|  |  |  | 

تاريح تۇلعالار قازاق شەجىرەسى

بايباتىرۇلى ىقىم.

      بايباتىرۇلى ىقىم الماتى وبلىسى ( 1940-جىلعا دەيىن شۇبارتاۋ الماتى وبلىسىنا قاراعان) شۇبارتاۋ اۋدانى، قوساعاش اۋىلىندا 1876 -جىلى قوي تولدەگەن ۋاقىتتا اۋقاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. جاستايىنان ءوزىنىڭ  پىسىقتىعى مەن اكەسى بايباتىردىڭ قولداۋىمەن شۇبارتاۋ وڭىرىنە تانىمال ناقىسقوجادان ارابشا، كەيىننەن لاتىنشا وقىپ حات تانيدى. كوپتەگەن شىعىستىڭ حيسسا- جىرلارىن وقىپ جاتقا ايتاتىن. ءوزىنىڭ پاراساتى مەن بىلىمدىلىگىنىڭ ارقاسى شىعار ول سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانى، مادەنيەت اۋىلدىق وكرۋگى، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا (اقۇشكەل اتالعان) 1923-جىلى  تويعارين بەيسەنبايمەن بىرىگىپ، العاشقى مەكتەپ سالدىرادى.  ىنتاسى بار اۋىل بالالارىن تاشكەنتككە اپارىپ وقۋ ورىندارىنا ورنالاستىرادى. سولاردىڭ ءبىرى – يبراەۆ  كارىمدى  تاشكەنتكە اپارىپ ساگۋ-ءدىڭ (سرەدنەازياتسكي گوسۋدارستۆەنىي ۋنيۆەرسيتەت) مەديتسينا فاكۋلتەتىنە تۇسىرەدى. اۋىل تۇرعىندارىنا قامقورلىق كورسەتىپ، ەڭبەككە تارتىپ، وتىرىقشىلىق ومىرگە بەيىمدەۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. ەگىستىك جەرلەردى سۋعارۋ ءۇشىن باقاناس وزەنىنەن توعان تارتىپ تارى ەككىزەدى. 1931-جىلعى ناۋرىزدا بولعان شۇبارتاۋ كوتەرىلىسىنە قاتىسادى. بۇل شارۋالار كوتەرىلىسىنە 600-گە جۋىق ادام قاتىسقان. توتاليتارلىق جۇيە قىسپاعىنا قارسى بولعان وسى ءىرى كوتەرىلىس جويقىن كۇشپەن باسىلادى. ىقىم بايباتىرۇلى شۇبارتاۋ اۋدانىنداعى بولعان كوتەرىلىسكە قاتىسقانى ءۇشىن «بانديتتىك باس كوتەرۋلەرگە  قاتىستى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىندالىپ 5-جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپ، قۋعىندالعان تۋىستارىمەن بىرگە شاۋەشەككە قونىستانىپ باس ساۋعالايدى. شىڭجاڭعا اۋعان حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءبولىسىپ، زايسان مەن نارىنقول اراسىنداعى شەكارا بەكەتتەرىنەن وتكىزۋگە ات سالىسادى.  سويتىپ، 1932-1933 جىلدارى سوۆەت وكىمەتىنەن قاشىپ قىتاي جەرىنە وتكەن قازاقتاردى جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، تۇرمىس جاعدايلارىن كوتەرۋ ءۇشىن اش-جالاڭاشتارعا بارىنشا ايانباي كومەك جاساپ، قامقورلىق كورسەتەدى.

XX-عاسىردىڭ باسىندا  شاۋەشەك قالاسى  ۇلت-ازاتتىق يدەيالاردىڭ وشاعىنا اينالادى. وعان تۇرتكى 1918-جىلى كوكتەمدە الاش قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايىمجان مارسەكوۆتەر شاۋەشەك قالاسىنا بارىپ  از ۇلتتارمەن كىشى قۇرىلتاي وتكىزىپ قايتقان بولاتىن. ونداعى الاش ارىستارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، سول جاقتاعى ەل اراسىنا «الاش قوزعالىسى» يدەياسىن تاراتۋ ەدى. كەيىن 20-30 جىلدارى باستارىنا ەكى تالاي كۇن تۋعاندا الاش قايراتكەرلەرى رايىمجان مارسەكوۆ، ىبىرايىم جايناقوۆ، زيات شاكىرىمۇلى، تۇرسىن مۇستافين سياقتى وكىلدەرى قىتاي اسىپ، شىڭجاڭعا بارىپ، ازاتتىق-اعارتۋ باعىتتاعى «الاش قوزعالاسىنىڭ يدەياسىنىڭ ورىستەۋىنە قاجىرلى ەڭبەك ەتەدى. ولار ەڭ الدىمەن اعارتۋشىلىق ۇرانىن تۋ ەتىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشۋعا كۇش سالادى. ءار ايماقتا مەكتەپتەر اشىپ، «قازاق ۇيىمى» اتالاتىن مادەنيەت ورتالىقتارىن قۇرادى. بۇل ۇيىمنىڭ نەگىزگى قىزمەتى – قازىرگى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانى ايماعىنداعى قازاق-قىرعىزداردىڭ اراسىندا اعارتۋ جۇمىسىنا باعىتتالعان بولاتىن. سول كەزدە ىقىم بايباتىرۇلى ءوزى دە، تۋىستارى دا قۋعىنداىققا ۇشىراپ، سولارمەن بىرگە باس ساۋعالاپ، شاۋەشەككە قونىس اۋدارادى. ىقىم بايباتىرۇلى شاۋەشەككە كەلگەن بەتتە «قازاق ۇيىمىنا» مۇشەلىككە كىرەدى. بۇل ۇيىمعا مۇشە بولا ءجۇرىپ، رايىمجان مارسەكوۆ، تۇرسىن مۇستافيندەرمەن تانىسىپ، سولارمەن قارىم-قاتىناستا بولادى. شاۋەشەك قالاسىندا تۇرسىن مۇستافينمەن بىرگە مەكتەپتە بالالارعا ساباق بەرەدى. 1935-جىلى تاعدىردىڭ جازۋىمەن شۇبارتاۋعا قايتىپ كەلەدى. 1937-جىلى  29-شىلدەدە نكۆد-ءنىڭ قىزمەتكەرلەرى ۇستاپ اكەتەدى. 1937-جىلدىڭ 17-ءششى قازانىندا «حالىق جاۋى، ۇلتشىل» – دەگەن ايىپ تاعىلىپ، 1937-جىلدىڭ 14-قاراشاسىندا اتىلادى. ( شقو، پوليتسيا دەپارتامەنتى، اقپاراتتاندىرۋ جانە بايلانىس باسقارماسىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى، №3135-ءىس)

Related Articles

  • «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي)

    قازاق حالقىنىڭ داڭقتى پەرزەنتى، ۇلى جازۋشى مۇقتار ماعاۋين 85 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وزدى. «بەيسەنبى مە بۇگىن دەپ، جۇماعا قارسى وتكەنى-اي…» (اباي) شۇبارتاۋدا دۇنيەگە كەلدى. جونداعى جوبالاي كەرەيدىڭ ەڭ ۇلكەن ارۋاعى جوبالاي ءبيدىڭ ۇرپاعى ەدى. بايقوتان بي، تومان بي، بەگەش شەشەن، ءۋايىس، تولەۋ اقىن… اتاعى اتالارىنان اسىپ كەتتى… تىرىسىندە ولاي دەگەن جوق… بۇل ءسوزدى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ءبىز ايتىپ وتىرمىز… ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى شەتتە ءوتتى. «ۇكىمەتكە، باسقالارعا دا وكپەم جوق، وكپەلەيتىن ولاردىڭ جاعدايى جوق!» (م.ماعاۋين) دەگەن ەدى ءوزى بەرتىندە. استارى اۋىر، ەڭسەڭدى ەزەردەي سالماقتى ءسوز… دانىشپان ادام نەگە ەلدەن جىراق كەتتى. بۇل «وڭاشا جاتقاندى ۇناتامىن، ەلىمدى ەل قىلماسىن ەرتە سەزىپ… ەلدەن كەتتىم جىراق…» (شاكارىم) دەيتىن كەتىس سياقتى. سوندا دا «كوك

  • 1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا

    1893 جىلى 25 قاراشادا، دانيالىق عالىم ۆ.تومسەن قۇلپىتاستاعى بىتىك جازۋدىڭ قۇپياسىن اشتى. عىلىمي جاڭالىق ەۋروپا قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. توسمەن العاش «تۇرىك»، «كۇلتەگىن»، «ءتاڭىرى» دەگەن سوزدەردى شەشىپ وقيدى. بىتىكتاستاعى جازۋدىڭ كەلەسى بەتى قىتاي يەروگليفىمەن بادىزدەلگەن-ءدى. تومسەن يەروگليفتەگى ەسىمدەردىڭ رەتتىك (قايتالانۋ) جيلىگىنە قاراپ وتىرىپ كەلەسى بەتىندەگى قۇپيا تاڭبالاردى بىرتىندەپ سويلەتە باستايدى. سول داۋىردە شىعىستانۋ سونىڭ ىشىندە تۇركىتانۋ سالاسى جەكە عىلىم رەتىندە ابرويلى زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدى. ۆ.تومسەن تاڭبانى شەشىپ قۇپياسىن اشقانىمەن كونە تۇرىك ءتىلىن بىلمەۋشى ەدى، سول سەبەپتى «بۇل ءماتىندى وقىسا رادلوۆ وقيدى» دەگەن. كوپ وتپەي رادلوۆ، تومسەن شەشكەن تاڭبانىڭ ىزىنشە ءماتىن جولدارىن وقىعان. سونىمەن جۇمباق كۇيدە قالعان تاستاعى بىتىك جازۋى سويلەي باستاعان… 25 قاراشا كۇنى ماڭىزدى كۇن. بىتىك جازۋ كۇنى قۇتتى بولسىن!

  • وتاماننىڭ اقىرى

    وتاماننىڭ اقىرى

    شاعىن ساراپتاما ء(جانابىل سماعۇلۇلىنىڭ قازاسىنا ارنايمىن) ءبىرىنشى، حح عع.-داعى قىتاي قازاقتارىنىڭ ينتەلليگەنتسياسىن ۇلكەن ماسشتابتا ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1911-12 جىلدارداعى ساياسي توڭكەرىستەن كەيىن قالىپتاسقان قازاق ينتەلليگەنتسيا. بۇل كەزەڭدەگى ينتەلليگەنتسيانى ەكى ساناتقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. 1) رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيا; 2) ساياسي ينتەلليگەنتسيا. رۋحاني اعارتۋشى ينتەلليگەنتسيانىڭ ءوزىن ەكى توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى توپ، جاديتتىك مەكتەپتىڭ اعارتۋشىلارى; ەكىنشى توپ، قازاقى دۇنيەتانىمنىڭ اعارتۋشىلارى. ال، بۇل كەزەڭدەگى ساياسي ينتەلليگەنتسيانى دا ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرا الامىز. ءبىرىنشى توپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ساياسي بيلىك جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسياسى; ەكىنشى توپ، 1914-1922 جج. شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ساياسي ينتەلليگەنتسيا. ەكىنشى، شىعىستىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ينتەلليگەنتسياسى 1912 جىلعى پەكيندە وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىنان سوڭ قالىپتاسا

  • شوقاي تورعايۇعلى

    شوقاي تورعايۇعلى

    “اقمەشىت ۋەزىندە بەلگىلى قازاق اقساقالدارىنان شوقاي تورعايۇعلى 23-ءنشى دەكابردە وپات بولدى. قازاقشا اتقا مىنگەن جۇرت كىسىسى بولعاننىڭ ۇستىنە ونەر، ءبىلىمنىڭ كەرەكتىلىگىن ەرتە سەزىپ، زامانعا لايىق ىستەرگە كىرىسكەن ادام ەدى. مۇستافا دەگەن بالاسى وسى كۇنى پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ ءجۇر” “قازاق” گازەتى، №46, 1914 جىل سۋرەتتە: شوقاي تورعايۇلى. سۋرەت ن.گرودەكوۆتىڭ كىتابىنان الىندى. سەرىكبول حاسان

  • سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر

    سارباس رۋى جانە سارتوقاي باتىر

    تاريحتى تۇگەندەۋ، وتكەننىڭ شەجىرەسىن كەيىنگە جالعاۋ – اتادان بالاعا جالعاسقان ەجەلگى ءداستۇر. شەجىرە، ۇلت-رۋ، تايپا تاريحى – اتانى ءبىلۋ، ارعى تاريحتى ءبىلۋ بولىپ قالماستان ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى جولىنداعى باستان كەشكەن سان قيلى وقيعالارى مەن اۋىر تاعدىرىنان دا مول دەرەك بەرەدى. شەجىرە – تۇتاس حالىق تاريحىنىڭ ىرگەتاسى عانا ەمەس، ۇلت پەن ۇلىس تانۋدىڭ الىپپەسى  سانالادى. «قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن»(1). پاتشالىق رەسەيدىڭ داۋرەنى اياقتالار تۇستا قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات تۇتقان الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان (1866-1937) العاشقى بولىپ قازاق تاريحىنىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتىپ، باشقۇرتتىڭ ايگىلى عالىمى ءۋاليدي توعانمەن كەزدەسىپتى. ءۋاليدي توعان ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «مەن بىرنەشە

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: