تۇركيانى 20 جىلعا جۋىق باسقارعان پرەزيدەنت رەجەپ تايىپ ەردوعان الداعى سايلاۋدا باتىس ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستى نىعايتۋدى قولدايتىن قارسىلاسىنان جەڭىلۋى مۇمكىن. ساراپشىلار ۆلاديمير پۋتين ەردوعاننىڭ جەڭىلگەنىن قالامايدى دەيدى.
وتكەن ايدا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين تۇركيا باسشىسى رەجەپ تايىپ ەردوعانمەن ۆيدەوقوڭىراۋ ارقىلى سويلەسىپ، ناتو-عا مۇشە ارىپتەسىن بەيبىت ماقساتتاعى العاشقى يادرولىق جوباسىنىڭ باستالۋىمەن قۇتتىقتادى.
“روساتوم” كورپوراتسياسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن سالىنعان “اككۋيۋ” اتوم ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا 20 ميلليارد دوللار كەتكەن. بۇل ەردوعان مەن پۋتين اراسىندا جىلدار بويى قالىپتاسقان ەنەرگەتيكا جانە ەكونوميكا سالالارىنداعى بايلانىستاردىڭ بەرىكتىگىن دالەلدەيدى.
اتوم ستانتسياسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ءپۋتيننىڭ قاشىقتان قاتىسۋى ماسكەۋدىڭ شەتەلدەگى ىقپالىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، قيىن جاعدايدا قالعان اۆتوريتار ارىپتەسىن قولداۋ ءۇشىن دە ماڭىزدى بولدى.
27 ساۋىردەگى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى 14 مامىرعا جوسپارلانعان تۇركياداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءۇش اپتادان از ۋاقىت قالعاندا ءوتىپ وتىر. بيىلعى سايلاۋ ەردوعان ءۇشىن اۋىر سىناق بولعالى تۇر. قوعامدىق پىكىرگە جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالار ەلدەگى ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى ەردوعاننىڭ قارسىلاسى، سولشىل كوزقاراستاعى رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسىنىڭ باسشىسى كەمال قىلىشداروعلى باسىمدىققا يە ەكەنىن كورسەتەدى.
پۋتين ماسكەۋ، كيەۆ، ۆاشينگتون مەن بريۋسسەلگە اسەر ەتەتىن سايلاۋدان قانداي ناتيجە كۇتەتىنىن استارلاپ جەتكىزدى.
“تۇركيادا العاشقى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ… نولدەن باستاپ جاڭا، الدىڭعى قاتارلى وندىرىستىك تەحنولوگيا ورناتۋ – پرەزيدەنت ەردوعاننىڭ ەلىنە، تۇرىك حالقىنا، ەكونوميكانى كوتەرۋگە كوپ ەڭبەگى سىڭگەنىن دالەلدەيدى. الدىڭىزعا ۇلكەن ماقسات قويىپ، ونى جۇزەگە اسىرا الاتىن قابىلەتىڭىزدى ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى” دەدى پۋتين تۇركياداعى جالپىحالىقتىق ترانسلياتسيا كەزىندە.
ءپۋتيننىڭ جاعىمپازدانۋى – 69 جاستاعى اۆتوريتار باسشى ەردوعاندى قولداۋدىڭ امالى. تۇركيا باسشىسىنىڭ باتىسقا قارسى ريتوريكاسى ماسكەۋدىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەپ، ناتو-عا ىرىتكى سالىپ، رەسەيگە قارسى سالىنعان سانكتسيالاردى بۇزدى.
بىلتىر جازدا رەسەي “روساتومنىڭ” تۇركياداعى فيليالىنا قۇرىلىس جۇمىستارى ءۇشىن مەرزىمىنەن بۇرىن ميللياردتاعان دوللار جىبەردى. ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە، بۇل تۇرىك ليراسىن قولداۋ ءۇشىن جاسالعان.
سايلاۋدا بۇرىن ۇلتتىق الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ اگەنتتىگىن باسقارعان بيۋروكرات، 74 جاستاعى قىلىشداروعلى جەڭىسكە جەتسە، ءپۋتيننىڭ ەردوعانعا قۇيعان ينۆەستيتسياسى اقتالماۋى دا مۇمكىن.
قىلىشداروعلى ەلدىڭ ەۋروپامەن جانە اقش-پەن قارىم-قاتىناسىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۋادە بەردى. ەردوعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جۇرگىزىپ، سيريا مەن تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا ارالاسىپ، باتىسپەن بايلانىسىن ناشارلاتىپ العان ەدى. تۇركيادا بيلىك اۋىسسا، شۆەتسيانىڭ ناتو-عا كىرۋى جەدەلدەۋى مۇمكىن. قازىر بۇعان رەسەي قارسى بولىپ وتىر.
– ەردوعان سايلاۋدا جەڭىلسە، ءپۋتيننىڭ بەرەكەسى قاشادى. ونىڭ قىلىشداروعلىن اينالشىقتاپ، سونىڭ استىنا كوپشىك قويۋدان باسقا امالى قالمايدى. پۋتين جاڭا پرەزيدەنت باتىس ەلدەرىمەن جاقىن بولاتىنىن بىلەدى. بىراق ونى رەسەيدەن قاتتى الشاقتاماۋعا كوندىرۋگە تىرىسادى، – دەدى دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياساتتانۋ پروفەسسورى، رەسەيدىڭ تاياۋ شىعىسپەن قارىم-قاتىناسىن زەرتتەيتىن مارك كاتس.
ۆاشينگتون مەن بريۋسسەل ەردوعان مەن پۋتين سياقتى تۇلعالاردىڭ بيلىككە كەلۋىنەن و باستان قاۋىپتەنگەن. ويتكەنى ولار بيلىككە كەلگەلى ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپادا كوممۋنيزم قۇلاعالى قول جەتكەن بىرقاتار پليۋراليستىك پروگرەسكە نۇكتە قويىلدى.
– ەردوعاننىڭ جەڭىلىسى الەمدەگى دەموكراتيالىق كۇشتەر مىقتى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل پۋتين باستاعان عالامدىق پوپۋليستىك اۆتوريتاريزمگە سوققى بولار ەدى، – دەيدى نيۋ-يوركتەگى حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى كەڭەستىڭ تاياۋ شىعىس پەن افريكانى زەرتتەۋمەن اينالىساتىن اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ستيۆەن كۋك.
ساراپشى ەردوعان تۇسىندا دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار السىرەگەنىمەن، تۇركياداعى جاعداي تولىق باقىلاۋدان شىعا قويعان جوق دەپ ەسەپتەيدى.
پۋتين سوۆەت وداعىنان تىس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اراسىنان ەردوعانمەن كوپ كەزدەستى. 2003 جىلى ءپۋتيننىڭ العاشقى پرەزيدەنتتىك مەرزىمى كەزىندە ەردوعان تۇركيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولدى. سودان بەرى ەكەۋى جاقسى ءتىل تابىسىپ، “باۋىرلاستىق ءىلتيپات” (برومانس) دەپ اتالاتىن قارىم-قاتىناسقا كوشتى.
كەيدە پۋتين مەن ەردوعاننىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولىپ تۇراتىن. 2015 جىلى تۇركيا مەن سيريانىڭ شەكاراسىندا تۇرىكتىڭ جويعىش ۇشاقتارى رەسەيدىڭ اسكەري ۇشاعىن اتىپ تۇسىرگەندە، پۋتين مۇنى “تۋ سىرتىمىزدان پىشاق ۇردى” دەپ قابىلدادى. ودان كەيىن دە ءبىراز ساياسي ماسەلەدە، اسىرەسە رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى سوعىسىنا قاتىستى قايشىلىقتار بولعان. انكارا كيەۆكە ۇشقىشسىز باسقارىلاتىن دروندار جىبەرىپ وتىر. بىراق رەسەي مەن تۇركياعا ورتاق ءبىر نارسە – ەكەۋى دە باتىس ەلدەرىنىڭ باسىمدىعىنا نەگىزدەلگەن عالامدىق ءتارتىپ پەن ونداعى كەي قۇندىلىقتارعا قارسى.
– ەكەۋى دە الەمگە وكپەلى، باسقالار ءوزىن جەتكىلىكتى قۇرمەتتەمەيدى دەپ ويلايتىن، باتىس ەلدەرىنە شاعىمى كوپ دەرجاۆا كوشباسشىلارى. ەردوعان مەن پۋتين وسى جەردە ءتىل تابىسىپ وتىر. ەكەۋىنىڭ اراسىندا قانداي الاۋىزدىق بولسا دا، ەردوعان دا، پۋتين دە باتىسقا قارسى بولىپ تۇرعاندا، ولاردىڭ ورتاق اڭگىمەسى تاۋسىلمايدى، – دەيدى مارك كاتس.
قوعامدىق پىكىرگە جۇرگىزىلگەن ساۋالنامالارعا قاراعاندا، التى پارتيادان تۇراتىن اليانستىڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىرعان قىلىشداروعلى ەردوعاننان الدا كەلە جاتىر. سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتقان ءتورت كانديداتتىڭ بىردە-ءبىرى 50 پايىزدان استام داۋىس جيناماسا، 28 مامىردا داۋىس بەرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى وتەدى.
اۆتوكراتتار اپاتتان دا ۇپاي جيناۋعا ءۇيىر
2000-جىلدارى پرەمەر-مينيستر قىزمەتىن اتقارعان كەزىندە ەردوعان ەلدەگى ەكونوميكالىق ورلەۋگە بايلانىستى ەڭ بەدەلدى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولدى. بىراق كەيىنگى جىلدارى قىسپاققا العان قىمباتشىلىق پەن ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنەن ەردوعاننىڭ جۇلدىزى سونە باستادى.
كۇردەلى قاتىناستار
ول ءباسپاسوز ەركىندىگىن شەكتەپ، سوت سياقتى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى السىرەتىپ، ساراپشىلار “اگرەسسيالى” دەپ اتايتىن تاۋەلسىز سىرتقى ساياسات جۇرگىزىپ، پۋتينگە جاقىنداۋ ارقىلى ۆاشينگتونمەن جانە بريۋسسەلمەن قارىم-قاتىناسىن قيىنداتىپ جىبەردى.
ەردوعان 2016 جىلعى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋدى كوزدەگەن ارەكەتكە اقش-تا تۇراتىن ءدىني قايراتكەردى ايىپتاپ، پۋتينمەن س-400 زەنيت زىمىرانى كەشەنىن ساتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. وسىدان كەيىن اقش تۇركيانىڭ قورعانىس ونەركاسىبىنە سانكتسيا سالدى.
ەردوعاننىڭ «گۇلەنشىلەرگە قارسى سوعىسى» قازاقستانعا جەتە مە؟
اقش رەسەي مەن تۇركيا اراسىنداعى قۇنى 2,5 ميلليارد دوللار بولاتىن كەلىسىمگە قارسى شىقتى. ۆاشينگتون رەسەيدىڭ قارۋ-جاراعى ماسكەۋگە F-35 جويعىش ۇشاعى تۋرالى بارلاۋ دەرەكتەرىن جيناۋعا كومەكتەسەدى دەيدى.
ساراپشىلاردىڭ سوزىنشە، ەردوعان اقش سانكتسيا سالادى دەپ كۇتپەگەن. بىراق بەدەلىنە نۇسقان كەلسە دە، س-400 كەشەنىن ساتىپ الۋدان باس تارتا الماعان.
كەيىنگى جىلدارى ەردوعاننىڭ ەۋرووداقپەن قارىم-قاتىناسى دا قيىنداپ بارادى. انكارا تۇركيانىڭ ليۆياعا ينتەرۆەنتسياسىنا بايلانىستى فرانتسيامەن، جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس بولىگىندەگى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار مەن تەڭىز شەكاراسى ءۇشىن گرەكيامەن جانە كيپرمەن كەلىسپەي قالعان.
جاقىندا ەردوعان شۆەتسيا مەن فينليانديانىڭ ناتو-عا قوسىلۋىنا قارسى شىعىپ، سكانديناۆيا ەلدەرىن كۇرد “تەرروريستىك ۇيىمدارىن” پانالاتىپ وتىر دەپ ايىپتادى. تۇركيا ناۋرىزدىڭ اياعىندا فينليانديانىڭ ناتو-عا كىرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قولدادى، بىراق شۆەتسيانىڭ وداققا قوسىلۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى.
قىلىشداروعلى تۇركياداعى زاڭ ۇستەمدىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، ەلدى پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە قايتارۋعا، اقش-پەن س-400 ماسەلەسىن شەشۋگە ۋادە بەردى. ساراپشىلار تۇركيادا بيلىك اۋىسسا، شۆەتسيانىڭ ناتو-عا قوسىلۋىنا كەدەرگى قالمايدى دەيدى.
رەسەيدىڭ باسقىنشىلىعى
باتىس ەلدەرىنىڭ كوڭىلىن قالدىرسا دا، ەردوعان ماسكەۋ مەن كيەۆتى ۋكراينانىڭ قارا تەڭىز ارقىلى بيداي تاسىمالداۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن كەلىسىم جاساۋعا كوندىردى. رەسەي ۋكراينا ەكونوميكاسىن قيىن جاعدايدا قالدىرۋ ءۇشىن ونىڭ تەڭىز پورتتارىن بۇعاتتاپ، الەمدىك بيداي باعاسىن كوتەرىپ جىبەردى.
كۋكتىڭ سوزىنشە، ەردوعاننىڭ جەڭىلىسى وسى كەلىسىم بۇزىلماي ما دەگەن قاۋىپتى كۇشەيتەدى. كەلىسىمشارت مەرزىمى سايلاۋدان بىرنەشە كۇننەن كەيىن اياقتالادى.
– بيداي كەلىسىمىن ساقتاپ قالۋ قيىنداۋ بولادى، ويتكەنى بۇل – پۋتين مەن ەردوعاننىڭ اراسىنداعى سەنىمگە نەگىزدەلگەن كەلىسىم. ىقپالدى تۇلعالار تۋرالى ايتقاندا ولاردىڭ جاقىندىعىن دۇرىس باعالامايمىز، – دەيدى كۋك.
قىلىشداروعلى “داۋىسى باسەڭ، ەردوعاننىڭ تارتىمدىلىعى جەتپەيتىن تەحنوكرات” دەپ سيپاتتالادى.
رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەلى ەردوعان قىلكوپىردىڭ ۇستىندە ءجۇر. ول ماسكەۋدىڭ ارەكەتىن “دۇرىس ەمەس” دەپ باعالاپ، ۋكرايناعا ۇشقىشسىز باسقارىلاتىن اپپارات جىبەرىپ وتىرعانىمەن، ماسكەۋمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق. رەسەيگە باتىس سانكتسيالارىن اينالىپ وتۋگە كومەكتەسىپ، قاجەت تاۋارلاردى جەتكىزىپ وتىرعان ەلدەر قاتارىندا تۇركيا دا بار.
ساراپشىلار قىلىشداروعلى جەڭىسكە جەتسە دە، تۇركيا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا تەپە-تەڭدىك ساقتاۋعا تىرىسادى، ماسكەۋگە سانكتسيالاردى اينالىپ وتۋگە كومەكتەسە بەرەدى دەيدى.
ويتكەنى تۇركيا ەكونوميكاسى رەسەيدىڭ ينۆەستيتسياسى مەن ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىنا تاۋەلدى. قازىر تۇركيا ەكونوميكاسى قيىن كەزەڭنەن ءوتىپ جاتىر. سوندىقتان ينفلياتسيا، ەنەرگەتيكالىق ونىمدەردىڭ قىمباتتاۋى سياقتى سىرتقى فاكتورلار ەلگە قاتتى اسەر ەتەدى.
تۇركيا وزىنە قاجەت تابيعي گازدىڭ 45 پايىزىن، مۇناي مەن كومىردىڭ ەداۋىر بولىگىن رەسەيدەن الادى. جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان اتوم ونەركاسىبى دە رەسەيدىڭ وتىنىنا قاراپ وتىر.
پۋتين بىلتىر رەسەيگە قارسى سانكتسيا سالىنعان سوڭ، ەۋروپاعا باراتىن ەنەرگەتيكا رەسۋرستارى اعىنىن ازايتۋعا تىرىستى.
باتىس سانكتسيالارى تۇركيانى رەسەي تۋريستەرى مەن كاسىپورىندارى ءۇشىن تارتىمدى مەكەنگە اينالدىردى. ولار ەلگە قارجى مەن ينۆەستيتسيا اكەلىپ جاتىر. بىلتىردان باستاپ قوس مەملەكەت اراسىنداعى ساۋدا كولەمى ۇلعايدى.
“ەرتەگىدەگىدەي بولمايدى“
ۆاشينگتونداعى برۋكينگس ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى اسلى ايدىنتاسباستىڭ ايتۋىنشا، قىلىشداروعلى سايلاۋداعى جەڭىسىنەن كەيىن ەۋروپاعا كوڭىل بولگەنىمەن، ءپۋتيندى دە جايىنا قالدىرمايدى.
– ەرتە مە، كەش پە پۋتينگە رەسەي مەن تۇركيانىڭ مۇددەسىنە قاۋىپ توندىرە المايتىنىن ايتادى. ماسەلە پۋتين بۇعان قالاي قارايتىنىندا، – دەدى ول.
ساراپشى تۇركيانىڭ رەسەيمەن بايلانىسى بەرىك بولىپ قالسا دا، اقش-پەن قازىرگى قارىم-قاتىناستى تۇزەتۋگە زاڭ ۇستەمدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ سياقتى قاراپايىم پروگرەستەردىڭ ءوزى وڭ اسەر ەتەدى دەپ سەنەدى.
– بۇل ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستارداعى كەي كەلىسپەۋشىلىكتەردى الىپ تاستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، – دەدى ول.
بىراق كەي كەدەرگىلەر قالادى. بۇل جاڭا باسشى تۇسىندا رەسەي مەن تۇركيا قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
بۇل پىكىرگە كۋك تا قوسىلادى.
– سايلاۋ قالاي اياقتالسا دا، اقش پەن تۇركيا اراسىندا ەرتەگىدەگىدەي عاجايىپ بولادى دەپ كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق، – دەيدى ساراپشى.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ