Tarih Twlğalar Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi Ädebi älem
DÄSTEM SAL QARABASWLI
Elbası Nwrswltan Äbişwlı biılğı jıldıñ säuir ayında elimizdiñ bas gazeti «Egem-
endi Qazaqstan» gazetinde jariyalağan maqalasında tuğan jer tarihın, onıñ täuel-sizdigi
men bostandığı üşin küresken twlğalar esimin qayta jañğırtudı wsındı.
Osı rette bügingi qazaq eliniñ soltüstiginde ömir sürgen ru-taypalar tarihı osı kün-
ge deyin maman-tarihşılar nazarınan tıs qalıp kele jatqandığ belgili. Bügingi jastar
tügil aqsaqaldardıñ özi eldiñ keşegisi tural jarıtıp eşteñe ayta almaydı. Oğan olardı
kinalaudıñ özi qiın siyaqtı. Keşegi keñes ükimeti zamanındağı qısañ sayasat ötkenimizdi
biluge mwrşa bermegendin qalay jasıra alamız.
Qazaqstannıñ soltüstigi men Batıs Sibir ölkesi orta ğasırda biriñğay sayasi-etnika-
lıq aumaq bolğan. Kereydiñ taypasınıñ Taybwğa äuleti negizin qalağan, tarihta «Sibir
handığı» dep atalatın memleket aumağında tek kereyler ğana emes sonımen qatar uaq,
arğın,qıpşpq taypaları da meken etken. Qaşlıq nemese Isker(qazigi Tobolsk qalası)
jäne Şımğı Tura(qazirgi Tümen qalasınan alıs emes) qalaların astana etken Sibir
handığı sol zamanağı geosyasi äreketterine belsene aralasqan. Aqırı «eki tüye süykense
arasında şıbın ölediniñ kebin kiip» Mäskeu memlketi men Qazaq handığı arasındağı
qam-qiğaş oqiğalardıñ nätijesinde HÜİİ ğasırdıñ basında ömir süruin toqtattı.
Sibir handığı zamanında bwl ölkede talay twlğalar ğwmır keşken. Bügingi qazaq birin
bilse,birin bilmeydi. Sonday bizge beymälim babamız Dästem sal Qarabaswlı. Qazaq
halqınıñ XVII ğasırdıñ soñğı şiregi men XVIII ğasırdıñ birinşi jartısında ömir
sürgen suırıp salma änşi-aqın, küyşi, kompozitorları men halıq batırlarınıñ biri.
Dästem sal 1677 jılı – jılan jılı, naurız ayınıñ basında qazirgi Soltüstik
Qazaqstan oblısınıñ Jambıl audanındağı «Blagoveşenka» (Jekeköl) sovhozına
qarastı ormandı, köldi, kök şalğındı öte äsem qonıstardıñ biri Gültöbede Qarabas
batır Tolıbay sınşı wlınıñ otbasında düniege kelip, äkesinen enşige alğan mekeni –
qazirgi Qorğan oblısınıñ Petuhovo audanındağı Özental degen qalıñ ağaştı qıs-
tauında 1752 jılı – meşin jılı säuir ayında auırıp qaytıs bolğan.
Öleñge de, soğısqa,
Birdey bop jürgen börimin.
Tolıbay sınşı balası,
Qarabas erdiñ wlımın,
Halqın jaudan qorğağan,
Jas sardardıñ birimin.
Wstaz bolğan özime,
Qojabergen ağamız.
Aqındıq pen erlikke,
Baulığan sol danamız.
Ağam atı – Er Asqap,
Öz esimim – Dästem sal.
Qızıljar* degen öñirde,
Mekenim meniñ Özen tal.-deydi öziniñ «Dästemnama» dep atalatın dastanında.
Dästem bala kezinde auıl moldası Kärimnen oqıp, hadimşe hat tanidı. Odan keyin
onı äkesi Qarabas bi Samarqandtağı medresege oquğa beredi. Sebebi, onda Qarabastıñ
äkesi ataqtı qolbasşı batır Tolıbay sınşınıñ tuğan nağaşısı Kişi Jüz Alşın
işinde Älim wlınan şıqqan Jalañtös bahadür Seyitqwlwlınıñ (öz twsında Samarqand
uälayatın qosa bilegen adam) nemereleri wstaz eken. Dästem Samarqand medresesin jaqsı
oqıp bitirip, dini bilim alıp şığadı. Biraq medrese bitirgen Qarabas batırdıñ öleñşi
balasınıñ molda, ne işan, ne iman boluına sol kezdegi Edil özeniniñ batıs jağın
mekendeytin qalmaq şapqınşıları men şığıstan Joñğar qalmaq basqınşılarınıñ
qazaq, noğay, qaraqalpaq halıqtarına eşbir sebepsiz jasağan jii-jii şabuıldarı
mümkindik bermeydi.
Dästem aqın jigit kezinde atalas tuısı Täşim batır Satıbaldıwlımen birge sol
uaqıttağı Üş jüzdiñ hanı äz Täukege elşilik qızmet atqaradı. Sonan soñ ol äz Täuke
han Salqam Jäñgürwlınıñ eñ dañqtı äskerbasılarınıñ biri bolıp qol basqarıp,
dwşpardardıñ şabuıldarınan qorğauğa belsene aralasıp, iri-iri erliktermen zor
bedelge ie boladı.
1723 jılı jazda joñğarlar qazaqtıñ biraz jerlerin basıp alğandığı belgili.1734
jılı olar orıstarğa qaru – jaraqqa ayırbastaydı.. Elinen, jerinen ayırılğan qazaq
qosındarı tek on jıldan keyin qayta oralıp Dästem Sal Qarabaswlı basqarğan qol
Zverinogolovsk qamalın qorşauğa aladı. Orıstıñ jımısqı sayasatın äbden meñgergen
qamal komendatı, şirkeudiñ popı jäne orıs köpesterdi, sanı basım qazaq äskerinen
qaymığıp aldınan dästür boyınşa nan men twz alıp şığadı.. «Zverinogolovka
büginnen bastap bekinis te emes, kazak-orıs stanicası da emes, qazaq pen orıs sauda
jasaytın bazar, järmeñke ortalığı ornı bolsın! Soğan kelisim – şart jasayıq, dos
bolayıq. Jer-su sizderdiki ekenin moyındaymız!»- dep jalınadı. Bwğan kelisken qazaq
rubasıları äskerin keyin qaytarıptı. Şart jasasıp, kelisim-şartqa eki jağı da qol
qoyıptı. Dästem saldıñ talabı boyınşa bazar qazaq kenti men orıs kentiniñ
aralığında bolatın bop körsetiledi. Zverinogolovkada tärtip ornatu Amandos Ermenwlı
bastağan qazaq jasağına mindettelipti. Qazaqşa «Bağılan» atalğan järmeñke küni keşege
deyin eki halıq arasındağı qarım-qatınasqa däneker boldı.
Dästemdi aqındıqqa, änşilikke, küyşilikke, baluandıqqa, qolönerşilikke jäne
basqa da önerdiñ köptegen türlerin meñgeruge baulığan onıñ ağası Qojabergen jırau
eken. Bwl Dästemniñ erligi äygili qolbasşı-bahadür Qojabergen jıraudıñ (1663-
1763j.j.) 1723 jıldıñ küzinde qazaq, noğay, qaraqalpaq, Sibir tatarları halıqtarına
kelgen öte auır apattı öz közimen körip, jwrtpen birge zor qiınşılıqtı öz basınan
keşirgendigin şınayı türde surettep şığarğan «Elim-ay!» jırında keñ orın alğan.
Dästem sal Qarabaswlınıñ «Dästemnama» hissasın 1956 jılı 24-25-26 şilde künderi
qazirgi Soltüstik Qazaqstan oblısı Presnov audanındağı Petrovka (Bayan) selosı-nıñ
twrğını, pensioner-qart, belgili şejireşi Qojahmet Däribaywlınan jazıp alğan belgili
qazaq auız ädebietiniñ bilgiri, dünieden mezgilsiz ketken Qaratay Biğojin. Qoja-hmet
aqsaqal «Dästemnama» jırın öz äkesi Däribay Malşıbaywlı änşiden jazıp alıptı.
Kölemi 200 şumaq, «Dästemnama» jırında qazaq jigitteriniñ Ermak qanişerdiñ
jorıqtarına qarsılığı bayandaladı. Dastannıñ birtalay şumaqtardı baspasöz betinde
twñğış ret «Ortalıq Qazaqstan» gazetinde, Jambıl audandıq gazetinde,Ahmet Bay-
twrsınwlı atındağı Qostanay memlekettik universitetinde şığatın «Jas örken»
jurnalında jariyalandı. Atalğan eki gazettiñ de Qostanay oqırmandarına beymälim
ekendigin, al jornaldıñ tirajınıñ mardımsız ekendigin eskerip «Bizdiñ Qostanay» ar-
qılı oqırmandar nazarına wsınudı jön kördik.
Amanjol Küzembaywlı
tarih ğılımdarınıñ doktorı,professor.
kerey.kz
Pikir qaldıru