قازاق شەجىرەسى

ۇزىنمىلتىق (قۇتىمبەت) – تاريحي تاۋ تۇلعا

kerey.kz

 |  Apr 23, 2021

ورتا ءجۇز – كەرەي – اباق – شەرۋشى –
كۇنتۋعاننان تاراعان اتانىڭ ءبىرى –
ۇزىنمىلتىق(قۇتىمبەت).
الاشتان قازاق تارادى، كەيىن
عاسىرلار قويناۋىنداعى تاريحي ءار كەزەڭدە
ءوسىپ-ونگەن جۇزدەگەن رۋلار نەگىزىندە ءۇش
جۇزدەن قازاق حالقى قالىپتاستى.
ءجۇز-رۋلار وداعىنىڭ اۋماقتىق ءىرى
بىرلەستىگى. ءجۇزدىڭ باستى سيپاتى تۋىستىق،
كاسىپتىك، ادەت-عۇرىپتىق، باسقارۋ نەگىزىندەگى
قارىم-قاتىناستار جيىنتىعى بولىپ
تابىلادى.
قازاق قوعامى اتالىق، رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك جۇيەمەن قۇرىلىپ، قالىپتاسقان.
رۋ-قاۋىمداستىقتىڭ كىشى ساتىسى. «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن»دەيدى. «جەتى اتاعا تولىستىق، جەكە
ەل بولىستىق»دەپ رۋدىڭ اتىن قويادى، جەرىن بەلگىلەيدى. الايدا ەڭ باستىسى رۋدىڭ
مۇددەسىن ويلاپ، ءسوزىن سويلەتىن، تەنتەگىن تەزگە سالىپ، تەكتىسىن جەبەيتىن – ءبيى، رۋدى
باعاتىن – بايى، قورعايتىن – باتىرى بولۋ كەرەك.ونسىز رۋ قۇرىلمايدى. قۇتىمبەت رۋدىڭ
ءبيى دە، باتىرى دا بولدى. بايدىڭ دا، تەكتىنىڭ دە، تەنتەكتىنىڭ دە بابىن تاۋىپ، باسىن
بىرىكتىردى.
قۇتىمبەت بابامىز شامامەن 1653-1750 جىلدارى ءومىر سۇرگەن.
بابامىزدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – قۇتىمبەت، ۇزىنمىلتىق –لاقاپ اتى.
قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىندە ادامعا قۇرمەت كورسەتۋگە قاتىستى كوپتەگەن ادەپ،
ادەت-عۇرىپتار بار. سونىڭ ءبىرى – ات تەرگەۋ. ات تەرگەۋ – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ادام سىيلاۋ
جونىندەگى ىزەتتىلىك، كورگەندىلىك، كىشىپەيىلدىك قاسيەتتەرىنىڭ بيىك كورىنىسى. وزىنەن ۇلكەن
ادامنىڭ اتىن تۋرا اتاۋ انايىلىق بولىپ تابىلادى. ۇلت ءداستۇرى بويىنشا ايەلدەر،
كەلىندەر اتاسىنىڭ، قايناعا، قاينىسىنىڭ، قايىن ءسىڭلىسىنىڭ، جالپى جاسى ۇلكەن
كىسىلەردىڭ اتىن اتاماي، وزىنشە لايىقتى ات قويىپ، قۇرمەتتەگەن.
قۇتىمبەت – بابامىزدىڭ مويىنىنا اسىنعان ۇزىن شيتى مىلتىعىن مەڭزەپ
كەلىندەرى «ۇزىنمىلتىق» اتاندىرىپ جىبەرگەن ەكەن.
قازاقتا «جىگىتكە جەتى ونەر دە ازدىق ەتەدى» دەگەن ءتامسىل بار.
ۇزىنمىلتىق(قۇتىمبەت) – تاۋ تۇلعالى، ەڭسەگەي بويلى، الىپ كۇشتىڭ يەسى بولعان.
اردا ەمىپ، بۇلا وسكەن ەكى قۇلىندى ەكى قولتىعىنا قىسا سالىپ، كوتەرىپ كەتە بەرەدى ەكەن;
بەس-التى جىگىت بىرىگىپ، ورنىنان قوزعالتا الماعان ءداۋ تاستى، ەكى قولىمەن كەۋدەسىنە
تىرەي كوتەرىپ، اۋدەم جەرگە دەيىن ەش قينالماي اپارىپ قويادى ەكەن;

قۇرىق تيمەگەن بەستى اساۋدىڭ جالىنا جارماسا كەتىپ، تىرپ ەتكىزبەي باسىپ تۇرىپ،
جال، قۇيرىعىنان ۇستاپ، نوقتا جۇگەنسىز، جايداق ءمىنىپ، تۋلاي موڭكىگەن ەكپىنىنە شىداس
بەرىپ، جۋاسىتادى ەكەن;
ۇزىنمىلتىقپەن كۇش سىناسقان ءداۋ تۇلعالى، تەگەۋىرىندى، الىپ كۇشتىڭ اتاسى بىردە-
ءبىر جىگىت بابامىزدى جەڭە الماعان ەكەن دەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر ەل اۋزىندا عاسىرلاردان
بەرى ايتيليپ كەلەدى.
ۇزىنمىلتىق (قۇتىمبەت) – كەسەك تۇلعالى، قول باستاعان جاۋ جۇرەك باتىر. 70-كە
تولعان جاسىندا اسقاق رۋحى، قايتپاس قايسارلىعى، جويقىن تەگەۋىرىنى، ءادىس-ايلا، جىگەر-
قايراتىنىڭ ارقاسىندا جاۋدىڭ ارنى قاتتى، تەگەۋىرىنى مىقتى، تۇلعالى باتىرىن جەڭگەن
ەكەن.
ۇزىنمىلتىق (قۇتىمبەت) – اقىل پاراساتىمەن ەلدىڭ باسىن قۇراعان، اۋزى دۋالى
بي بولعان. ەل ىشىلىك، رۋ ارالىق داۋ-جانجالداردا قۇتىمبەت ايتقان مامىلەگە جۇرت
توقتاعان دەسەدى.
ۇزىنمىلتىق (قۇتىمبەت) اڭشىلىق ونەرىنىڭ قىر-سىرىن جەتتىك مەڭگەرگەن كانىگى
اڭشىلىعىمەن ەل اۋزىندا قالعان ادام. قولىندا قىران بۇركىتى، قاسىندا العىر
تازىلارىن ەرتىپ ساياتشىلىق قۇرعان.
قازاق: «بۇركىتشى ءۇستىڭدى بۇتىندەيدى، قىبىڭدى قاندىرادى، قاقپانشى قارنىڭدى
تويعىزادى، تۇزاقشى اش قالدىرمايدى» دەپ اڭشىلىقتى تىرشىلىكتىڭ ءبىر تۇتقاسى رەتىندە
قاراعان.
بابامىز اڭشىلىققا ارقان، اتقى – وزىنەن-ءوزى اتىلاتىن ساداققا ۇقساس قۇرال،
ازۋلى اڭداردى سوعىپ الۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن دىراۋ قامشى، جەمتۇزاق-ءتۇيىر-ءتۇيىر ەتتى
ءتىزىپ، بۇركىتكە جۇتقىزىپ ۇستايتىن قۇرال، قىل تۇزاق-قۇستاردى ۇستايتىن جىلقىنىڭ
قۇيىرىعىنان جاسالعان، سىم تۇزاق-سۋىر اۋلاۋعا ارنالعان، تور – اڭ، قۇستى ۇستاپ الۋعا
ارنالعان، شيراتىلعان جىپتەردەن جاسالعان قۇرال، شوقپار – ازۋلى اڭداردى (قاسقىر،تۇلكى)
سوعىپ الۋعا ارنالعان قۇرال، قاقپاننىڭ تۇرلەرىن ءوزى جاساپ، قولدانعان – شەبەر ۇستا
بولعان.
اتامىزدى ۇزىنمىلتىق اتاندىرعان ءشيتى مىلتىق – ءدارىنى مىلتىقتىڭ اۋزىنا
قۇيىپ، كەيىن دومالاق قورعاسىن سالىپ، بىلتەمەن وت بەرىپ اتىلاتىن اڭ، قۇستى ۇزاق
قاشىقتىقتان اۋلاۋعا ارنالعان وتتى قارۋ.
بابامىز – قۇرالايدى كوزەن اتاتىن مەرگەن بولعان.
اڭشىلار قولداناتىن «ءشيتى» مىلتىقتىڭ سيراعى بولعان. ولاردىڭ وقپانى
دوڭگەلەك نەمەسە بىرنەشە قىرلى بولىپ جاسالعان. سوعان قاراي «التى قىرلى اق بەرەن»،
«ون ەكى قۇرساۋ جەز ايىر»، «قارا مىلتىق» دەگەن اتاۋلارى بار.
مىلتىقتىڭ وق-ءدارىسىن سالىپ جۇرەتىن «وقشانتاي» شاقپاق-كىسە بەلدىككە تاعىلادى.
بەلدىكتە ءبىر اتۋعا ولشەنگەن وق-ءدارى سالۋعا ارنالعان ارقاردىڭ، كيىكتىڭ، بۇعىنىڭ
مۇيىزدەرىنەن جاسالعان قالتا، شاقشالار بولادى ەكەن.
بابامىز اڭ-اۋلاۋ تاسىلدەرىن جەتتىك مەڭگەرگەن. ۇزىنمىلتىق سۋىر اۋلاعاندا
تۇلكى، قارساق قۇيىرىعىنان جاسالعان بۇلعاۋىشتى پايدالانعان، قارعا ومبىلاتۋ، تۇلكى،
قارساق، ءمالىن سياقتى اڭداردى قۇمقاقپانمەن، بۇركىت، سۇڭقار، تۇيعىن سياقتى قۇستارمەن
اۋلاۋ، مويىن قاتىرۋ: اڭدى ۇزاق ۋاقىت ءبىر جاعىنا قارا موينىن بۇرعىزىپ قۋسا، مويىن
سىرەسىپ قالادى دا كەلەسى جاعىنا قاراي الماي قالادى، سول ساتتە سوعىپ الادى.
كانىگى اڭشىلار سونىمەن قاتار مۇز قاتىرۋ، مۇزعا وتىرعىزۋ، ور قازۋ، تور، تۇزاقپەن
اۋلاۋ، ءتۇتىن سالۋ، تىك جاردان نەمەسە جارتاستاردان قۇلاتىپ اۋلاۋ: توبىمەن، ۇيىرىمەن
جۇرەتىن كيىك، ارقار، تاۋ ەشكىلەردى كوپ ادامدار توپتاسىپ، قاۋمالاپ ءجۇرىپ، تاۋلى سىرعىما،
ۇشپا جارتاستاردان نەمەسە تىك جاردان ۇشىرىپ اۋلاۋ،ءىز شالۋ، ىنگە سۋ قۇيۋ، شاقىرىپ اتۋ
سياقتى كوپتەگەن ايلا-شارعىلاردى قولدانعان.
بابامىزدىڭ قۇسبەگىلىك، ساياتشىلىق ونەردىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن.
قۇسبەگىلىك، اڭشىلىق حان، بي، تورە، باتىر،سال-سەرىلەردىڭ ساياتىنىڭ ءسانى، ساياحاتىنىڭ
ەرمەگى، قۇمارلىق ءتۇرى بولسا، ورتاشالار مەن جارلىلار ءۇشىن كۇنكورىس كوزى بولعان. كىشىرەك
قىران قۇستارمەن اققۋ، قوڭىر قاز، سارى الا قاز، ۇيرەك، ۇلار، بۇلدىرىق، شىل، كەكىلىك، اق
قۇر، قويان سياقتى ەتى ادال اڭ-قۇستاردى اۋلاپ، اۋىل بولىپ كاسىپ ەتكەن. بۇلاردىڭ
قاتارىندا ۇلار، اق قۇر، ءشىل تەكتەستەردى «حان تاماعى» رەتىندە قۇرمەتتەگەن.

بابامىز قوڭىر اڭدى سەيىل قۇرۋ، قۇمارلىقتان شىعۋ ماقساتىندا ەمەس، تەك
قاجەتتىلىك ءۇشىن ءبىر كەزەگىندە ءبىر-ەكىدەن ارتىق اتپاعان، اڭنىڭ كيەسىنەن ساقتانعان، ۇيىرگە
تۇسەتىن، تولدەيتىن، جۋسايتىن ساتتەرىندە مۇلدەم اتپاعان.
ۇزىنمىلتىق (قۇتىمبەت) – تاريحي تۇلعا.
بابامىز ءومىر سۇرگەن جىلدار ءاز-تاۋكە حان(1680-1715), قايىپ حان (1716-1718),
سامەكە حان(1719-1734), ابىلمامبەت (1734-1771) بيلىك قۇرعان جىلدارمەن تۇسپا-تۇس
كەلەدى.
ۇزىنمىلتىق بابامىز تاۋكە حان ەل بيلەگەن «قوي ۇستىنە بوزتورعاي
جۇمىرتقالاعان» تىنىش، بەرەكەلى، بەيبىت زاماندا دا ءوزىنىڭ ماقساتى بيىك، مۇراتى اسىل،
ەدىك ىستە ەرەن، مامىلەگەر تۇلعا ەكەندىگىن دالەلدەدى.
بابامىز قايىپ حان، سامەكە حان، ابىلمامبەت حاندار بيلىك قۇرعان تۇستاعى الما-
عايىپ زاماندا دا قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ
العى شەبىندە، تار جول، تاياعاق كەشۋدەن وتكەن، ۇلكەندى-كىشىلى ونداعان جورىقتارعا
قاتىسىپ، ەرلىگىمەن تانىلعان، ەرجۇرەك قولباسشى. جاسى ۇلعايعان شاعىندا ءوزىنىڭ باي
تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، جوڭعار جاساقتارىمەن بولعان ءىرى-ءىرى شايقاستاردا سوعىس
امالدارى مەن سان ءتۇرلى ايلا-تاسىلدەرىدى شەبەر قولدانا بىلگەن شەبەر ستراتەگ.
قۇتىمبەت – ەڭسەگەي بويلى، الىپ تۇلعالى، جويقىن كۇش پەن تەگەۋىرىن، جۇرەك پەن
بىلەك، ايلا مەن امال، اقىل مەن سابىر، ۇستامدىلىق پەن قايسارلىق، ادامگەرشىلىك پەن
كىسىلىكتىڭ بيىك مۇرات، ماقساتتارىن تۋ ەتكەن، ءدۇيىم جۇرتقا تانىمال، بىرەگەي تۇلعا.
كونە تاريحتىڭ قويناۋىنان سىر تارتىپ، ناقتى دەرەكتەر ۇسىنىپ جۇرگەن سولتان
تاۋكەيۇلى، ءادىل سەمەيحاندار ۇزىنمىلتىق 97 جاسىندا ومىردەن وتكەن تۋرالى ءوز
ەڭبەكەرىندە جازعان، باتىردىڭ جان سەرىگى بولعان توبىلعى تورى اتى 32 جاسقا كەلىپ ولگەندە
قۇتىمبەت اتىنىڭ باسىن قۇشىپ، ەگىلىپ جىلاعان ەكەن دەگەن كونە كوز قاريالار ايتقان
اڭىز-اڭگىمەلەردى كەلتىرەدى.
ۇزىنمىلتىق (قۇتىمبەت) – بەيىمبەت، قوجامقۇل دەگەن ەكى اتادان تارايتىنىن
بىلەسىزدەر.
بەيىمبەتتەن بايتايلاق، اقاپان، ارىستان، ايتقۇل، سەتەن، ەلتوق، توقبەردى،
ەلشىباي، توقپان، بايقوندى، بايشورا، مىرزاباي 12 اتادان تارايددى.
قوجامقۇلدان يگىلىك، ءباني، وتەقۇل، كوتەمباي، سارىمىرزا 5 اتادان تارايدى.
بەيىمبەت بابامىز 1673-1747 جىلدارى ءومىر سۇرگەن، ات ۇستىنەن تۇسپەگەن كۇرەسكەر
سارباز، جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ەرلىگىمەن تانىلعان باتىرلاردىڭ – ءبىرى.
بەيىمبەتۇلى بايتايلاق باتىر «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما»
زامانىنداعى ياعني 1723-1756 جىلعا دەيىن سوزىلعان جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى
سوعىستىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ، ەرلىك، داڭقى كۇللى قازاققا ماعۇلىم بولعان
كورنەكتى باتىرلاردىڭ ءبىرى، تاريحي تاۋ تۇلعا.
ول وڭىرلىك سوعىستان جانە قازاق كۇشى توپتاسقان 1728-1730 جىلدارداعى اڭىرىقاي
شايقاسىندا، بۇلانت، شىدەرتى، تەكەلى شايقاستارىندا نەگىزگى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولىپ،
بىردە-ءبىر جويقىن شايقاستاردان قالماعان، ونداعان جەكپە جەك، اتويدىڭ جەڭىمپازى، قارا
كۇشتىڭ الىبى، جاۋ-جۇرەك باتىل، ايباتتى، ءجۇزباسى، مىڭباسى بولىپ اسكەر باسقارۋدا
ايبىنىمەن، اقىلىمەن، العىرلىعىمەن دارالانعاندىقتان حالقى مويىنداپ، شەرۋشى
رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالعان ارۋاقتى باتىر، ۇلى تۇلعا.
بايتايلاق ەر جانىبەكتىڭ سەنىمدى سەرىگى، تالىمگەر ۇستازى، اقىلشىسى بولعان، ول
تۇستاعى كەرەي باتىرلارىنىڭ رۋحىنا، قايراتىنا ءتانتى بولعان تولە ءبيدىڭ «قازاق بولساڭ
كەرەي بول، بار الاشقا مەرەي بول» دەگەن ءتامسىلى ەل اۋزىندا قالعان.
بايتايلاق شەبەر مامىلەگەر، ول ەل ارالىق قارىم-قاتىناسقا دا ارالاسىپ، جوڭعار
مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق كەلىسىم، كەزدەسۋلەرگە دە مۇرىندىق
بولعان. كەيىنىرەك ورىس-قازاق ەلدىك دەڭگەيدەگى ماڭىزدى ىستەرگە ارالاسىپ ءوزىنىڭ شەبەر
ديپلومات، مامىلەگەرلىگىمەن تانىلعان ەلارالىق دەڭگەيدەگى تۇلعا.
بايتايلاقتىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارىنا بايلانىستى ەكى نۇسقا بار،
ءبىرىنشىسى 1695 جىلى تۋىر 1743 جىلى 48 جاسىندا، ەكىنشى 1703 جىلى تۋىپ، 1781 جىلى،
78 جاسىندا قايتىس بولدى دەگەن.

«ۇلى دالانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى» باعدارلاماسى اياسىندا ش.ءۋاليحانوۆ
اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا يستيتۋتى جانە پاۆلودار مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باستاماسىمەن 2018 جارىق كورگەن، 30-عا جۋىق بەلگىلى عالىمداردىڭ
قاتىناسۋمەن جازىلعان «XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ورتا ءجۇزدىڭ
باتىرلارىمەن سۇلتاندارى» اتتى تاريحي قۇجاتتار جيناعىندا ومبى وبلىسىنداعى
تاريحي مۇراعات جانە ورەنبۋرگ وبلىسىنداعى مەملەكەتتىك مۇراعاتتان تابىلعان ورتا
ءجۇزدىڭ سۇلتانى سۇلتانمامەتتىڭ ءومىرى مەن ءىسى تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر جازىلعان.
كىتاپقا كىرگەن قۇجاتتار 1752-1788 جىلداردى قامتيدى.
سۇلتانمامەت(سۇلتانبەت) 1710-1794 جىلدار قازاق حاندىعىنا بىرىككەن ءىرى
رۋلاردىڭ باسقارۋشىسى 1781 جىلعى قۇرىلتايدا حان تاعىنا ۇمىتكەر بولعان اتاقتى
باتىر، مامىلەگەر تۇلعا بولعان. ءوز جاۋىنگەرلەرىمەن قازاق حاندىعىنىڭ ەرتىس ماڭىنداعى
قورعانى بولعان، رەسەي، قىتاي، جوڭعارلارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن. سۇلتانمامەت
شىڭعىس تۇقىمى، وتە ىقپالدى سۇلتان ، ابىلاي حاننىڭ نەمەرە باۋىرى.
جيناقتا سۇلتانمامەت حانعا 1760 جىلى 27-قازاندا سيبير اسكەرلەرىنىڭ
قولباسشىسى گەنەرال-مايور فون ۆەيمارننىڭ جازعان حاتىندا بىلاي دەلىنگەن: «اسا
قۇرمەتتى، سۇلتانمامەت سۇلتان، ءسىزدىڭ ماعان جولداعان حاتىڭىزدى ءوزىڭىزدىڭ سەنىمدى،
تانىمال ادامدارىڭىز رازمامبەت مىرزا، تازباتىر، بايتايلاق باتىر، باراق باتىرلاردان
قابىلداپ الدىم».
حاتتا ەرتىس بەكىنىسى ماڭىندا تۇراتىن باعىنىشتى ادامدارعا، تۇتقىندارعا، اتتارعا
ورىن، مال جايلىمىنا جەر بەرۋ جانە قالماق بارىمتاشىلارىن ۇستاۋ، جازالاۋ تۋرالى
جازىلعان.
مىنەكي، وسى تاريحي ناقتى دەرەكتەر بايتايلاق باتىر 1760 جىلدارى ءتىرى
جۇرگەندىگىن جانە وڭىڭ 1743 جىلى قايتىس بولعان دەيتىندەردىڭ بولجامنىڭ تاريحي
نەگىزسىزدىگىنە ناقتى دالەل بولا الادى. دەمەك بايتايلاق سولتۇستىكتە باتىر توبەدە
جەرلەنگەن دەگەن ەكەن دە انشەيىن بوس اڭگىمە بولىپ وتىر.
بايتايلاقتىڭ ۇلكەن ۇلى-شۇباش باتىر جاستايىنان جاۋىمەن ايقاسىپ، ەشكىمگە
الدىرماعان ەرجۇرەك باتىر، كەرەيدىڭ حانى ابىلپەيىزۇلى كوگەدايدىڭ قاسىنداعى بەسىنشى
ورىنعا وتىرىپ، شەرۋشىنىڭ توبە ءبيى بولعان، تانىمال-تۇلعا. 1790 جىلى پەكينگە كوگەداي
تورەمەن بىرگە شۇباش باتىر دا بارعانى تاريحتان بەلگىلى. بۇل ساپاردا ەكى ەل اراسىنداعى
ەلشىلىك قىزمەتى ءۇشىن كوگەداي گۇڭ اتاعىن السا، بايتايلاقتىڭ ۇلى شۇباش باتىر امبى
دارەجەسiن الىپ قايتادى.
اتاسى، بالاسى، نەمەرەسى، شوبەرەسى بىردەي باتىر بولعان، ورلىك پەن ەرلىكتىڭ جارشىسى،
اسقاق رۋح پەن قايتپاس قايسارلىقتىڭ ساباقتاستىعى بابا ۇرپاقتارىنا عانا ەمەس كۇللى قازاق ماقتان
تۇتۋعا تۇراتىن ەرەكشە جاعداي دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس، ءسىرا!
بەلگىلى تاريحشى مۇقانوۆ مارات ءسابيتۇلى ءوزىنىڭ «ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەتنيكالىق
قۇرامى مەن تارالۋى تۋرالى» ەڭبەگىندە ورتا ءجۇز تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ ورنالاسۋ ايماقتارىن
تاريحي كەزەڭدەردىڭ ءار بولىگىندەگى جاعىراپياسىن انىقتاپ بەرەدى. «قازاق جەرىنىڭ تاريحى» اتتى
ەڭبەگىندە تولىقتاي ءارى ناقتىلاي جازادى: «ورتا ءجۇز تارباعاتاي قىراتتارى جۇيەسىنىڭ وڭتۇستىگىنەن
باستاپ بالقاش كولى، سارىسۋ وزەنىنىڭ باس جاعى، شىعىستا – وڭتۇستىك التايدان باستاپ ءساۋىر
جوتاسىن جانە زايسان قازانشۇڭقىرىن قامتىپ، ەرتىس القابىنىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋلارى ارقىلى
ءوتتى. ورتا ءجۇزدى ارعىن، قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، كەرەي جانە ۋاق تايپالارى قۇرادى. ورتا
ءجۇزدىڭ قىستاۋلارى جەلدەن جاقسى قورعالعان، شۇرايلى جەرلەر ەدى. سۋى مول ەرتىس، ەسىل جانە باسقا
وزەندەر، زايسان، مارقاكول كولدەرى، كوكشەتاۋ كول جۇيەلەرى، جازىق دالالار مەن تاۋ
بوكتەرلەرىندەگى جايىلىمدىقتار تۇگەل دەرلىك ورتا ءجۇزدىڭ يەلىگىندە بولدى» دەپ تۇيىندەيدى.
مۇقانوۆ مارات كەرەي مەن نايماننىڭ مەكەنى نەگىزىنەن شىعىس ءوڭىرى بولعاندىعىن ناقتى
دەرەكتەرمەن دالەلدەپ بەرگەن.
XV-XVI عاسىردا كەرەيلەر، سونىڭ ىشىندە قۇتىمبەت ۇرپاقتارى قازىرگى قازاقستاننىڭ
شىعىس وڭىرىندە مەكەندەپ تۇرعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. ونىڭ ناقتى ءبىر دالەلى –
ۇزىنمىلتىقتىڭ زيراتى شىعىس قازاقستاننىڭ وبلىسىنىڭ تارباعاتاي اۋدانى قابانباي

اۋلىنىڭ تاۋكە بولىمشەسىنەن تابىلىپ وتىرعاندىعى.

وسى ءوڭىردىڭ ءاربىر تۇرعىنا ۇزىنمىلتىق زيراتىن بىلەدى، زيراتتى تۇسپالداپ باعىت،
باعدار سىلەپ جاتقانىن كوزبەن كوردىك.
تارباعاتاي اقسۋات وڭىرىنەن تەك قۇتىمبەت عانا ەمەس بەيىمبەت، بايتايلاق جانە
بابامىزدان تاراعان، شەرۋشىنىڭ باسقا اتالاردىڭ دا زيراتتارى تابىلىپ وتىر، بۇل
دەرەكتەر 1912-1915 جىلدارى ورىس عىلىمدارىنىڭ سىزعان كارتالارىندا ناقتى
كورسەتىلگەن.

سۋرەتتەگى اقساقالدىڭ اتى
قابدولدا(رۋى نايمان، بايجىگىت
قاراكەرەيدىڭ ۇرپاعى) اتا
بابالارىنىڭ عاسىرلار بويى
مەكەندەگەن قۇتمەكەنى تارباعاتاي،
قابانباي وڭىرىندە تۇراعان،
ۇزىنمىلتىقتىڭ جيەنشارى. اكەسى
نۇرقاسىن، ۇلى اتاسى ىدىرىش، 3-
اتاسى مىرزاحان، 4-اتاسى موتى،
موتىنىڭ بايبىشەسى
ۇزىنمىلتىقتىڭ قىزى اتى-بالداي،
ءۇش جۇرتىنا ارداقتى، ەل ۇيتقىسى

بولا بىلگەندىكتەن قايىن جۇرتى
بالداي انا دەپ قۇرمەت تۇتقان.

مىرزاحان اتامىز ەسكىشە وقىعان، وتە ساۋاتتى، تالانتتى، وقىمىستى كىسى بولعان.
قول جازبالارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان، ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا. اتامىز قاجىلىق
ساپارعا بارىپ ءجۇرىپ، قايتىس بولىپ، قاسيەتتى مەككە توپىراعىنان ماڭگىلىك تۇراق تاپقان
ەكەن.
قابدولدا اقساقال وتكەن جىلى 97-گە قاراعان جاسىندا ومىردەن ءوتتى، جانى جايساڭ،
ۇلكەن جۇرەكتى جان ەدى. ۇزىنمىلتىقتىڭ ۇرپاقتارى تابىلدى دەپ قاتتى قۋانىپ، بابامىز
جايلى قۇندى دەرەكتەر ايتىپ ەدى.مارقۇمننىڭ جاتقان جەرى ءجاننات بولسىن!
ۇزىنمىلتىق قايتىس بولعاننان كەيىن قوجامقۇل ۇرپاقتارى قازاق جەرىنىڭ
وڭتۇستىگى تالدىقورعان وڭىرىنە قونىس اۋدارعان ەكەن. وسى ورايدا ءبىر اتانىڭ ەكى بالاسى
ءبىر-بىرىنەن نەگە بولىنە كوشتى ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ونىڭ باستى سەبەبى-
قازاق دالاسىنا جويقىن كۇشپەن جاسالعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ سالدارى ەكەندىگى
بەلگىلى. اتادان ەنشىسىن الىپ ءوز قونىسىن سايلاپ، جەكە وتاۋ قۇرعان ۇرپاق ەل باسىنا كۇن
تۋعان قيىن-قىستاۋ ساتتەردە ەكى ءبولىنىپ قالعاندىعى ايدان انىق. بۇل باستى سەبەپ. ءاربىر
وقيعانىڭ سالدارى دا بولادى. قۇتىمبەت قايتىس بولعاننان كەيىن بەيىمبەت پەن قوجامقۇل
اكەسىنىڭ ۇزىنمىلتىعىنا تالاسىپ، مىلتىققا مۇراگەر بولا الماعان قوجامقۇل وكپە
ارقالاپ وڭتۇستىككە كوشىپ كەتكەن ەكەن دەگەن اڭىز-اڭگىمە دە ايتىلادى. بۇل دا شىندىققا
جاناسپايدى. كونەكوز قاريالارىمىزدىڭ اۋزىنان ۇزىن ءشيتى مىلتىق جىل سايىن ەكى
اتانىڭ شاڭىراعىنا كەزەك الماسىپ وتىرادى ەكەن دەگەندى ەستىگەنىمىز تاعى بار. سونىمەن
قوجامقۇل ۇرپاقتارى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى قازىرگى تالدىقورعاننىڭ كۇرەڭبەل وڭىرىنە
قونىس تەپكەن. قوجامقۇلدان 5 اتا تارايدى، ۇشەۋى باتىر بولعان دەسەدى. جوڭعار
شاپقىنشىلىعى تۇسىندا قاندى قىرعىنا ۇشىرىپ، باسىنان قيلى-قيلى تاعدىر كەشكەن
قوجامقۇل اتا ۇرپاقتارى كەيىن باي، قۇلاق ۇرپاعى رەتىندە قىلىشىشان قان تامعان كەڭەس
ۇكىمەتىنىڭ قۋدالاۋىنا ءتۇسىپ، قاتتى قىسىم كوگەن تۇستا ارعى بەتكە التايعا وتسە دە
قازاقستانعا شەكارالاس ىلە، قورعاس اۋماعىنا جاقىن جەرلەردى مەكەن ەتىپ تۇرعان ەكەن. ول
جاقتادا قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتى باسىنان وتكەرىپ، كەيىن 1960 جىلدارى اتامەكەنىنە قايتا
ورالىپ، بۇگىندەر تالدىقورعاننىڭ كەربۇلاق اۋدانى كۇرەڭبەل اۋلىندا تۇرىپ جاتىر.
بەيىمبەتتەن تاراعان ۇرپاقتاردىڭ بايىرعى اتامەكەنى شىعىس ءوڭىرى ەكەندىگى
بەلگىلى، جوڭعار شاپقىنشىلىعى زامانىندا، كەيىن قىزىل يمپەريا-كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ
تەپكىسىنە شىداماي التايعا ءوتىپ كەتكەن رۋلاستارىمىزدىڭ ءبىر بولىگى قىتايدىڭ باسقىنشى
ساياساتىنىڭ سالدارىنان 1840 جىلدارى التايدان اۋا كوشىپ، قوبدا بەتىنە قونىستاندى.
سول ءبىر قيلى-قيلى زاماندا ءۇش ەلدىڭ شەكارا اۋماعىنان توپىراق بۇيىرعان ونداعان تەكتى
اتالارىمىزدىڭ زيراتتارى جاتقانىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى.
بۇگىندەر بەيىمبەت بابامىزدان تاراعان ۇرپاقتار مونعول ەلىنىڭ بايان-ولگي، قوبدا
جانە ىشكەرى ايماقتارىندا، قىتايدىڭ التاي وڭىرىندە، اتامەكەنى قازاقستاندا، الىس-
جاقىن شەت ەلدەردە تۇرادى.
مونعول ەلىنىڭ قوبدا بەتىندە تۇرعان جانە مونعوليادان 1992 جىلداردان كەيىن
تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ شامامان 1000-عا جۋىق وتباسى، 6000-عا جۋىق
جان سانى بار. قىتايدا رۋلاستارىمىزدىڭ سانى كوبىرەك ال كۇرەڭبەلدەگى رۋلاستارىمىز
سانى ازداۋ ەكەندىگى بەلگىلى. ولاردىڭ دا شەجىرەسى جازىلعان، سول بويىنشا وتباسى، جان
سانىن شامامەن شىعارۋعا بولار ەدى، بۇل ازىرگە مۇمكىن بولمادى. دەگەنمەن تورتكۇل
دۇنيەدەگى ۇزىنمىلتىق ۇرپاقتارى 5-6 مىڭ ءتۇتىندى، 25-30 مىڭ جان سانىن قۇرايدى دەپ
دولبارلاۋعا بولاتىن سياقتى، بۇل جالپىلاما سان، الايدا ءولى مەن ءتىرىنىڭ ارا سالماعىن
ءدوپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس.
قالاي دەسەكتە رۋحتى، باتىر بابامىزدان تاراعان ۇرپاق بۇگىندەر ءدۇيىم جۇرتقا
اينالعان ۇلكەن قاۋىم ەكەندىگى ايدان انىق.
اللا قالاسا تاياۋ ارادا بابا ۇرپاقتارى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي
اۋدانى قابانباي اۋلىندا جاتقان ۇزىنمىلتىقتىڭ زيراتىن كوتەرىپ، كەسەنە تۇرعىزۋدى
نيەت ەتىپ وتىرمىز. بۇل ىسكە اۋدان، اۋىل اكىمشىلىكتەرى رەسمي تۇردە ىقتيار، كەلىسىمدەرىن
بەرىپ، قولداۋ كورسەتىپ وتىر. بابالار رۋحى-ەل رۋحى!

ءالحانۇلى امانتاي –تاريحشى
نۇر-سۇلتان ق

تەل: 87756949898
11-مامىر 2021 جىل