Türkiyanı 20 jılğa juıq basqarğan prezident Rejep Tayıp Erdoğan aldağı saylauda Batıs elderimen qarım-qatınastı nığaytudı qoldaytın qarsılasınan jeñilui mümkin. Sarapşılar Vladimir Putin Erdoğannıñ jeñilgenin qalamaydı deydi.

Ötken ayda Resey prezidenti Vladimir Putin Türkiya basşısı Rejep Tayıp Erdoğanmen videoqoñırau arqılı söylesip, NATO-ğa müşe äriptesin beybit maqsattağı alğaşqı yadrolıq jobasınıñ bastaluımen qwttıqtadı.

“Rosatom” korporaciyasınıñ jetekşiligimen salınğan “Akkuyu” atom stanciyasınıñ qwrılısına 20 milliard dollar ketken. Bwl Erdoğan men Putin arasında jıldar boyı qalıptasqan energetika jäne ekonomika salalarındağı baylanıstardıñ beriktigin däleldeydi.

Atom stanciyasınıñ aşılu saltanatına Putinniñ qaşıqtan qatısuı Mäskeudiñ şeteldegi ıqpalın körsetu üşin ğana emes, qiın jağdayda qalğan avtoritar äriptesin qoldau üşin de mañızdı boldı.

27 säuirdegi atom elektr stanciyasınıñ aşılu saltanatı 14 mamırğa josparlanğan Türkiyadağı prezident saylauına üş aptadan az uaqıt qalğanda ötip otır. Biılğı saylau Erdoğan üşin auır sınaq bolğalı twr. Qoğamdıq pikirge jürgizilgen saualnamalar eldegi ekonomikalıq mäselelerge baylanıstı Erdoğannıñ qarsılası, solşıl közqarastağı Respublikalıq halıq partiyasınıñ basşısı Kemal' Qılışdaroğlı basımdıqqa ie ekenin körsetedi.

Putin Mäskeu, Kiev, Vaşington men Bryussel'ge äser etetin saylaudan qanday nätije kütetinin astarlap jetkizdi.

“Türkiyada alğaşqı atom elektr stanciyasın salu… nölden bastap jaña, aldıñğı qatarlı öndiristik tehnologiya ornatu – prezident Erdoğannıñ eline, türik halqına, ekonomikanı köteruge köp eñbegi siñgenin däleldeydi. Aldıñızğa ülken maqsat qoyıp, onı jüzege asıra alatın qabiletiñizdi erekşe atap ötkim keledi” dedi Putin Türkiyadağı jalpıhalıqtıq translyaciya kezinde.

Putinniñ jağımpazdanuı – 69 jastağı avtoritar basşı Erdoğandı qoldaudıñ amalı. Türkiya basşısınıñ Batısqa qarsı ritorikası Mäskeudiñ müddesine jwmıs istep, NATO-ğa iritki salıp, Reseyge qarsı salınğan sankciyalardı bwzdı.

Bıltır jazda Resey “Rosatomnıñ” Türkiyadağı filialına qwrılıs jwmıstarı üşin merziminen bwrın milliardtağan dollar jiberdi. Sarapşılardıñ sözinşe, bwl türik lirasın qoldau üşin jasalğan.

Saylauda bwrın wlttıq äleumettik qamsızdandıru agenttigin basqarğan byurokrat, 74 jastağı Qılışdaroğlı jeñiske jetse, Putinniñ Erdoğanğa qwyğan investiciyası aqtalmauı da mümkin.

Qılışdaroğlı eldiñ Europamen jäne AQŞ-pen qarım-qatınasın qalpına keltiruge uäde berdi. Erdoğan sayasi quğın-sürgin jürgizip, Siriya men Taulı Qarabaqtağı qaqtığıstarğa aralasıp, Batıspen baylanısın naşarlatıp alğan edi. Türkiyada bilik auıssa, Şveciyanıñ NATO-ğa kirui jedeldeui mümkin. Qazir bwğan Resey qarsı bolıp otır.

– Erdoğan saylauda jeñilse, Putinniñ berekesi qaşadı. Onıñ Qılışdaroğlın aynalşıqtap, sonıñ astına köpşik qoyudan basqa amalı qalmaydı. Putin jaña prezident Batıs elderimen jaqın bolatının biledi. Biraq onı Reseyden qattı alşaqtamauğa köndiruge tırısadı, – dedi Djordj Meyson universitetiniñ sayasattanu professorı, Reseydiñ Tayau Şığıspen qarım-qatınasın zertteytin Mark Kac.

Vaşington men Bryussel' Erdoğan men Putin siyaqtı twlğalardıñ bilikke keluinen o bastan qauiptengen. Öytkeni olar bilikke kelgeli Ortalıq jäne Şığıs Europada kommunizm qwlağalı qol jetken birqatar plyuralistik progreske nükte qoyıldı.

– Erdoğannıñ jeñilisi älemdegi demokratiyalıq küşter mıqtı ekenin körsetedi. Bwl Putin bastağan ğalamdıq populistik avtoritarizmge soqqı bolar edi, – deydi N'yu-Yorktegi halıqaralıq qatınastar jönindegi keñestiñ Tayau Şığıs pen Afrikanı zertteumen aynalısatın ağa ğılımi qızmetkeri Stiven Kuk.

Sarapşı Erdoğan twsında demokratiyalıq instituttar älsiregenimen, Türkiyadağı jağday tolıq baqılaudan şığa qoyğan joq dep esepteydi.

Putin Sovet Odağınan tıs memleket basşılarınıñ arasınan Erdoğanmen köp kezdesti. 2003 jılı Putinniñ alğaşqı prezidenttik merzimi kezinde Erdoğan Türkiyanıñ prem'er-ministri boldı. Sodan beri ekeui jaqsı til tabısıp, “bauırlastıq iltipat” (bromans) dep atalatın qarım-qatınasqa köşti.

Keyde Putin men Erdoğannıñ arasında kelispeuşilikter bolıp twratın. 2015 jılı Türkiya men Siriyanıñ şekarasında türiktiñ joyğış wşaqtarı Reseydiñ äskeri wşağın atıp tüsirgende, Putin mwnı “tu sırtımızdan pışaq wrdı” dep qabıldadı. Odan keyin de biraz sayasi mäselede, äsirese Reseydiñ Ukrainağa qarsı soğısına qatıstı qayşılıqtar bolğan. Ankara Kievke wşqışsız basqarılatın drondar jiberip otır. Biraq Resey men Türkiyağa ortaq bir närse – ekeui de Batıs elderiniñ basımdığına negizdelgen ğalamdıq tärtip pen ondağı key qwndılıqtarğa qarsı.

– Ekeui de älemge ökpeli, basqalar özin jetkilikti qwrmettemeydi dep oylaytın, Batıs elderine şağımı köp derjava köşbasşıları. Erdoğan men Putin osı jerde til tabısıp otır. Ekeuiniñ arasında qanday alauızdıq bolsa da, Erdoğan da, Putin de Batısqa qarsı bolıp twrğanda, olardıñ ortaq äñgimesi tausılmaydı, – deydi Mark Kac.

Qoğamdıq pikirge jürgizilgen saualnamalarğa qarağanda, altı partiyadan twratın al'yanstıñ qoldauına ie bolıp otırğan Qılışdaroğlı Erdoğannan alda kele jatır. Saylauğa tüsip jatqan tört kandidattıñ birde-biri 50 payızdan astam dauıs jinamasa, 28 mamırda dauıs berudiñ ekinşi kezeñi ötedi.

2000-jıldarı prem'er-ministr qızmetin atqarğan kezinde Erdoğan eldegi ekonomikalıq örleuge baylanıstı eñ bedeldi twlğalardıñ biri boldı. Biraq keyingi jıldarı qıspaqqa alğan qımbatşılıq pen ömir süru deñgeyiniñ tömendeuinen Erdoğannıñ jwldızı söne bastadı.

KÜRDELİ QATINASTAR 

Ol baspasöz erkindigin şektep, sot siyaqtı memlekettik instituttardı älsiretip, sarapşılar “agressiyalı” dep ataytın täuelsiz sırtqı sayasat jürgizip, Putinge jaqındau arqılı Vaşingtonmen jäne Bryussel'men qarım-qatınasın qiındatıp jiberdi.

Erdoğan 2016 jılğı memlekettik töñkeris jasaudı közdegen äreketke AQŞ-ta twratın dini qayratkerdi ayıptap, Putinmen S-400 zenit zımıranı keşenin satıp alu turalı kelisimge qol qoydı. Osıdan keyin AQŞ Türkiyanıñ qorğanıs önerkäsibine sankciya saldı.

AQŞ Resey men Türkiya arasındağı qwnı 2,5 milliard dollar bolatın kelisimge qarsı şıqtı. Vaşington Reseydiñ qaru-jarağı Mäskeuge F-35 joyğış wşağı turalı barlau derekterin jinauğa kömektesedi deydi.

Sarapşılardıñ sözinşe, Erdoğan AQŞ sankciya saladı dep kütpegen. Biraq bedeline nwsqan kelse de, S-400 keşenin satıp aludan bas tarta almağan.

Keyingi jıldarı Erdoğannıñ Euroodaqpen qarım-qatınası da qiındap baradı. Ankara Türkiyanıñ Liviyağa intervenciyasına baylanıstı Franciyamen, Jerorta teñiziniñ şığıs böligindegi energetikalıq resurstar men teñiz şekarası üşin Grekiyamen jäne Kiprmen kelispey qalğan.

Jaqında Erdoğan Şveciya men Finlyandiyanıñ NATO-ğa qosıluına qarsı şığıp, Skandinaviya elderin kürd “terroristik wyımdarın” panalatıp otır dep ayıptadı. Türkiya naurızdıñ ayağında Finlyandiyanıñ NATO-ğa kiru turalı ötinişin qoldadı, biraq Şveciyanıñ odaqqa qosıluına qarsılıq bildirip keledi.

Qılışdaroğlı Türkiyadağı zañ üstemdigin qalpına keltirip, eldi parlamenttik basqaru jüyesine qaytaruğa, AQŞ-pen S-400 mäselesin şeşuge uäde berdi. Sarapşılar Türkiyada bilik auıssa, Şveciyanıñ NATO-ğa qosıluına kedergi qalmaydı deydi.

RESEYDİÑ BASQINŞILIĞI

Batıs elderiniñ köñilin qaldırsa da, Erdoğan Mäskeu men Kievti Ukrainanıñ Qara teñiz arqılı biday tasımaldauına mümkindik beretin kelisim jasauğa köndirdi. Resey Ukraina ekonomikasın qiın jağdayda qaldıru üşin onıñ teñiz porttarın bwğattap, älemdik biday bağasın köterip jiberdi.

Kuktıñ sözinşe, Erdoğannıñ jeñilisi osı kelisim bwzılmay ma degen qauipti küşeytedi. Kelisimşart merzimi saylaudan birneşe künnen keyin ayaqtaladı.

– Biday kelisimin saqtap qalu qiındau boladı, öytkeni bwl – Putin men Erdoğannıñ arasındağı senimge negizdelgen kelisim. Iqpaldı twlğalar turalı aytqanda olardıñ jaqındığın dwrıs bağalamaymız, – deydi Kuk.

Qılışdaroğlı “dauısı bäseñ, Erdoğannıñ tartımdılığı jetpeytin tehnokrat” dep sipattaladı.

Resey Ukrainağa basıp kirgeli Erdoğan qılköpirdiñ üstinde jür. Ol Mäskeudiñ äreketin “dwrıs emes” dep bağalap, Ukrainağa wşqışsız basqarılatın apparat jiberip otırğanımen, Mäskeumen baylanısın üzgen joq. Reseyge Batıs sankciyaların aynalıp ötuge kömektesip, qajet tauarlardı jetkizip otırğan elder qatarında Türkiya da bar.

Sarapşılar Qılışdaroğlı jeñiske jetse de, Türkiya Resey men Ukraina arasında tepe-teñdik saqtauğa tırısadı, Mäskeuge sankciyalardı aynalıp ötuge kömektese beredi deydi.

Öytkeni Türkiya ekonomikası Reseydiñ investiciyası men energetikalıq resurstarına täueldi. Qazir Türkiya ekonomikası qiın kezeñnen ötip jatır. Sondıqtan inflyaciya, energetikalıq önimderdiñ qımbattauı siyaqtı sırtqı faktorlar elge qattı äser etedi.

Türkiya özine qajet tabiği gazdıñ 45 payızın, mwnay men kömirdiñ edäuir böligin Reseyden aladı. Jañadan qalıptasıp kele jatqan atom önerkäsibi de Reseydiñ otınına qarap otır.

Putin bıltır Reseyge qarsı sankciya salınğan soñ, Europağa baratın energetika resurstarı ağının azaytuğa tırıstı.

Batıs sankciyaları Türkiyanı Resey turisteri men käsiporındarı üşin tartımdı mekenge aynaldırdı. Olar elge qarjı men investiciya äkelip jatır. Bıltırdan bastap qos memleket arasındağı sauda kölemi wlğaydı.

“ERTEGİDEGİDEY BOLMAYDI“

Vaşingtondağı Brukings institutınıñ ğılımi qızmetkeri Aslı Aydıntasbastıñ aytuınşa, Qılışdaroğlı saylaudağı jeñisinen keyin Europağa köñil bölgenimen, Putindi de jayına qaldırmaydı.

– Erte me, keş pe Putinge Resey men Türkiyanıñ müddesine qauip töndire almaytının aytadı. Mäsele Putin bwğan qalay qaraytınında, – dedi ol.

Sarapşı Türkiyanıñ Reseymen baylanısı berik bolıp qalsa da, AQŞ-pen qazirgi qarım-qatınastı tüzetuge zañ üstemdigin qalpına keltiru siyaqtı qarapayım progresterdiñ özi oñ äser etedi dep senedi.

– Bwl ekijaqtı qarım-qatınastardağı key kelispeuşilikterdi alıp tastauğa mümkindik beredi, – dedi ol.

Biraq key kedergiler qaladı. Bwl jaña basşı twsında Resey men Türkiya qarım-qatınasın jaqsartuğa mümkindik bermeydi.

Bwl pikirge Kuk ta qosıladı.

– Saylau qalay ayaqtalsa da, AQŞ pen Türkiya arasında ertegidegidey ğajayıp boladı dep kütudiñ qajeti joq, – deydi sarapşı.

Azat Europa / Azattıq radiosı