازاق، نوعاي، قاراقالپاق حالىقتارىنا ەشبىر سەبەپسىز جاساعان ءجيى-ءجيى شابۋىلدارى
مۇمكىندىك بەرمەيدى.
داستەم اقىن جىگىت كەزىندە اتالاس تۋىسى ءتاشىم باتىر ساتىبالدىۇلىمەن بىرگە سول
ۋاقىتتاعى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ءاز تاۋكەگە ەلشىلىك قىزمەت اتقارادى. سونان سوڭ ول ءاز تاۋكە
حان سالقام جاڭگۇرۇلىنىڭ ەڭ داڭقتى اسكەرباسىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ قول باسقارىپ،
دۇشپارداردىڭ شابۋىلدارىنان قورعاۋعا بەلسەنە ارالاسىپ، ءىرى-ءىرى ەرلىكتەرمەن زور
بەدەلگە يە بولادى.
1723 جىلى جازدا جوڭعارلار قازاقتىڭ ءبىراز جەرلەرىن باسىپ العاندىعى بەلگىلى.1734
جىلى ولار ورىستارعا قارۋ – جاراققا ايىرباستايدى.. ەلىنەن، جەرىنەن ايىرىلعان قازاق
قوسىندارى تەك ون جىلدان كەيىن قايتا ورالىپ داستەم سال قاراباسۇلى باسقارعان قول
زۆەرينوگولوۆسك قامالىن قورشاۋعا الادى. ورىستىڭ جىمىسقى ساياساتىن ابدەن مەڭگەرگەن
قامال كومەنداتى، شىركەۋدىڭ پوپى جانە ورىس كوپەستەردى، سانى باسىم قازاق اسكەرىنەن
قايمىعىپ الدىنان ءداستۇر بويىنشا نان مەن تۇز الىپ شىعادى.. «زۆەرينوگولوۆكا
بۇگىننەن باستاپ بەكىنىس تە ەمەس، كازاك-ورىس ستانيتساسى دا ەمەس، قازاق پەن ورىس ساۋدا
جاسايتىن بازار، جارمەڭكە ورتالىعى ورنى بولسىن! سوعان كەلىسىم – شارت جاسايىق، دوس
بولايىق. جەر-سۋ سىزدەردىكى ەكەنىن مويىندايمىز!»- دەپ جالىنادى. بۇعان كەلىسكەن قازاق
رۋباسىلارى اسكەرىن كەيىن قايتارىپتى. شارت جاساسىپ، كەلىسىم-شارتقا ەكى جاعى دا قول
قويىپتى. داستەم سالدىڭ تالابى بويىنشا بازار قازاق كەنتى مەن ورىس كەنتىنىڭ
ارالىعىندا بولاتىن بوپ كورسەتىلەدى. زۆەرينوگولوۆكادا ءتارتىپ ورناتۋ اماندوس ەرمەنۇلى
باستاعان قازاق جاساعىنا مىندەتتەلىپتى. قازاقشا «باعىلان» اتالعان جارمەڭكە كۇنى كەشەگە
دەيىن ەكى حالىق اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا دانەكەر بولدى.
داستەمدى اقىندىققا، انشىلىككە، كۇيشىلىككە، بالۋاندىققا، قولونەرشىلىككە جانە
باسقا دا ونەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىن مەڭگەرۋگە باۋلىعان ونىڭ اعاسى قوجابەرگەن جىراۋ
ەكەن. بۇل داستەمنىڭ ەرلىگى ايگىلى قولباسشى-ءباھادۇر قوجابەرگەن جىراۋدىڭ (1663-
1763ج.ج.) 1723 جىلدىڭ كۇزىندە قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، ءسىبىر تاتارلارى حالىقتارىنا
كەلگەن وتە اۋىر اپاتتى ءوز كوزىمەن كورىپ، جۇرتپەن بىرگە زور قيىنشىلىقتى ءوز باسىنان
كەشىرگەندىگىن شىنايى تۇردە سۋرەتتەپ شىعارعان «ەلىم-اي!» جىرىندا كەڭ ورىن العان.
داستەم سال قاراباسۇلىنىڭ «داستەمناما» حيسساسىن 1956 جىلى 24-25-26 شىلدە كۇندەرى
قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پرەسنوۆ اۋدانىنداعى پەتروۆكا (بايان) سەلوسى-نىڭ
تۇرعىنى، پەنسيونەر-قارت، بەلگىلى شەجىرەشى قوجاحمەت ءدارىبايۇلىنان جازىپ العان بەلگىلى
قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى، دۇنيەدەن مەزگىلسىز كەتكەن قاراتاي بيعوجين. قوجا-حمەت
اقساقال «داستەمناما» جىرىن ءوز اكەسى ءدارىباي مالشىبايۇلى انشىدەن جازىپ الىپتى.
كولەمى 200 شۋماق، «داستەمناما» جىرىندا قازاق جىگىتتەرىنىڭ ەرماك قانىشەردىڭ
جورىقتارىنا قارسىلىعى باياندالادى. داستاننىڭ ءبىرتالاي شۋماقتاردى ءباسپاسوز بەتىندە
تۇڭعىش رەت «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە، جامبىل اۋداندىق گازەتىندە،احمەت باي-
تۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە شىعاتىن «جاس وركەن»
جۋرنالىندا جاريالاندى. اتالعان ەكى گازەتتىڭ دە قوستاناي وقىرماندارىنا بەيمالىم
ەكەندىگىن، ال جورنالدىڭ تيراجىنىڭ ماردىمسىز ەكەندىگىن ەسكەرىپ «ءبىزدىڭ قوستاناي» ار-
قىلى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
امانجول كۇزەمبايۇلى
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،پروفەسسور.
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ