Tarih Twlğalar Qazaq şejiresi

BAYBATIRWLI IQIM.

kerey.kz

 |  Jan 14, 2023

      Baybatırwlı Iqım Almatı oblısı ( 1940-jılğa deyin Şwbartau Almatı oblısına qarağan) Şwbartau audanı, Qosağaş auılında 1876 -jılı qoy töldegen uaqıtta auqattı otbasında düniege keledi. Jastayınan öziniñ  pısıqtığı men äkesi Baybatırdıñ qoldauımen Şwbartau öñirine tanımal Naqısqojadan arabşa, keyinnen latınşa oqıp hat tanidı. Köptegen şığıstıñ hissa- jırların oqıp jatqa aytatın. Öziniñ parasatı men bilimdiliginiñ arqası şığar ol Semey oblısı, Şwbartau audanı, Madeniet auıldıq okrugi, Baqanas özeniniñ boyına (Aqüşkel atalğan) 1923-jılı  Toyğarin Beysenbaymen birigip, alğaşqı mektep saldıradı.  Intası bar auıl balaların Taşkentkke aparıp oqu orındarına ornalastıradı. Solardıñ biri – Ibraev  Kärimdi  Taşkentke aparıp SAGU-diñ (Sredneaziatskiy gosudarstvenıy universitet) medicina fakul'tetine tüsiredi. Auıl twrğındarına qamqorlıq körsetip, eñbekke tartıp, otırıqşılıq ömirge beyimdeuge septigin tigizedi. Egistik jerlerdi suğaru üşin Baqanas özeninen toğan tartıp tarı ekkizedi. 1931-jılğı naurızda bolğan Şwbartau köterilisine qatısadı. Bwl şarualar köterilisine 600-ge juıq adam qatısqan. Totalitarlıq jüye qıspağına qarsı bolğan osı iri köterilis joyqın küşpen basıladı. Iqım Baybatırwlı Şwbartau audanındağı bolğan köteriliske qatısqanı üşin «bandittik bas köterulerge  qatıstı» degen ayıppen twtqındalıp 5-jılğa bas bostandığınan ayırıladı. Türmeden qaşıp şığıp, quğındalğan tuıstarımen birge Şäueşekke qonıstanıp bas sauğalaydı. Şıñjañğa auğan halıqtıñ mwñ-mwqtajın bölisip, Zaysan men Narınqol arasındağı şekara beketterinen ötkizuge at salısadı.  Söytip, 1932-1933 jıldarı Sovet ökimetinen qaşıp Qıtay jerine ötken qazaqtardı jwmısqa ornalastırıp, twrmıs jağdayların köteru üşin aş-jalañaştarğa barınşa ayanbay kömek jasap, qamqorlıq körsetedi.

XX-ğasırdıñ basında  Şäueşek qalası  wlt-azattıq ideyalardıñ oşağına aynaladı. Oğan türtki 1918-jılı köktemde Alaş qayratkerleri Älihan Bökeyhanov, Ahmet Baytwrsınov, Mirjaqıp Dulatov, Rayımjan Märsekovter Şäueşek qalasına barıp  az wlttarmen kişi qwrıltay ötkizip qaytqan bolatın. Ondağı Alaş arıstarınıñ negizgi maqsatı Şığıs Türkistandağı qazaqtarmen tığız baylanıs ornatıp, sol jaqtağı el arasına «Alaş qozğalısı» ideyasın taratu edi. Keyin 20-30 jıldarı bastarına eki talay kün tuğanda Alaş qayratkerleri Rayımjan Märsekov, Ibırayım Jaynaqov, Ziyat Şäkirimwlı, Twrsın Mwstafin siyaqtı ökilderi Qıtay asıp, Şıñjañğa barıp, Azattıq-ağartu bağıttağı «Alaş qozğalasınıñ ideyasınıñ öristeuine qajırlı eñbek etedi. Olar eñ aldımen ağartuşılıq wranın tu etip, halıqtıñ közin aşuğa küş saladı. Är aymaqta mektepter aşıp, «Qazaq wyımı» atalatın mädeniet ortalıqtarın qwradı. Bwl wyımnıñ negizgi qızmeti – qazirgi Şıñjañ-Wyğır avtonomiyalıq audanı aymağındağı qazaq-qırğızdardıñ arasında ağartu jwmısına bağıttalğan bolatın. Sol kezde Iqım Baybatırwlı özi de, tuıstarı da quğındaıqqa wşırap, solarmen birge bas sauğalap, Şäueşekke qonıs audaradı. Iqım Baybatırwlı Şäueşekke kelgen bette «Qazaq wyımına» müşelikke kiredi. Bwl wyımğa müşe bola jürip, Rayımjan Märsekov, Twrsın Mwstafindermen tanısıp, solarmen qarım-qatınasta boladı. Şäueşek qalasında Twrsın Mwstafinmen birge mektepte balalarğa sabaq beredi. 1935-jılı tağdırdıñ jazuımen Şwbartauğa qaytıp keledi. 1937-jılı  29-şildede NKVD-niñ qızmetkerleri wstap äketedi. 1937-jıldıñ 17-şi qazanında «halıq jauı, wltşıl» – degen ayıp tağılıp, 1937-jıldıñ 14-qaraşasında atıladı. ( ŞQO, Policiya departamenti, aqparattandıru jäne baylanıs basqarmasınıñ arnayı memlekettik mwrağatı, №3135-is)