МҰХТАР МАҒАУИН: ЖАРМАҚ

MWHTAR MAĞAUIN: JARMAQ

| May 3, 2015

Bwl oyqı-şoyqı, şimay-şıtırıq jazbalar köpşilik jwrt üşin eleusiz, bälkim mülde belgisiz qalamger, şın mäninde bwrınğı-soñğı alaş ruhaniyatındağı eñ alıp twlğalardıñ biri Iman Qazaqbaydıñ arhivinen tabıldı. Marqwmmen ejettes dos bolmasaq ta, ara-kidik telefondasıp twratınımız bar edi, azalı topıraq üstinde ökinişke äri rizaşılıqqa tolı eki-üş auız baqwl söz ayttım, jıl uağı ötpey, beybaq jesiri de dünie salıp edi, äke jolınan aulaq balaları mınau almağayıp zamanda tirşilik qamında ketipti, ala qağaz betindegi barlıq mwrasına janaşırlıq tanıtqan nemere inisi meniñ qolıma ärtürli sıpattağı, tura jarım sandıq qoljazba tapsırdı. Endi sizden basqa eşkimge keregi joq degen. Mümkin, öziñiz qabir basında aytqanday, qwndı şığar, biraq bilip, bağalap jatqan jwrtı qane, äri osınşama köp jazudı kim aqtarıp, kim saraptamaq. Öziniñ amanatı da osı. Sizge tabısta degen. Jağdayı kelse, bir zamanda jarıqqa şığarar, qajet körse, öz keregine paydalana bersin degen. Anığı sol. Tım qwrsa, jaña bir jazuıñızğa şikizat retinde kädege asar, jatırqamay qabıl alıñız, odan soñğı swrauı joq degen. Men, älbette, bwl sözge män bermedim, biraq özim sovettik zamandağı wlı jazuşı, täuelsizdik bastauındağı eren twlğa dep riyasız tanığan äriptesimniñ barlıq qoljazba mwrası jelge wşıp, joğalmauğa tiis edi. Ülken şarualardıñ arasında ermek, seyil esepti azğana uaqıt bölip, bar qağazın bayıptap şıqpaq boldım. Az-maz retke kelgen soñ tiesili arhivke ötkizbekpin.

Ärine, jartı teñ qağazdıñ basım köpşiligi, tipti tügelge juığı – Imannıñ bwrınğı-soñğı ülkendi-kişili şığarmalarınıñ äuelgi qoljazba nwsqaları eken. Är kezde, ärqilı qağazğa, ärtürli qalam, siyamen tüsken, alabajaq, qaraqwrım, qım-quıt tañbalar. Jazuı mwnday swrıqsız bolar ma, meniñ özimniñ de qoltañbam oñıp twrğan joq edi, al Imandiki tipti soraqı: qwmırsqanıñ izinen beter, jäne oñdı-soldı, tura tartqan emes, qiğaş, köldeneñ salğan, bir söylemge, keyde söz, tirkeske äldeneşe oralğan, äuelgi mätin, keyingi tüzetuler men qosımşalar astı üstine şığa üymelep jıpırlağan, sızılğan, qaytadan qalpına kelgen, qısqartılğan, üstemelengen, äbden şatısqan, meylinşe matasqan şiırtpaq. Onıñ özi ortası basına şıqqan, bası ayağına qayırılğan, bıtısqan jwmbaq. Jazuı sonşama jaman bolsa da, men siyaqtı ekinşi qaytara, tazalay köşiru ädetinde joq eken. Men üşinşi märtede – mäşiñkege anıqtap basarda keyde öz qolımdı özim tanımay, dağdarıp otıram, aqırı ülkeytkiş linzamen qarap, äreñ ayıram ğoy, al Imannıñ jazuı teleskoppen qarasañ tanılmastay, äyteuir wzın-ırğası boyınşa ğana ajıratatın siyaqtı, jäne özi emes, äyeli basadı eken, ärine, ol da tanımaydı, sirä, Imannıñ özi kömekke kelgenimen, baz-bazında irkile qinalıp, köbine-köp jañadan tolğanıp, jañğırta bütindep, jerine jetkizip otırğan siyaqtı. Meniki ne azap – äuelde qızıq üşin dolbarlap oqıp kördim, jariyağa şıqqan nwsqasın bilgendikten ğana; aqırı, qolıma qajetti kitabın alıp otırıp, qay qoljazbanıñ qay şığarmağa tiesili ekenin şamalap tanığan edim. Sol jobamen aruaq aldındağı amanat dep emes, – öz amanatıma, öz şaruama da uaqıtım tapşı, – wlttıq mädeniettiñ altın qazanınıñ qamı üşin, Imekeñniñ, toptay kelgende on tört tomğa tartqan tolıq jinağınıñ negizgi qoljazba nwsqaların saralay iriktep, ret-retimen päpkilep böldim. Sodan soñ Ortalıq Memlekettik arhivke söz salıp edim. Ondağı bilgir ağayındar qattı tañırqağan. Eleusiz, belgisiz jazuşınıñ ortaqol şığarmaları kimge kerek. Sizdi sıylaymız, biraq qabıldauğa negiz joq degen. Bälkim, öz qoljazbañızdı ötkizersiz… “Menen göri täuirirek jazuşı tauıp alıñızdar,” – dedim qitığıp. “Ol kim?” dep swrağan. “Ol – siz mensinbey otırğan Iman Qazaqbaydıñ wltarağına jaramaytın Müştar Maqanov!..” – dedim de, äñgimeni üzdim.

Söytip, Imannıñ bar qağazı mende qaldı. Eşkimge qwnı joq, tek mağan ğana kerek eken. YAğni, dausız, tolıq, zañdı mülkime aynalğan. Keyin, qol bosağan bir zamanda zertteu, nemese estelik maqala jazsam paydağa asar dep aldarqatam ğoy özimdi. Sodan soñ… qaytadan aqtardım. Tügel emes, soñğı, tolımdı, on törtinşi bumasın. Men bwrın oqıp-bilmegen, biri – kişi-girim romanğa juıq, qalğanı ortaşa kölemdi bes-altı hikayat. Äuelgi şimayımen qosa, keyingi, ras, üstinen äjeptäuir tüzetilgen, äytkenmen tap-taza derlik mäşiñke nwsqaları da bar. Basqa tomdardan ayırması – köşirmekten şıqqan ekinşi, üşinşi danalarımen qosa, negizgi – birinşi danaları. Ädette äuelgi dana, işpegimen qosa, baspağa ötkiziletin. Kenet… tas töbemnen N'yutonnıñ tapqır alması qwlağanday, sanam tars etip aşıldı. Men bwrın oqımağam dep twrğan şığarmalardıñ bäri de bwrın eş jerde jariyalanbağan, jaña dünieler ğoy! Jaña bolğanda, küni keşe, osıdan azğana bwrın ömirden ozğan Imannıñ soñğı kezeñde ğana emes, osıdan bes, on, bälkim jiırma jıl bwrın tañbağa tüsken, biraq jariyağa jol tappağan tıñ tuındıları. Twtas bir jinaq. Qayta tirildi degen osı emes pe!..

Joq, tirilmepti. Oylap twrsam, bayağı jabıq jol sol qalpında. Bwrın josparlı irikteu, memlekettik tekseris, sayasi cenzura bar edi. Endi… qaltalı qapşıq şeşedi. Kitap şığaru üşin aqşa töleuiñiz kerek. Qazir qalamger jazğan şığarması üşin almaydı, beredi, yağni pälenbay uaqıt boyı tas qoparıp, topıraq qazıp, ülken be, kişi me, ğimarat salsañız, sol, qoğamdıq menşikke ötuge tiis qwrılım, taban aqı, mañday terdiñ bodauına tağı qanşama qarajat jwmsauıñız qajet. Jwmıs jasağanıñız üşin aqı beru – eşkim tañırqamas ädepki oqiğa, tabiği zañdılıqqa aynalğan. Orta kölemdi kitapqa – ortaşa qızmetkerdiñ eki-üş jıldıq jalaqısı. Öz kitaptarımdı äreñ saumalap jürgende, meyli, danışpan, klassik bolsa da köldeneñ ağayınğa qalay septesersiñ. Ekinşiden… qaqısın artığımen tölep twrsañ da, ädepki haltura, ötirik estelik bolsa bir säri, mwnday oraysız, oqıs, ölermen şığarmalardı kim qabıldamaq. At, tonın tastap, köylek-dambalsız twra qaşsın. Jalpaq jwrt aldında abıroydan ayrılğanı eşteñe emes, ğwzırlı bilikke jamanatta qalmaq. Jaraydı, aqşasına qızığıp qabıldasın, täuekel dep şığarsın. Bilikke jalğas, qaltası qalıñ alpauıt baspagerge şañ jwqpaydı eken. Arğı jağı tağı kümän. Erkindik alıp, narıqqa beyimdelgeli kitap ataulıdan jerip şıqqan halıq, haq patşağa jağınudan, aybarlı äkimderdiñ qıbın tabu, sasığan baylardıñ köñilin aulaudan basqa tirşilik qamı joq ädebi qauım, nadandıq pen parıqsızdıq jaylağan ağımdağı baspasöz qalay bağalamaq? Äueli “eñbekşilerdiñ” wjımdıq narazılığı, oğan jalğas “ziyalılardıñ”, berisi – salalıq ministr, arısı – tura respublika prezidentiniñ atına qaratılğan şağım arızı, odan soñ kündelikti aqparat betindegi bılğanış nauqan… Nätijesinde, onsız da esimi bwldır Iman Qazaqbay qarañğı körge birjola kömiledi eken. Belgisiz şığarmalardı jarıqqa jetkizu talabınan bas tartuğa tura kelgen.

Biraq köñildegi tüytkil tarqamağan. Ozğın, özgeşe nwsqalardı wmıta almadım. Sodan soñ oyladım. Men däp osılay jazsam qayter edi? Meyli, jabıla arızdansın, alater bop şapqındasın, – qırıq birdeñe jıl boyğı oybay men attan, päle men jalağa üyrengen ğaziz bas, nem ketipti, nem ketedi? Tek jazu kerek. Jazayıq, jariyalayıq, odan soñğısın köterip alamız. Iä, aytasıñ. Jazu… jazu bolğanda, sıpıra siltegen joydasız ötirik emes, toñqañday tepeñdegen jaydaq jauır da emes. Tipti, köldeneñ kisiniñ özi süysiner, suırıla şapqan süyriktey twlpar da emes. Eşkim minip, tüspegen, bas-asau tarpañ, jelmen jarısa, qiyadan ötip, qwzğa salğan tağı. YAğni, üyrenşikti qalıptan tıs, alımdı, arda-bwla ülgiler. Küni-tüni oyladıq, alaswra qiyaldadıq. Tap… padıq. Qwrıqqa ilingenniñ bäri şamalı. Anau – qisınsız, mınau – qiyali. Äne bireu – köterem, mine bireu – qwr köbik. Eşkimniñ tüsine kirip, öñinde körmegen özgeşe syujet oylap tabu mümkin emestey. Bwldırı tügili elesi joq. Sen üşin. Al Iman taptı ğoy… Däl sol sätte manağı N'yutonnıñ qwrt jep, sabağınan mezgilsiz üzilgen kökşil alması emes, bayağı özimizdiñ alqızıl aport şıqır etip, biteu, jalpaq töbeme soqpay, tura aşıq auzıma kelip tüsti. Evrika – taptıq! Neşe mıñ jıl boyğı jwmbaq bolsa da, qazir mektep oquşısına deyin belgili älemdik tartılıs zañınan da oñay eken. Op-oñay. Men üşin Iman oylanıp, jasap, qalıptap ketipti ğoy. Biraq öz atına bekite almadı, ğılımda onday jağdaylar bolğan, kim aldımen qamtısa, ataq soniki. Sonda men bäsire enşime swrausız, talassız, birjola berilgen tört qadaq qoljazbanı nege sürlep otıruım kerek? Iä, şamalap twrsız, öz atımnan, özimniñ jazğanım retinde jariyağa şığaram. Siz oylağanday, Imekeñe obal emes, sauap. Birinşiden, eşqaşan jarıqqa jetpeytin, yağni joq esepti, belgisiz dünielerge jaña ğwmır sıylaymın. Al qas qalamger üşin eñ bastısı – ataq, abıroy emes, jazğanınıñ jwrt aldına jol tabuı. Ekinşiden, öz basın arılmas dauğa qaldırar päle-jaladan araşalap äketem. Üşinşiden men – aldımen memlekettik baspada, sodan soñ jastar al'manağında, qaytadan baspada, aqırı ädebi juan jurnalda, jinaqtap kelgende, jartı ğwmır – tura otız jılğa juıq wzaq uaqıt boyı tejeusiz töre boldım, Imannıñ äuelde eşkim mensinbegen, keyingi jwrt jappay ürikken ğajayıp şığarmalarınıñ basım köpşiligi meniñ qolımnan ötti, qoldadım, qorğadım, eñ bir qiın sätterinde süyesin, demesin boldım, bizdiki parız deseñiz de, oniki – qarız, endi onsız da dalada qalatın, makulaturağa ötkizbese de, qoqısta tozatın bir kitabımen bar borışınan qwtıladı. Bärin jinaqtap qoyğanda, jalğız-aq däyek: ötti – bitti, endi oğan bäribir. YAğni, men ne qılsam da ayıbı joq. Jete me? Jetpese, bizdiñ aqtığımızğa, adaldığımızğa äldenendey kümäniñiz qalsa, bäribir kimniñ jazğanın, kimniñ köşirgenin ayqınday almaysız, endeşe, bizdiñ manadan bergi bar lepesimizdi ädepki körkemdik täsil dep tanuğa tura keledi. Bwdan bwrın da kitap oqıdıñız, bilesiz, Men degenniñ bäri – men emes, Ol degenniñ bäri – ol emes. Ol degen – men, Men degen – ol. Jazğan – özim, jariyalap otırğan da – özim. Al kezekti oybay-süren, arız-attannıñ dübiri… bizge jetpeydi. Men qazir alıs şet el – Ortalıq Europağa qonıs audarğam. Bwl hikayat ta sonda jazılıp, sonda kitapqa şıqqan. Sizge jetip otırğanı – köleñke, köşirmesi ğana.

Bwl hikayat dep jekeşelep otırğanım – Imannıñ twyıq kezde jazğan, bizde dayın twrğan ospadar şığarmalarınıñ äuelgisi ğana. Eñ beykünä, jeñili. Ötken, bizdiñ jwrt küni büginge deyin ökire jılap, öksi joqtap jürgen sovettik tärtip jüyesine qayşı derlik anau-mınau päleketten ada. Bügingi egemen tajal, jetesiz jebirlerge de tikeley qatıssız. Biz söz basında bopsalağanday, şıtırmanı, şatağı jäne joq. Oñay jazılğan, oñay oqıladı. Qajıp oqısañız, jazığı sizde emes, qalay jılasañız da qaytıp kelmes sovettik oqu jüyesindegi jalpaq jwrtın eski ertegimen jaña zamanğa bwydalap äkelgen jazuşılar qauımında. Biraq biz, joğarı bilimi bolar, bolmas, qarapayım qazaqtıñ zerdesine senemiz. Mına bizdi abıroy, ataqqa jetkizgen – anau, tanımı tömen ädebietşi, äriptes qauım emes, bwzılmağan talğam, özindik payım, parasatı bar osı Siz bolatınsız. Biz, senersiz, senbessiz, ayttıq jäne qaytpaymız – dayın twrğan beymälim bir top sonı tuındılar işindegi eñ jeñilin, zilsizin tañdap aldıq ta, on bes-jiırma kün qızıqtap otırıp, sol qalpında köşirip şıqtıq. Endigi kezektegi bar söz Imanğa tiesili.

Aytpaqşı, hikayatımızdıñ äuelgi, tuma atauı – “Qilı tağdırlar” eken. Odan soñ “Köleñke”, “Sıñar”, “Astar”… Aqırı “Sülde”. Biz eşqaysısın maqwl tappadıq. Bäri de jön, biraq taqırıptı tolıq qamtımaydı. Sondıqtan öz tarabımızdan basqaşa ataudı jön kördik. “Jarmaq.” YAğni, bütinniñ bölşegi. Ekinşi jarımı. Söytip, ejelgi tilimizdegi tağı bir zattıq atau qayta tirildi. Eñ bastısı – jaña şığarmağa öz ülesimizdi qostıq. Bar özgeris te sol ğana. Qalğanı, tağı da aytayın, alğaşqı jazılğan qalpında. Tek şığarma atauı men osı bastapqı, tüsindirme tarau ğana bizge tiesili. Uaqıt tauıp, tözimiñiz jetip, aqırına deyin oqıp şıqsañız, tügelimen bizge tiesili boladı. Jäne Sizge.

Al, kettik…

Bar kiltipan, kiltipan emes, päleket, jay ğana päleket emes, qayırılmas baqıtsızdıq, tüp negizi bwdan tura qırıq jıl bwrın sabaq tartqan qos ayır tağdır sırı, nätijesinde meni bügingi müşkil hal, şarasız azapqa jetelegen adam sengisiz oqiğa jarıqtıñ sönuinen bastaldı. Kädimgi, tündi türip, töñiregiñdi aşıp twrğan ädepki, jasandı jarıq, yağni üydegi elektr şam. Men kuhnyada şay işip otırğam. Tüngi wzaq jwmıs aldındağı azğana tınıs. Ğılımi jurnalğa ötkizbek, orta ğasırdağı Dala tarihına qatıstı kölemdi maqalanıñ qorıtındı böligin tämamdap, basınan tüse tügel bayıptap, birjola dayın qıluğa tiis edim. Şay üstinde tağı da tolğanıp, tüyingem. Kökjiegim keñeye tüskendey. Kölemdi bolsa da, şekteuli maqala – ğwmır boyı bitire almay kele jatqan ülken şaruanıñ bir bölşegi ğana. Jaña bir tarih. Aldıñğınıñ nwsqası, keyinginiñ swlbası bar. Biraq twtastay alğanda, bitip twrğan eşteñesi de joq. Tım aumaqtı, ayrıqşa auqımdı. Tiyanaqtı, tübegeyli, mändi, mağnalı eñbekke aynaluğa tiis. Mına, negizi eski bolsa da, twrğısı jaña, kölemdi maqala jaña zamannıñ ğana emes, meniñ özimniñ de jañğırıp, qaytadan küş aluımnıñ bir körinisi tärizdi. Qalay aytqanmen de, köñilim tolıp otır. Eñsem köterilip otır. Tınısım keñigen, senimim artqan. Bwl – özgeşe kezeñniñ, önimdi eñbektiñ bası ğana dep bildim. Qaytkende de bügin bitirip, tezinen jarıqqa şığaru kerek… Tüyinip, bekinip, “äup” demesem de, “alla” demesem de, sergek köterilip, ornımnan twra bergende jarıq öşti.

Iä, jarıq söndi. Oqıs eşteñesi de joq. Täuelsizdikke jettik degen beymaza üş-tört jıl orayındağı üyrenşikti jağday. Şılpara ıdırağan alıp imperiyanıñ qay taraptağı bölşegi bolmasın, ayaq, qolın jinay almay jatqan. Neo-balşabekterdiñ bassızdığı jäne jappay talapay, bwqara jwrttı janıştağan tarşılıq, deficit pen inflyaciya, adamnıñ azuı, moral'dıñ tozuı… Äyteuir elimiz erkindik alıptı-mıs dabıradan basqa köñil aldanar eşteñe joq. Post-sovettik basqa taraptıñ jağdayı tipti qiın desedi, biraq bwrınğı otandas, qazirgi tağdırlastıñ senen de auır sorı – mwndağı ahualdı eşbir jeñildetpeydi. Äytse de, äuelde anıq körinis bergen, bayağı zorlıqpen kolhozdasu kezeñindegi ğalamat aşarşılıq elesi endi birte-birte alıstay tüskendey. Nannıñ qımbattağanı, qanttıñ azayğanı, sabınnıñ tausılğanı, qoldağı qarajattıñ külge aynalıp, aylıq tabıstıñ aptalıq tamağıña jetpeui – ötkinşi kezeñ desedi. Al kün qwrğatpay sönip jatqan jarıq mäselesi – eşteñe emes. Jartı sağattan soñ, tört-bes sağattan soñ, wzap ketse, erteñ keşke jağıladı. Jana bere qayta öşse tağı da uaqası joq. Biraq bizdiñ bwl jolğı qarañğılıq – bwrın bolmağanday. Jarıqtıñ öziniñ sönui basqaşa körindi. Bilte şam siyaqtı jalp etken joq. Elektr şamına tän, üyrenşikti jönimen jarq etken de joq. Äldebir tılsım küş jalmap, jwtqanday, şıñırauğa, twñğiıqqa batqanday, dımsız joğalğan. Birden tüpsiz tünek ornadı. Tilsiz, sañılausız, meñireu, şoyın qarañğılıq. Tısta ay tumağan, aspan bwlttı siyaqtı. Sol qara aspan tömen qwlap, jer betin twmşalap basıp qalğanday. Sırtqa qarağan tereze üñireyip körinse kerek edi, tünekpen astasqan, eşqanday belgi, beder joq. Tım qwrsa keñ köşeden arlı-berli ötken maşinalar jarığı añdalmaydı. Tereze sırtqı jalpaq düniege emes, tura qwrdımğa bağıttalğanday. Al otırğan üyiñizdiñ esik, qabırğası joq, qarañğılıq älemine toğıtılğan. Töñirek tügel tılsım. Üyrenşikti, naqtı dünieniñ jalğız belgisi – astıñdağı orındıq. Jäne aldıñdağı stol bolsa kerek. Men qarmalanıp, kese tübinde qalğan şayımdı işpek edim. Eşteñe ilinbedi. Kese tügili, sol stoldıñ jiegi. Qolımdı alğa soza bere, irkildim. Qarañğıda birdeñelerdi töñkerip, birdeñeni şağıp alarmın dep, bwdan äri eşqanday talap jasamadım. Boyım türşikse de, tünekke asılğan öz keypimdi qızıqtap, azğana bögeldim. Bar tiyanağım – mana sılq etip, qaytadan otıra ketken jalañaş orındıq edi. Biraq bwlayşa, belgisiz, dereksiz qalıpta qala beruge bolmadı. Orındıqpen qoştasuğa tura kelgen. Türegeldim. Bwl jolı jaylap, qorğalaqtap. Sol beti qayıra sıypalanıp edim, orındığım da äldeqayda jıljıp ketkendey. İzdep körsem, twnğan tınıştıq bwzılıp, töñiregim tügel bülinetindey. Jäne izdep qajeti de joq eken. Endigi tirek, ädepki älemmen baylanıs – ökşesiz eski kebiske swğılğan eki ayaq qana. Jer basıp twrmın. Anıq. Qara jer emes, üstine linoleum töselgen tas eden.

Qalay otırğanım esimde. Gazdı peş, krandı astauşağa qarsı. YAğni, şığıs betke. Odan berirek, köldeneñ qabırğada şağın ğana, tapaltaq mwzdatqış. Aldımda, ayttım, däl qazir bar-joğı belgisiz, tekşe bwrıştı, kişkentay as stol. Oñ qol – şığar esik. Mikroaudannıñ nebäri segiz şarşı metrlik üyşik-kuhnyası ğoy. Endi sol kuhnyadan, yağni oñ jağımdağı ensiz esikten ötip, aşı işektey tar, biraq qısqa dälizben qarsı qabırğağa deyin jüruim kerek. Sodan soñ tağı da oñğa. Meniñ jwmıs kabinetim. Özimşe aytqanda. Öytkeni, üş qabırğası, tördegi jazu stolınıñ eki jağı, arğı qos bwrış tolğan kitap – jarımı sörede, jarımı jerde. Bergi, kuhnyamen jalğas qabırğada divan-tösek bar. YAğni, jatın bölmemiz de osı. Äri qonaqjay zal. Alpıstı alqımdağanda osınday kärip jağdayğa jettik. Nemese, özgeşe baqıtqa. Bir zamanda üş bölme üy bolğan. Jäne üş bala. Jäne bir äyel. Qwdayğa täuba, balalar östi, ketti. Bala bolğanda, tügel qız. Orındarın taptı, özderimen özderi. Äyel de… jönin taptı. Qartayğanda biznesmen şıqpaq. Äzirgi käsibi – ala qap. Türkiyağa baradı – tobımen ton äkeledi, Qıtayğa baradı – teñ-teñ kiim-keşek, käkir-şükir. Alğaşqı jılı, aş-arıqtan şığıp, twrmısımız äjeptäuir tüzelip qalğan. Sodan soñ… men siyaqtı tabısı tapşı aramtamaqtı asırap-saqtau – artıq şığın köringen. Ala qaptı jalğız özi arqalaudan qajıptı. Ğılım Akademiyasındağı, atağı darday, endigi aqşası bwl äkelip jürgen jalğız dorbanıñ jartı qwnına tolmas, qadirsiz, qajetsiz, aram qızmetti tastap, adal saudağa aralasuım kerek. Öz betimmen eşteñe jasamaymın, selbese erip, bir basın eki eselep, yağni är jolı jetkizbek tauardıñ mölşeri men oraylas paydasın eki ese ösirip. Men ala tügili, tarğıl qap arqalaudı namıs körmeymin, biraq özim ğılım esiginen sığalağan otız bes jıl boyı oyğa kelmegen, yağni barlıq jolı jabıq bolğan ejelgi qazaq tarihına qatıstı tübegeyli zertteuge – jañalıqtı maqala, jan-jaqtı monografiyalarğa kirisuim qajet edi. Sonıdan bastamaymın, bwrında üzilgen, toqırağan, jerine jetpegen eñbekterimdi jañğırtıp, tereñdetip, ayasın, aumağın keñeytip, jaña bir öriske şığam. Täuelsizdik keldi, tarih – bostan, söz – erkin. Älemniñ kökjiegi jaña ğana aşılğan. Qalay ğana qiıp tastarsıñ. “Ili – ili!” – dedi qatın. Ne alay, ne bılay şığasıñ. Men alay da, bılay da şıqqam joq, öz ornımda qaldım. Tek twrğın üyim ğana auısqan. Üş bölmeni ayırbastap, ekige jardıq: äyel özine layıq ülken üles – eki bölme, mağan osı ayaday, wyaday bir bölme. Ärine, säykesinşe, kip-kişkentay kuhnya, tizeñ äreñ bügiletin tualeti, arqañdı ıssañ, şıntağıñ qabırğasına tireletin, astauı äreñ sıyıp twrğan vannasımen. Kitap ataulını tügel öziñ alasıñ, sonda tepe-teñ şığamız, degen, ädildik jolın qalağan qosağımız. Şınında da, zañ jüzinde ortaq şaruaşılıq, jartısı mağan dep jarmassa qaytetin edim. Eki bölmesimen qosa, özinen de, sözinen de qwtıldım. Tipti jaqsı boldı. Tolıq erkindik, tıp-tınış oñaşalıq. Bar tabısım bir basıma jetpeytini ras, biraq osı qalada twratın ülken qızım ara-kidik jarım qadaq may, birer asım et degendey, qolında barın äkep tastap twradı. Almasañ renjidi, qısıla twrıp qabıl köresiñ. Qızdıñ janaşırlığı mol eken, wlım joq dep iştey qamığuşı edim. Şınında, osınday azğana kömek bolmasa, qara nan, qara şaymen aştan qatuım anıq edi. Al äyeldiñ kömeginen bas tarttım. Ünemin öz ülesine qossın. Bayısın. Mümkin, eludi alqımdağan şağında, özindey isker, ala qap arqalauğa maşıqqan, layıqtı bay tabar. Qayta aynalıp kelip sorımdı qaynatpasa. Äytse de, kelmesine, molınan ketkenine senem. Sonımen, raqat tirşilik keşip jatqam. Şamnıñ sönui de renişsiz, ädepki jağday. Tek bügin… az-maz tosırqap twrğanım bolmasa.

Tosırqau… nemese, üreyge jaqın dağdarıs. Ras, jarıq joğalğan sayın abdıraytın edim. Qarañğılıqtan qorıqqanım emes. Jasap jatqan jwmısıñ eriksiz üziledi. Şarasız irkilis – bir kündik bögesin üstine, ülken şaruanı, qalıptı jwmıs ırğağın bwzatın köldeneñ kesel. Aqırı, mwnıñ da emin tapqanday edim. Jazu stolımda juan mayşam twr. Tübinde siriñke. Bayağıda, bala kezimizde, auılda, käresin keyde bar, keyde joq, piala şam janbay qalğanda, keşki sabağımızdı kez kelgen şwqır, kişkentay ıdısqa, köbine töñkerilgen sınıq kese tübine jasalğan mayşammen oqıdıq qoy. Qoldan şiratılğan bilte ornatıp, eritilgen toñmay qwyılğan jabayı şırağdanmen. Al mınau – onımen salıstırğanda samaladay. Qaytkende de basqa amalıñ joq. Keyinbeseñ, tarınbasañ bolğanı. Twtatasıñ da, babımen kündelikti jwmısqa kirisesiñ. Elektr şam keler sätte qaytadan tirilui mümkin. Nemese birer sağattan soñ. Jana sala, köp wzamay, qayta öşui tağı oñay. Meyli, janbay-aq qoysın. Bäribir jwmısıñ şort üzilmeydi. Sirä, bügin de osı mayşamğa sığırayatın siyaqtımın. Tek… jwmıs ornıma jetuim kerek. Mına wyığan qoyu qarañğılıqta. Ras, gazdı peştiñ jaqtauında siriñke twr. Biraq oğan jetkenşe, sıypalap jürip tapqanşa… kabinetke şığuım äldeqayda jeñil.

Sonımen, ornımnan twrdım. Az ba, köp pe, amalsız dağdarıstan keyin, qaltiğan küyimde ekpetimdi oñğa bwrdım. Eki, älde üş qadamnan soñ kuhnyanıñ ensiz, tar esigi. Eki qolımdı eki tarapqa qarmalanıp edim, jaqtau, qabırğa – eşteñe ilinbedi. Tağı birer qadam bastım. Töñiregim tügel quıs siyaqtı. Ötip ketken boldım. Endi jaylap, tura jüru kerek. Bes, altı qadam. Jeti… segiz qadam jürdim. Qarsı qabırğağa tirelmedim. Sirä, qiğaş ketken tärizdimin. Endi jürsem, birdeñege soğıluım mümkin. Onsız da kördey qarañğıda közimdi jwmıp, azğana bögeldim de, oñğa bwrıldım. Toqsan gradusqa. Sodan soñ, bağıtımdı birjola tüzeu üşin tağı da azğana – jiırma, jiırma bes gradusqa. Endi özim kabinet dep ataytın jatın, demalıs – universal bölmeniñ esigine bolmasa da, qabırğasına tireluim kerek. Odan keyin ärli-berli sipalanıp jürip işke kirem de, bwrınğışa qarmalanıp, jazu stolıma, yağni tünekti türip, jarıq düniege qayta engizetin şırpı men şamğa. Bir qolımdı alğa, bir qolımdı köldeneñ sozıp, eki attadım. Esik. Oñ qolım aldı quıs jaqtauğa ilingen. Sol qolımdı jazıp edim, tar esigim ölşeusiz keñeyip ketkendey, ekinşi jaqtauğa äreñ tidi. Keñ qaqpanıñ qaq ortasında, qwlaşımdı kere sozıp, azğana twrdım. Sırlı, beymälim, jat esik. Bälkim, ar jağında… äldebir tarihi romandağıday şıñırau zından. Men şoşına seskenip, bögelip qaldım. Attasam ba, attamasam ba… Aqırı boyımdı jiıp, oñ qanattağı juan, jalpaq jaqtau, ölşeusiz qalıñdap ketken salqın qabırğanı qwşaqtay süyenip, sol ayağımdı köldeneñ sozıp, türtinektep kördim. Eden tärizdi. Qisaya jambastap twrıp, odan arğı azğana jerdi tağı bayqastadım. Oyıq joq, apan, zından joq. Birıñğay, tep-tegis. Kädimgi eden. Tek linoleum töselgen jılmağay emes, älde kilem, älde tükti palas… Basım aynalğanday, tağı azğana kidirdim. Sodan soñ özime özim küldim. Sirä, auısa bastağan şığarmın. Nemese, jalğızdıqtan, twrmıs talqısınan eseñgiregen. Tüsim emes, öñim. Jaña ğana jarıq söndi. Alaqanday jerde adastım. Endi özimniñ, jatın deysiz be, kabinet deysiz be, eki jıldan beri bauır basqan üyrenşikti, menşikti bölmemniñ tabaldırığında twrmın. Osılay, tañ atqanşa twruım kerek pe?.. Bir qolımdı esik jaqtauınan ayırmağan qalpı, alğa qaray nıq attadım. Ekinşi ayağımdı jidım. Qolımdı jaqtaudan bosatıp, qalt twrdım. Küzettegi saldattay. Sodan soñ demimdi işime tartıp, jaylap tağı bir attadım. Sol sätinde jarq etip şam jandı. Men eriksiz qarığıp, közimdi kölegeyledim.

Jarq etip şam jandı. Men kölegeylep, közimdi jwmdım. Sol sätinde qwlağıma dañğır-dwñğır muzıka, dabır-dwbır dauıstar jetken. Közimdi aşıp, qolımdı kötere bere, qaytadan qorğandım. Jarıq – meniñ bölmemdey, jibinen salbırağan jalğız şam emes, sansız şam – samsağan jarıq. Aumağı at şaptırım derlik keñ saraydıñ kirberis bosağasında twr ekem. Töbe tolğan äsem örnek, ärqilı keyipti, bir emes, qatarlasa jamırağan äldeneşe şañıraq lyustra, hrustal' monşaq, wzındı-qısqalı salpınşaqtarğa şağılısqan altındı, kümisti, qızğıltım, kögildir, aqşañqan nwrdan köz twnadı. Tört qabırğa – altın käsekti, eskilikti, arğı, bergi zaman suretşileriniñ ärqilı tuındıları. Eden – esikten törge deyin, tügi tusırılğan, bölek-bölek emes, birtwtas, kök-ala qalı kilem. Osınşama sändi, keñ saraydıñ işi tolğan saltanattı qauım. Birazı törde – aq dastarqandı döñgelek stoldar basında. Endi birazı – köbine jastar, topırlata bilep jür. Erekşe jağdaydağı özgeşe bir mereke tärizdi. Kenet… tördiñ töbesinde, biigirek qwrılğan wzınşaq dastarqan üstinde, qaq ortada külimsirey eñselenip otırğan… eki jağında üş-tört kisiden, äyel, erkek, olar da bay men bäybişe – nağız marğasqalar ekeni añdaladı… sol ülkenderdiñ ülkeni, şın ortalıq, eñ bastı adamğa… közim tüsti. Men – meniñ özim otırmın qaq törde. Toy iesi, osınşama jwrtqa mol dastarqan jayılğan dumandı, merekeli saltanattıñ bastı twlğası – mına men ekem!..

Men özimniñ odağay ahualımdı – mwndağı twrısım, andağı otırısım – istiñ män-jayın añdap, bayıptap ülgermedim, qarsı aldımda wzın boylı, keñ iıqtı, üstinde swrğılt, ıqşam kiim, belinde tapanşa, qolında radiotelefonı bar, räzeñke tayaq pa, älde özgeşe qaru ma, tağı da bir salpınşaqtı, suıq jüzdi jas jigit payda boldı. Bişi, toyşı qauımnan, eñ bastısı – tördiñ töbesindegi qojayınnan tasalay bergen.

– Siz kimsiz? – degen, ısılday dik etip.

Jauap kütpedi, meni keudeley ısırıp, jañağı keñ qaqpadan ötkerip, dälizge şığardı. Däliz degenim – auızğı bölme, bölme bolğanda, joğarıdağı aq sarayğa jete-qabıl, sändi, saltanattı, tek toy dastarqanı jasalmağan, ortası bos, şet qabırğalarğa jwmsaq divan, ülken kreslolar qoyılğan kişi saray eken.

– Siz kimsiz? – dedi küzet saqşısı sol qatqıl qalpında. Endi erkinirek. – Qaydan keldiñiz, qalay kirip kettiñiz?

– Men öz üyimde… – dedim twtığıp. – Eşqaydan kelgem joq, öz üyimde…

Saqşı mağan bayıptap, tañırqay qaradı.

– Atı-jöniñiz?.. – degen sodan soñ sıpayıraq äuezben.

– Men… men – Mwrat Qazıbekov… – dedim.

– Äkeñizdiñ atı…

– Beysen. Mwrat Beysenwlı Qazıbekov.

Endi saqşı mülde abdıradı. Meni qolımen jasqap, qozğalmay twra twrıñız degendey belgi berdi de, eki-üş qadam şeginip, qırınday bwrılıp, qolındağı rediotelefon arqılı äldekimmen, sirä, bastığı bolsa kerek, qısqa söylesti.

Keler mezette biri saqşı kiimdi, törtpaq, ekinşisi kostyum, galstukti, qozıqarın, dembelşe – eki jigit jetip kelgen. Üşeui azğana tildesti. Üşeui emes, äueli dembelşe – eñgezer saqşımen. Iä, qimılı erkin, twrısı öktem, bastıq boldı. Mağan qatıstı istiñ mänin eki qaytara pısıqtap swrağannan soñ, alğa qaray attap, bet-beyneme bajaylay qaradı da, jılı jüzben, qol berip amandastı.

– Biz sizdi öz bölmeñizge aparıp salayıq. Qay qabat edi?

– Ekinşi qabat, – dedim men eriksizden.

– Ekinşi qabat… Biz sol ekinşi qabatta twrmız. Mwnda… qabıldau bölmesi jäne saltanat sarayı. Mümkin üşinşi şığar? Älde törtinşi?

– Men qay qabatta twratınımdı jaqsı bilem, – dedim. – Jaña, jarıq söngende adasıp…

– Jarıq söngen joq, – dedi saqşınıñ keyingi, törtpağı. – Al siz…

Saqşılardıñ äuelgisi, sirä, ortanşı bastıq, mağan täuirirek köringen zor jigit qolın kötere bere, alaqanın tosıp, kişisin toqtattı. Al ülkeni… qozıqarın dembelşe meniñ iığımnan qağıp, jımiıp külgen.

– Adasıp kettiñiz… Sirä, az-maz sırqattanıp jatqansız ğoy. Nemese, mına ülken mereke qwrmetine, eptep…

– Siz meniñ basımdı auırtpañız, – dedim şınımen ıza bolıp. – Men işimdik ataulını tatıp almaytın kisimin. Aqıl-esim tüzu. Ğwmırı auırıp körgem joq. Meni kim dep twrsız?!

– Ağası, keyimeñiz, – dedi ülken bastıq meni özimsine qwşaqtap. – Sizge eşqanday kümänimiz joq. Äytkenmen, iniñizdiñ mereytoyında… Dos-dwşpan demeyik, qanşama köldeneñ kisi bar…

Qalt bögeldim. Mende birge tuğan, tipti, nemere, atalas ağa-ini, apa-qarındas bolğan emes. Jalqı tuğam, jalğız kelem. Osı twrğan boyım. Sonımen qatar… äldebir belgisiz tüysik… Mına men, iä, meniñ özim… sırtta emes, işte, toylı saraydıñ qaq törinde qasqayıp otırğan siyaqtımın. Men otırmın!

– Ötip jatqan – kimniñ toyı ekenin bilesiñder me? – dedim kenetten, kömeyime özim de oylamağan özgeşe lepes tığılıp. – Anau – osınday toydıñ törinde saltanat qwrıp otırğan – mına men!

Toy törinde meyirlenip otırğan qalpımda, tür-twlğama qaradım, – älbette öz közimmen: üstimde könetoz kök halat, ayağımda artı tozğan kiiz kebis, özim, – tördegi töremen salıstırdım, – türim aumağanmen, öñim jüdeu, äri… Joq, toy – meniki! Manağı talap, bwyrıq esepti qatqıl sözderden soñ säl-päl abdırap qalğan ülken bastıqqa tike qaradım:

– Toy – meniki! – dedim. – Baram, otıram, körem!.. Eger däl osı qazir mağan özime layıqtı qwrmet jasamay, dalağa süyremek bolsañdar, artı ülken şataqqa aynaladı!

– Onda… – dedi bastıq azğana añırap barıp, zorlana jımiıp, – tınış otırsañız…

– Otıram, – dedim. – Tınış otıram. Köremin, işemin, jeymin! Solay! Kim dep twrsıñdar meni?!

– Jön, – dedi ülken bastıq. – Tek kiimiñiz…

– Bayğa tay minse de jarasadı, – dedim, ırjiıp külgen keyipte. – Kiim bizden qalğan. Äytkenmen, ıñğaysız bolar, üyge barıp, kostyum kiip…

– Jaraydı, oğan uaqıt tar, – dedi Ülken tağı da özimsine, iıqtan qağıp. – Sender jüre beriñder, – dedi eki saqşığa. – Tek… swq sausağın ernine tigizdi. – Qazir de, keyin de. Al bügin, toydıñ aqırına deyin aqsaqaldı bağıp-qağu, bar kütimi senderdiñ moyındarıñda… Endi, ağası, – dedi sodan soñ mağan. – Endi toyğa öziñizge layıq keyipte, saqaday saylanıp barasız… – Meni qoltıqtap aldı. – Tömenge tüseyik.

Tömenge ädepki baspaldaqpen emes, men bwrın körmegen, şınılı, tap-taza liftimen tüstik. Jarqırağan ämbebap düken. Ärine, at şaptırım, köl-kösir. Pal'to, ton. Köylek-könşek. Kostyum, kürteniñ neşe atası. Bir sözben aytqanda, qımbat kiim-keşek. Uaqıt keşkirip ketse de, äli jabılmağan eken. Kisi qaraqwrım emes, äytkenmen äjeptäuir. Negizi qaltalı alarman siyaqtı, tañdaydı, ölşeydi, tamaşalap jüredi, kassa aldında esep ayırısıp jatqanı da bar – sauda toqtalmağan. Bastığım meni düken aralatqan joq, tükpirdegi bir bölmege alıp bardı. Orta jastağı, tolıqşa kelgen, süykimdi äyel otır eken.

– Güljan apay, – dedi meniñ qamqorşı bauırım. – Mına bizdiñ aqsaqalğa bügingi keşke jaqsı kiim kerek, – dedi. – Qara smoking… – Meni bastan-ayaq bir şolıp şıqtı. – Qara smoking – elu ekinşi ölşem, üşinşi kesim, aq köylek, jağası… otız toğız, qara, joq, iä, qara köbelekşe, sodan soñ qara tufli, qırqınşı razmer…

Meñgeruşi äyel ıqılaspen ornınan twrıp, maqwldap basın izegenmen, mağan tañırqay qarap, bögelip qalıp edi.

– Bwl kisi az-maz sırqattanıp, emhanada jatqan edi, swrausız şığıp ketipti, endi toydan qalmaymın dep twr. Öziñiz de tüsinesiz ğoy, – dedi. Güljan apayı äli de tüsine qoymasa kerek, – Şeftiñ esebine jazasız, – dedi. – Bwl kisiniñ atı-jöni Mwrat Beysenoviç Qazıbekov. Endi wqtıñız ba? Osı bärimizdiñ ağamız!

Mwzday kiingen qalpımda saltanattı sarayğa qaytıp äkeldi.

– Ğafu etiñiz, – dedi qamqorşı inim. – Sizge qay stol bekitilgenin bilmeymin. Sirä, kelmeydi dep, belgilemegen şığar. Joğarıdağı orındarğa otırıp qoydı. Mına jastar jaqta… artqa saqtalğan bir orın bar edi…

– Mağan sol şet jaqtıñ özi jaqsı, – dedim. Manağı kümän elesi tarqamasa da, senim molayğan. Äuelde qaltırağan jüykem tügelimen qalıbına tüsken.

– Tek böten minez körsetpeñiz, – dedi qamqorşım. – Bizge de tınıştıq kerek. Bilesiz ğoy, jwmıs… Jäne beysauat äñgimeniñ qajeti joq. İniñizdiñ abıroyı üşin…

Men kelip tömengi jağınan, törge qırınday jayğasqan, säl-päl şetkerirek, mol dastarqandı, on kisilik döñgelek stol – jastar eken, böten äñgimege eşqanday zauıqtarı da joq, öz qızığı özderinde, men kelip otırğan kezde bet-jüzime tañırqay qaradı, sodan soñ bwrın körmegendey, jaña tanığanday, tördegi toy iesine köz saldı, mağan qayıra qaradı da, rizaşılıqpen jımiıp, jappay jamıramasa da, ülken qwrmetpen orındıqtarınan twrıp, kon'yak, viski, taza araq, aqşıl, qızıl tüsti şarap qwyılğan rümke, fujerların köterisip, meniñ apel'sin şırını toltırılğan sarı bokalımmen soğıstı, “Siz üşin jäne Marat Beysenoviç üşin!” – desken.

Östip, törde otırğan toy iesiniñ atı-jönin bildim. Men – Mwrat. Ol – Marat. Beysenoviç. Beysenwlı. Ärine, soyı da birdey – Qazıbekov. Marat Beysenwlı Qazıbekov! Endi tanıs-beytanıs bauırım… älde sıñarım… älde jın-şaytan… qaytkende de mına jwrt mağan teligen, kümänsiz tuısqa balağan özgeşe kisini bayıptap, bajaylap teksere bastadım. Qiğaş otırmız. Bergi jaqtağı, qalıñşaş, jauqabaq, marlat juanğa bwrılğan kezinde ğana tike körem. Manağı, ekpindey kelip, añırıp qalğan küzet saqşısı, odan keyingi, men turalı tım täuir oylamasa da, sözimnen ıqqan, bar keypimmen qabıldap, mwzday kiindirip, toy dastarqanına äkep otırğızğan, sirä, atqaruşı törağa, nemese bas menedjer, mwndağı, äuelde tañırqasa da, qolma-qol juasıp, izet, iltipatpen qarsı alğan abır-dwbır jastar – közi körgen kisi ataulınıñ şatıspauı mümkin emes eken. Tura meniñ özim. YAğni, ayna-qatesiz, aumağan sıñarım. Dyumanıñ köpke tanımal bir romanındağıday, ekeuimizdiñ ornımız auısıp ketken joq, jäne tua sala tağdır eki ayırmağan. Sonda ne?..

Kenet… Marattıñ arğı, oñ jağında otırğan kelisti bäybişege közim tüsti. Äuelde qwlağındağı, kögildir, qızğıltım nwr şaşa qwbılğan gauhar sırğasın ğana añdağan edim. Endi appaq betin beri bwrıp, küyeuiniñ äldebir söz, keñesine meyirlene jımiıp, eñsesin jazğanda qapısız tanıdım. Jüregim zırq ete tüsken. Bwl… bwl – qazir elu… eluge ilinse de, otız bestegi tolıqsığan kelinşektey körikti, bağlan äyel… – bayağı Baljan edi. Meniñ armandağı ğaşığım. Jaz şığa qosılamız dep, qaltqısız tabısqan qalıñdıq. Şeşuşi, almağayıp sätte, bir-aq kün, bas-ayağı jarım sağatta zım-ziya joğalıp ketken, sodan beri, ğwmır boyı kökeyimde twrğan qasiret-mwñ. Betinen nwrı tögilgen qayran Baljan… Meñ-zeñ küy, jarım köñilde, jüregime qayğı qwyılıp, ezilip, janşılıp baram. Kenet… Baljannıñ qasında Anau emes, Özim otırğanday, boyıma tätti jılu taradı. Ayrılmappın. Armanıma jetippin. Baljan basqağa ketpey, özime bwyırıptı. Endi mine, bar ğwmırdı birge ötkerip, iıq süyese, qatar otırmız…

Tağı da auısa, aljasa bere, esimdi jidım. Baljannıñ qasında otırğan – Men emes, Anau. Men – mwndamın, belgisiz ortağa adasıp kelgen. Däp solay… Özimniñ erekşe ahualımdı bayıptau kerek edi. Biraq men Baljannan köz ayıra almadım. Meniñ Baljanım. Meniñ… Jüzinde mwñdı merey bar Baljan qaytadan alıstap, meniñ janımda emes, böten kisiniñ qarauında otır. Salqın, beyqam qalpı, qatarındağı jas kelinşekke bwrıldı. Baljannıñ boyınan baysaldı, qazaqı swlulıq tanılsa, onımen jımiya külip, şüyirkelesip söylesip ketken uızday kelinşek – bügingi zamannıñ aruı edi. Şüyke bas, aqqu moyın, täkappar. Jazıq mañday, balğın iekti qırmwrın. Artıq äşekeysiz, biraq talğammen, sänmen kiingen. Baljannıñ qızı ma dep edim.

– Bizdiñ şef köregen ekonomist, alımdı biznesmen ğana emes, ğajayıp sayasatker ğoy, – dedi menimen körşiles otırğan jibek jağalı qara smoking kiip, aq köylegine teñbil-sarı köbelekşe taqqan tompaq jigit, äueli mağan, sodan soñ qasındağı quırşaqtay kelinşegine qarap, sıpayı külip alıp, dastarqandas basqa jigitterge. – Biz jalğız äyeldi äreñ igerip jürgende, ol kiside – bäybişe, toqal. Jäne basqa jwrt siyaqtı astırtın emes, köpe-körneu. Tipti, jwrtqa jariyalap toqal alğandardıñ özi osılayşa, bäybişesimen qatar otırğızıp qoya almas edi.

– Şefke kümän joq, – dedi qiyaq mwrttı ekinşi jigit, qasındağı kökigen, orısbaylau kelinşegine qarap alıp. – Bizdiñ Baljan jeñgemiz osınşama aqıldı bolmasa…

– Aldımen osı Mäke-ağanıñ därejesine jetip alıñdar, – dedi ünsiz külip otırğan üşinşi jigittiñ, jelke şaşın sänmen tüygen kerbez kelinşegi. – Bizdi bar jağınan, tolıq qamtamasız etiñder. Bala-şağamız ösip-jetsin. Sonda, bälkim, biz de Bal-jeñgemiz siyaqtı aqıl tabarmız…

Bäri qosa küldi.

– Siz qalay qaraysız, ağa, – dedi mağan äuelgi, beti tompaq jigit. İşim otqa oranıp otırsa da, eriksiz küldim.

–Men bireudiñ özin wstay almadım… Baljannıñ jöni bölek qoy…

–Ağa dwrıs aytadı, – dedi manağı kerbez kelinşek. – Jigitter, bäri de äyeldiñ arqası, moyındau kerek. Al endi… osı Bal-jeñgemiz üşin işeyik…

Jastar ıdıstarın soğıstırıp, qaytadan jamıray guildesip ketti. Iä, Baljan… Özgeşe edi ğoy. Qazir de özgeşe. Baljan qız, Baljan kelinşek, Baljan bäybişe. Attas emes, sol Baljannıñ özi. Özi eken!

Al Marat… Sıñar emes. Wqsar emes. Men. Marat degen – mına men. Mwrat. Esiminde jalğız-aq dıbıs almasqan. Qalğanı – tür-twlğa, bälkim, bolmıs-bitiske deyin eşbir ayırğısız. Basqaday özgeris… – ondağı emes, mendegi uaqıt tañbası eken. Bügingi Marat – mına meniñ bwdan eki-üş jıl bwrınğı, tarşılıqqa tüspey twrğan kezdegi keypim. Şaşı, qası qap-qara. Beti, sirä, mendegi äjimsiz. Jäne däl mendey arıq-twraq emes, baz bireulerdey bırjiğan, sıtırlağan semiz de emes, şaqpaq eti boyındağı jarau attay qunaq. Ärine, molşılıqta ğwmır keşip jatır. Ası dämdi, närli. Tañdap, talğap işedi. Bügingi baylardıñ bäriniñ de jetisken dästüri: gol'f oynaydı, añğa şığadı, şalğay kurort, tañdaulı demalıs jayları, twraqtı em-dom, serigu, sauığu şaraları. Sodan soñ… qol jetken bar baylığın saqtau, mümkindiginşe odan ärmen wlğaytudan basqa qam-qayğısı joq, janı tınış. Tınış bolğanda, düniauı tirşilikten tısqarı eşteñemen basın auırtpaydı. Wlttıq müdde, eldik mwrat, wrpaqtıñ bolaşağı… – bäri de bos söz, kül bolmasa bül bolsın. Öz müddesi, öz mwratı ğana bar. Al bolaşağı ayqın. Säuleli, nwrlı, dañğıl. Qamsız, qapasız ğwmır. Mañdayına jazılğan. Onıñ. Ol degen… – men eken ğoy. Sonda men degenim… kim? Qaytadan közim bwldırap, sanam twmanıtıp bara jattı. Manağı tünek qarañğılıq basqan üreyli, swrıqsız bölmeme qaytıp oralğanday, meñ-zeñ bolıp azğana otırdım. Osınıñ bäri tüsim şığar dep oyladım.

Tüsim… emes eken. Keler mezette dünie qaytadan jarqırap aşıldı. Sapırılğan bi, ıñ-jıñ muzıka, u-du topır toqtalıp, jwrt tegis dastarqan basına üyirilgen eken. Zarjaq tamada… – qazaq toyınıñ jürgizuşisi äri wyıtqısı sanalatın asaba – mwnda bireu emes, üşeu körinedi. Bir erkek, bir äyel jäne orıs jigiti. YAğni, äuelgi ekeui qazaq. Zarlap emes, jarlap, sänmen, saltanatpen, biriniñ lepesin ekinşisi qua jalğastırıp, orısşa-qazaqşa, tolğay küñirentip jatır. Qazaqtıñ eñ ülken ası kelipti. Et qoy bayağı. Eñ ülken astağı eñ qadirli siyapat – bas. Bwl bas – audanımızdıñ jäne ortalıq qalamızdıñ märtebeli basşısına layıq. Endi asqa bata, wlağattı söz aldında, osı kisiniñ qwrmetine – muzıka!.. Älde qalmaq, älde sığan, älem-jälem kiingen jalbırbas, qojalaq jigit sahna sırtınan atqıp şığıp, dalbırlap, teñselip, eñkeyip, şalqayıp, qisayıp, bügilip, jer tepkiley selkildep, şıñğıra wlıp, ökire möñirep, orıs pa, orman ba, äldebir swrıqsız äuezben kökiregiñdi aralap, töbeñdi bwrğılay bastağan. Biraq wzaqqa barmadı. Mana, atı atalıp, söz berilgende ornınan köterilgen bastıq, – toy iesiniñ sol jağındağı düñkigen jauqabaq qolın köterip edi, dañğır-dwñğır baltamen şapqanday, qalt tiıldı. Änşiniñ jelbirşek qos qanatı erbeñ etip jayılğan küyi auada ilinip, añırağan üni sozıla bere, ortasınan üzilip toqtağan. Bastıq jauqabaq qana emes, ızbarlı, keudeli kisi eken.

– Ğafu etiñiz, – dedi tamağın kenep alıp. – Mağan artıq qwrmet jasalıp jatır. Audan äkimi – Jäkeñ, men nebäri sol kisiniñ kömekşisi esepti, mağan osı ortalıq qala ğana qaraydı; al endi bärimizge sıylı, märtebeli äkim mırza oblıs ortalığındağı ülken äkimşiliktiñ, prem'er-ministrdiñ özi qatınasıp, özi basqarıp ötkizetin tötenşe äri mañızdı jinalısına ketti, äytpese bügin mına törde otırar edi. Jalğız Jäkeñ ğana emes, oblısımızdıñ, ülken qalamızdıñ basşı azamattarınıñ birazı sol jinalısta, äytpese, olar da qwrmetti qonaq bolar edi. Jaña aytqanımday, mına men nebäri özimizdiñ osı Märkent audanınıñ äkimi Jäkeñniñ ämir-jarlığın, yağni yubilyarğa arnağan qwttıqtau sälemin jetkizuşimin. – Demigip, az-maz bögelip, aldında twrğan susınnan bir wrttağan. Kömekşi me, qızmetşi me, tömenşektep twrıp wsınğan qızıl päpkige qol sozdı.

– Bäke, – dedi bastıqtıñ aldındağı mikrofonğa iektegen Marat. – Siz bizdiñ künnen künge körkeyip kele jatqan, qazirdiñ özinde oblısımızdağı mañızdı bir biznes ortalığına aynalğan qalamızdıñ äkimi ğana emes, audanımızdıñ abıroylı basşısı, bükil respublikağa tanımal Jäkeñniñ öziniñ birinşi orınbasarı bolasız. YAğni, ülken twlğanıñ oñ qolı. Özi bolmasañız da, közi dep qabıldaymız. Bizdi elep-eskerip kelgeniñiz üşin, mereyimizdi köterip, törimizdi körkeytip otırğanıñız üşin sizge mıñ da bir raqmet!..

Bäkeñ wlıqtana jımiıp, rizaşılıq bildirdi de, közildirigin kiip, baptanıp twrıp ülken äkimniñ qwttıqtau hatın oquğa kiristi. Qalıptı dästür ıñğayındağı merekelik qwjatta Marat Beysenoviç Qazıbekovtıñ eñbek jolı, atqarğan barlıq qızmeti eske salınğan eken. Ğwmırbayan şejiresi mereytoy iesiniñ jarıq düniege keluinen bastalıptı. Sol jılı, sol ay, sol küni sol jerde, sol ata-anadan tuğam… tuğan. Mektepti altın medal'men bitirip, universitetke tüs… ken. Tarih fakul'tetine. 1961, yağni däl sol jılı qızıl diplommen, üzdik bitir… gen. Aspirantura… Biraq aspandağı ğılımnan jerdegi naqtı eñbek jolın artıq sanap, bitken, qorğağalı twrğan jwmısın keyinge şegerip… basqa bir, önimdi, wtımdı, halıqqa da paydalı jaña jol tapqan körinem. YAğni, men emes, Anau. Osı kezden bastap meniñ, yağni Mwrattıñ bar ömiri sırtta qaladı da, onıñ, yağni Marattıñ basqa bir tağdırı qiyalay tartıladı. Qalay tartılsa da, özimniñ jalğasım eken deymin. Sonımen Marat auılğa, auıl bolğanda, tuğan jerine emes, qayın jwrtına, osı oblıs, osı audanğa kelgen. Mwndağı el jigerli jastı jatırqamay qabıl aladı. Al ol, yağni men… ömirdi tereñirek tanu üşin… qoyşı äyteuir, it minip, irek qamşılap, bügingi künge jetippin. Endi mine, ataqtı biznesmen. Bizdiñ, nebäri qazaqı, şalğay audan ortalığı bolsa da, ülken biznes wyıtqısına aynalıp bara jatqan Bärkent… älde Järkent, Sarqant, joq, …kent, oy, täyiri-ay, Märkent edi ğoy, iä, Mär… kenttiñ twğır, tirekteriniñ birine aynalğan. Audanğa ğana emes, bükil oblısqa tanımal ekem!.. Öz ömirbayanımdı özimniñ esime tüsirgen resmi qwttıqtaudan, vice-äkimniñ odan soñğı qosımşa sözinen, keyingilerdiñ üsteme madağınan jinaqtap, qorıtıp wqqanım – basıma sıymaytın, özim de sengisiz ğajayıp edi. Biz Baljan ekeuimiz ülgili şañıraq iesimiz. Tört bala tärbielep ösirippiz. Ülken wl – äldebir banktıñ törağası. Bügin älgi ataulı jiınnan şığa almağan. Odan soñğı qız – şet eldik äldebir alpauıtqa wzatılğan. Jer şalğaylığınan emes, jas säbiine qaraylap, bügingi toyğa kele almağan. Kişi eki qız – olar da alısta, respublika prezidentiniñ arnayı “Bolaşaq” programması boyınşa, Amerikada oqıp jatır eken. Bäri de halqınıñ abıroylı, auır jügin arqalap jürgen äkeleriniñ toyına arnayı qwttıqtau joldaptı. Bwl tarapta basqa, äzirşe kenje, tağı bir wl bar eken. Äkesiniñ jolın quatın nağız biznesmen boladı, besikten şığa sala qaz twrdı desti. Qoşamet sözder ıñğayına qarağanda, aqır tübinde üles salmağı basqa balalardan asıp tüsetin siyaqtı. Keybireuler basqa bas qosılsın, sütkenje – alda dep jattı. Jas toqal, ärine, jalğız wlmen toqtamaydı. Jön-aq. Bağzı bir zamanda ortası oyılıp, qwtı kemigen qazaq eselep köbeysin!

Toy dürildep jürip jatır. Ua, şırqa… Beysenwlı Qazıbekov! Qaşan swrağanımdı, qalay qwyılğanın bilmeymin, ömiri qwmartpağan aq araqtan tört-bes rümke tastap alıppın. Osınşama tabısqa jetkenime täuba deymin. Baymın, barmın. Biraq eñ ülken jetistigim – balalarım. Ülken wl, jan-jüregimnen jaralğan twñğışım qazirdiñ özinde… Täk-täk… Sabır, sabır… Erteñ kelistirip işem, bügin tartına twrğan jön. Toy iesi bolğan soñ, törde otırğan soñ, jwrttıñ bar nazarı mende. Onıñ üstine, manağı… saqşılarım töñirektep… batpaydı, biraq qıñqıldap… Olardiki de jön. Aspa, taspa. Onsız da dünieniñ twtqası qolıñda twr. Qolıma qaradım. Eki qolımdı jeke, jeke. Sodan soñ bettestirip. Eşteñe de joq. Meniñ qolımda twtqa tügil, araq-şarap qwyılğan şişanıñ özi joq. Qaytadan esimdi jidım. Bar jağdaydı bağamdap, oylanıp, tolğanıp, kesip, pişip… otırmın. Törge bir, özime bir qaraymın. Ras, men degen – ol. Ol degen… – men emes. Sonda qalay boldı? Solay. Solay boldı. Şındıqtı moyındau kerek. Dese de, äuelgi dağdarıs keyingi süyinişke wlastı, qızğanış joq, rizaşılıq qana bar.

Köbine öz ornımdamın. Keyde törge şığıp ketkendeymin. Tömendegi orınnan tördegi orın täuirirek tärizdi. Mine, tağı da tör. Sol mezette iıqtasa, qatar otırğan Baljannıñ jwpar lebi betime tidi. Arıda otırğan, qwşağı ottı toqaldan äldeqayda tartımdı körinedi. Ömirlik qosağım ğoy. Jas kezinde, ärine, bügingi kündesinen on ese körikti boldı. Körkinen bwrın qılığı. Qılığınan asqan jibek minezi. Aq-adal jar edi. Qapıda ayrıldım demesem…

Keler sätte äuelgi ornımda otır ekem. Tağı da özinen özi şüpildep tolğan rümkege qol sozıp edim. Äldekim sırtımnan qausıra qwşaqtadı – manağı meyirban menedjer eken. Büktetile eñkeyip, qwlağıma sıbırladı:

– Aqsaqal, şarşap otırğan joqsız ba?

– Kisi öz toyında özi şarşamaydı, – dedim, meyirli, merekeli sätimde tätti qiyalımdı orta belinen üzgen bağınıştı kisige wnatpay qarap.

Qamqorşım birden basıldı.

– Ağa, – degen, öktem emes, kişik äuezben. – Ağa, alay-bwlay… netip qalsañız, bar kinä mağan auadı ğoy…

Sonda ğana qayda otırğanım, naqtı kim ekenim esime tüsti.

– Qam jeme, bauırım, – dedim kübir etip. – Sağan söz keltirmeymin. Quanış, tolqınıs üstinde özim de añdamay qalıppın. Endi tatıp almaymın. Şın sözim…

– Siz meni teris tüsindiñiz, – dedi qamqorşı bauırım mülde juasıp. – Men u-dudan mazañız ketti me degenim ğoy…

– Ras, – dedim. – Qazirgi muzıka kisini qaraptan şarşatadı… Endi üyge ketsem de bolar edi, biraq mana men şıqqan esik qayda qaldı? – dedim oraysız jağdayım esime tüsip.

– Öziñiz bilesiz, aqsaqal, – dedi qamqorşım eriksiz jımiıp. – Mağan keregi – tınıştıq qana. – Sodan soñ törge qarap, bağjañ ete tüsti. – Äne… – dedi qırınday bere. – Şeftiñ özi nazar audara bastadı… – Söy dedi de, jılısıp jüre berdi.

Men twqıra eñkeyip, azğana otırdım. Bayqaymın, közimen tesip, işip-jep baradı. Öz közim özimniñ öñmenimnen ötkendey. Şıdap bolmadı. Men ne, qılmıskermin be sonşama. Men degen – men. Özim. Öz beynemde otırmın. Al Anau kim? Meniñ tür-tüsimdi, ğwmır belesterimdi, uädeli qalıñdığımdı swrausız ielengen? Iza buıp, basımdı köterip, jalt qaradım. Endi meniñ eki közim qatarınan oq bolıp qadalğanday. Anau, yağni Marat jäne soğan qosa Beysenwlı Qazıbekov degen, meniñ jwmbaq keyipti wqsarım, älde sıñarım, älde… şort bilsin, kim ekenin… betinen saz balşıqpen wrğanday, öñi bwzılıp, közi baqşırayıp, bası qalt etip, orındıqtıñ arqalığına şalqalay berdi. Sodan soñ boyın jiıp, teñsele bere ornınan twrdı. Ekeuimizdiñ janarımız eriksiz tüyisken. Sol sätinde jalp etip, qarañğılıq tüsti.

Jalp etip, jer-dünieni qarañğı tünek bastı. Meñ-zeñ bolıp, azğana otırğan meñireu tınıştıqtan soñ tırbanıp ornımnan köterildim. Qolımdı sozıp edim, tas qabırğağa tidi. Sipalay bere qalt bögeldim. Döñgelek bwdır. Sirä, äldenendey tetik. Amalsız basıp edim. Jarıq qayta jandı. Samala emes, ädepki. Saltanattı saray emes, quıqtay tar bölme – mana qanşama qarmanğanda taba almağan tar bosağadan öte bere, töbeden sarğış köleñkeli, swrıqsız jetim lyustra salbırağan, qabırğadan edenine deyin kitap ıbırsığan, eski divanı japırayğan, jetim stoldı, jadau, jarlı päter – öz üyimde twr ekem. Abdırağanım sonday, taqır edenge sılq etip otıra ketippin. Qanşa otırğanımdı bilmeymin, bir kezde süyretile eñbektep, asıla şığıp, ortasın oya sıqır etkizip, tösek-divanıma qwnısa şökeledim. Özim. Öz üyim. Sıqalğan kitap söreleri, edende, bwrışta jinalğan, key twsta retsiz şaşılğan tağı qanşama kitap. Iqı-jiqı stolım da ornında. Qobırağan qağaz, şimay jazu. Biri kök, ekinşisi qara pastalı arzan tegirşik avtoqalamnıñ ekeui qatarınan jatır. Bergi, sol jaq bwrışında twqıl, juan mayşam, tübinde jartılay aşılğan qoraptı siriñke. Bäri ornında, bäri dwrıs. Osınday da qızıq tüs boladı eken. Kedeylikti kim tileydi, baylıqtan kim qaşadı. Sirä, köñil tükpirindegi bir qiyal. Ärine, millioner bolıp ketsem de, tañdap tapqan ğılımnan qol üzbeymin ğoy. Qarımım wzarıp, küş-quatım arta tüsedi. Künköris jayına alañdamaysıñ, kitap şığaru mäselesi özinen özi şeşiledi. Biraq qwrğaq qiyal – assa parıqsız tüske ğana aynaladı. Parıqsız ğana emes, qisınsız tüs. Kenet… üsti-basıma qarappın. Qılau tüspegen sändi, qımbat smoking… Sipaladım. Şeştim. Uıstap, tartıp, audarıp, aynaldırıp, mwqiyat tekserdim. Şınayı, naqtı. Esigi qisayğan jaman şipänerime aparıp ildim. Tap-taza, bwlğarısı jibektey qara tufliimdi de şeştim. Onı da tabanına deyin töñkerip, wltanın şertip kördim. Sıqır etkizip aşıp, şipänerdiñ astıñğı tartpasına qoydım. Köbelekşe men köylek te öz ornın taptı. Ornın tappağan – mına men ğana… Aqırı, jırtıq mäyki, şolaq trusimen ğana twrğanımdı añdap, jamılğış halatımdı izdedim. Joq. Sonda ğana esime tüsti. Mana, suday jaña kiingen ämbebap dükende qoqır jäşikke tastalıp edi ğoy. Endi jarqın düniege qayta barğım kelip ketti. Könetoz halatım qalğan dükenge emes, ärine. Toy ötip jatqan altındı sarayğa. Älbette, bwl qalpımda emes. Asığıp, aptığıp, qaytadan äuelgidey kiindim. Jarıqtı öşirip, jaña ğayıptan kelgen ornıma barıp twrdım. Eki minut… Bes minut… Twtas bir sağattay köringen. Jarqırap kümis lyustralar janbadı. Sändi saray ayqara aşılmadı. Amal joq, özimniñ jwpını päterimdegi jetim şamnıñ tetigin bastım. Eşteñe özgermegen. Manağı jadau körinis bwrınğıdan da jaydaqtala tüskendey. Oylanıp azğana twrdım. Säl-päl qatelik jiberippin. Bar keremet kuhnyadan bastalıp edi ğoy… Şam ataulını tügel söndirip, kuhnyada otırmın. Manağı, älde keşegi, älde bağzı bir zamandağı wqsas ahualdı elestetuge tırısam. Alay, alay, bılay. Däp solay. Tek qarañğılıq… sonşama qoyu emes. Qoyu, biraq tünek emes. Sırtta, köldeneñ köşede ärli-berli ötken mäşinalardıñ twnşığıñqı dıbısı estiledi, jağılğan şamdardıñ sülesi añdaladı. Bäribir tün. Tün ortasına taqau. Jaylap ornımnan twrdım. Közimdi tars jwmdım. Betimdi oñğa bwrdım. Eki qadam. Üşinşide jaqtauına iığım tiip, kuhnyanıñ esiginen öttim. Endi eptep bes qadam jüruim kerek. Älde altı. Däliz tastay qarañğı boluğa tiis. Bağana közim aşıq edi ğoy. Aştım. Şınında da qarañğı. Biraq közge türtkisiz emes. Bwldırağan bozamıq bar. Äytkenmen, aldı-artıñ, oñ-solıñ ayırğısız. Jürip kelem. Tört… Bes… Altınşı qadamda qarsı qabırğağa tireldim. Oñğa bwrılam. Jäne säl qırın. Eki qadamnan soñ esik. Bosağadan attadım. Köz şağıldırıp, jarq etip janbadı. Azğana bögelisten soñ özim jaqtım. Ädepki jüdeu körinis. Öz üyim, ölmeli tösegim…

Erteñine twyaq serippey, tüske deyin wyıqtappın. Atıp twrıp, şipänerge wmtıldım. Sändi, qımbat smoking öz ornında. Qara tufli de. Al eski halattıñ jwrnağı da joq. Men de… öz qalpımda siyaqtımın. Anau emes, men. Meniñ özim. Öz qalpımda, öz ornımda. Aqıl-esim tüzu. Tüzu siyaqtı. Azğana mastıq tarqağan. Biraq tündegi eles köz aldımda. Şipänerdi qaytadan aşıp, qara smokingti qolımmen wstap, anıqtap kördim. Keşegidey. Eles emes, suret emes, naqtı özi, zat. Mende bwrın mwnday kiim bolmağan. Tündegi toydan täbärik. Aynağa qaradım. Özim. Keñ mañdayım, ayalı qoñır közim, qws twmsığım, şwnaq qwlağıma deyin. Mwrat Beysenwlı Qazıbekov. Bügingi jasım… tura elu beste. Tuğan künim… keşe… keşe tolıppın elu beske. Osı keşe ğana eki bestik – mereyli biik retinde toyladım. Men… emes ekem. Anau… Jaraydı, ol şirkin twra twrsın. Äueli Özimdi tügendep alayın. Elu bes. Säl qartañ körinem be, qalay. Samayım aq qılau. Bir kezdegi jazıq mañdayıma üş qatar, köldeneñ äjim tüsken. Közimniñ qiığı şaşırağan. Eki ezuimde tağı da qiğaş sızıqtar. Eluge er keypimde jetip edim. Endi mine… Twrmıs talqısı, soñğı üş-tört jıldağı. Twrmıs talqısı ğana emes. Ruhani küyreu. Bolaşaqtan tüñilis. Otarlıq kiseni bwzılsa, erkindikke şıqsaq, wlttıq ğılımğa da jol aşıladı dep biluşi ediñ. Erkindik keldi. Wrlıq-qarlıqtıñ, zorlıq-zombılıqtıñ erkindigi. Seniñ ğılımıñ – qajetsiz, öziñ – bögesin bolıp şıqtıñ. Bwrın keudeñ basılıp twrsa da, öziñdi kisi sanatında köruşi ediñ. Endi mine. Eşbir esepte joqsıñ. Lyumpen-proletariat. Jalğız sen emes, bükil ğılım, ädebiet, öner qayratkerleri tügel. Bügingi zamannıñ twlğası – sıldır Söz emes, sıqır Aqşa. YAğni, qalıñ kitap emes, juan qalta. Aqşa degenimiz, qalta degenimiz – Anau. Anau emes, seniñ Öziñ. Tağı da şatısa bastadım. Men, mine, barmın. Anau da… bar. Ekeumiz. Bwl ekeuimiz ağayındı emes, egizdiñ sıñarı emes, köldeneñ, kezdeysoq wqsar da emes… bir-aq kisimiz. Bir kisi – qaq jarılğan eki tağdır. Qalayşa? Zamanğa da, qoğamğa da keyisti ısıra twrıp, eñ äueli öz basımdağı erekşe ahualdıñ män-mağna, bolmıs-bitimin anıqtap aluım kerek eken.

Söytip, Mwrat pen Marat. Tuğan jerimiz bir, düniege kelgen jılımız, ayı, künine deyin, tipti, söz joq, sağat, minut, sekundına deyin säykes. Bir ata, bir anadan jaralıppız. Bir şañıraq astında östik. Mektepte, odan soñ universitette ekeulep… ekeu emes, jalğız özim oqıdım… oqıdıq. Aspirantura – ol da, men de… Äzirşe birgemiz. YAğni, twtas. Jalqı. Bir kisimiz. Bolsın. Iä, aspirantura. Mine, jolımızdıñ ayrılğan twsı. Wzaq eki jıl boyı emes. Ekinşi bitip, üşinşi jılğa ayaq basarda, jazğıtwrım…

Taptım! Baljan joğalğan küni ekige jarılıppız!..

Men universitettiñ alğaşqı jılında-aq özimniñ ğılımğa ikemdigimdi tanıtqan edim. Ataqtı tarihşı, esim-soyın arağa salmay-aq qoyayın, professor Aqsaqal özi ötkizgen däris, oğan jalğas seminar sabaqtarı, jıl ayağındağı kurs jwmısınan soñ talayımdı tanıp, öz qamqorlığına aldı. Meniñ universitet twrıptı, odan soñğı kezeñ – artıq-kem emes, on-on bes jıldıq ğılımi bağdarlamamdı jasap bergen edi. Bastapqı alaş oqığandarınıñ tağılımın tanığan, tar zamanda ösip jetken, äuelde 38-jılı, odan soñ 51-jılı, alğaşqısı on jıl, keyingisi tört jıl, – eñ önimdi, qayrattı kezeñin türme men lager'de ötkizgen, biraq jasımağan, qatayğan, äuelgi betinen taymağan, özgeşe tağdırlı, kemeñger kisi edi. Tek soñğı kezde densaulığı sır bere bastağan. Bar amanatın mağan artpaq eken. Bası bostan künniñ özinde seziktiler qatarında, baqılau astında jürgenmen, betti, bedeldi, oqu bitiretin jılı rektorğa deyin barıp, meni aspiranturağa alıp qaldı. Taqırıbım tamaşa – “Horezm jäne Däşti-Qıpşaq, XII-XIII ğasırlar şegi” dep atalatın.

“Bwl – bir kandidattıq emes, bes doktorlıq dissertaciyanıñ taqırıbı, – degen Aqsaqal. – Universitettegi diplomdıq jwmısıñ – bastapqı, sätti barlau. Endigi ülken şaruañ – ayrıqşa kürdeli. On jıldıq, jiırma jıldıq tınımsız eñbek. Al äzirşe negizgi twrğıların bayıptap, üstinen qalqımasañ da, tereñin tügespey, şağın monografiya jazıp şığasıñ. Qazir zaman säl-päl keñigen tws, “ottepel'” – jeke twlğağa tabınu zardaptarınan soñğı azğana “jılımıq”. Basqa barlıq jwrt igiligin körip, qajetine qaray, wtımdı paydalanıp jatır. Tek biz ğana, eski sorap, ötken zamanda twrğan. Bwlay qala beruge tiis emes!..” – degen.

Solay qala berdi. “Aspannan şwğa jausa, qwlğa wltaraq timeydi” degendey, biz – qwldardıñ işindegi eñ qorı edik. 32-jılğı ğalamat aşarşılıq, onıñ arğı jağındağı, bergi jağındağı, ayrıqşa qatañ, tübegeyli repressiyadan soñ mülde janıştalıp, jer bolğanbız. Endi qazaqtı otarlaudıñ, birjola qwrtudıñ jaña kezeñi – “tıñ igeru” degen qarımdı nauqan bastaldı, jat jwrttıq basqınşılardı jüz mıñdap qonıstandırıp jatır, bükil soltüstik, ortalıq oblıstarda qazaq tildi baspasöz, teatr, mädeniet oşaqtarı jappay jabılsa, qalğan tarapta da jan-jaqtı janıştau kün sanap qarqın alğan. Halıqtı wlttıq sanadan ayırıp, wltanğa aynaldıru sayasatı äbden küşine endi. Qazaqqa qatıstı ädet-ğwrıp, salt-sana, wlttıq dästürler tügel artta qalğan, kertartpa, ziyandı dep tabıldı, qazaqtıñ tili şetke qağılıp, ötken tarihı mülde manswq etildi. Joğarıdan – Mäskeuden tüsken jarlıqtıñ respublikadağı eñ bilikti dañğırası – Qazaqstan Kompartiyası Ortalıq Komitetiniñ ideologiya tarabındağı hatşısı – Nwrqan Jangeldin deytin jandayşap bolatın. Basqa jwrt, eñ ayağı, qaraylas, körşiles, tağdırlas qırğız, özbekke deyin ölgenin tiriltip, öşkenin twtatıp jatqanda biz eskilikti mülde jauıp qoydıq, ötkendegi tarihi twlğalar, bwrınnan tiım salınğan arıstar twrıptı, ara-kidik sanatqa ilinip jürgen kisilerimizdiñ öziniñ jön-jobası aytıla qalsa, qanşama ayğay şığatın. Tipti, ana tili, wlttıq mädeniet, ejelgi tarih töñireginde qalıptı, beytarap söz qozğaudıñ özi swmdıq körinetin. Eñ aqırı – dombıra wstaudıñ özi künä dep bağalandı. Qazaqqa tikeley qatıstı äñgimeniñ barlığı sayasi qılmıs, wltşıl ziyankestik eken. Qaydağı tarih! Meniñ bar isim bastan-ayaq teriske şığuğa tiis edi. Äytkenmen, qay tarapta da ämbebap markstik tanım, lenindik ekşeu, partiyalıq közqaras degendey, sınalay otırıp, qiyalay tartıp, äldebir nätijege jetuim ıqtimal; yağni tiesili taqırıptı tübegeyli qamti almasam da, bolaşaq ülken zertteudiñ swlbasın jasap, dereknamasın tügendep, negizgi twrğıların ayqındadım, endi oza şappasam de qatardan qalmay, qajetti dissertaciyanıñ basın qayırıp ülgeruim mümkin edi. Ğılım salasındağı alğa qoyılğan äuelgi maqsat ta sol bolatın.

Biraq jolım köldeneñnen kesildi. Bizdiñ Aqsaqal eşteñe özgermegenine, kerisinşe, basqağa keñ dünie biz üşin tarıla tüskenine közi jetip, qattı torığıp jür edi, aqırı, bir-aq künde fäniden köşip kete bardı. Men aspiranturanıñ ekinşi jılın eñsergem, kandidattıq minimum atalatın mindetti emtihandar ötkerilgen, qajetti taqırıbıma boylay engem, alğaşqı bölimniñ qaralay nwsqası qağazğa tüsirilip te qoyğan. Endi… jaña jetekşi tağayındaldı. Qırmasaqal. Doktor, professor, socialistik däuir mamanı, kolhozdasu kezeñi turalı juan kitap jazğan, halıqtıñ jappay narazılığı, köterilisi joq, aşarşılıq aytılmaydı, kedeylerdiñ talabı, jalpı jwrttıñ baraqatqa jetui, bäri tamaşa ğoy. Meniñ mülde böten taraptağı jwmısım onday tamaşa bolmay şıqtı. Bastan-ayaq tarihi twrğıda teris, sayasi jağınan qate körinedi. Mäselen, Horezm men Qıpşaqtıñ ömirlik müddesi qarama-qayşı deysiñ. Kerisinşe, birlikte boldı. Qayır handı aşköz qaraqşı, aqılsız zwlım, tipti, opasız satqın etip körsetesiñ. Nağız wlttıq batır emes pe. Horezm men Şıñğıs han arasında soğıs bastalğanda qıpşaqtar eşqanday qarsılıq jasamadı, moñğol tuınıñ astındağı jalayır, qoñırat, kerey, naymandı tuıs sanap, solarğa qosılıp ketti deysiñ, sen bizdiki dep otırğan nayman men jalayır, kerey, qoñıratıñ – tek attarı ğana wqsas, mülde böten jwrt. Öziñ oylap qaraşı, eger älgilerdiñ bäri bizdiñ atalarımız bolıp şıqsa, moñğol qayda qaladı? Horezm twrıptı, anau Reseydi kim jaulağan bolıp şığadı? Mwnıñ atı ne? Ekinşiden, sen maqtap otırğan qıpşaqtar tügel satqın bolıp şıqqan. Öz otanına özi jau. Ol az bolğanday, bügingi qıpşaqpen jalğastırıp, qazaqtıñ bir atası etip körsetesiñ. Sonda, aytpasañ da kökeyiñde twr – wlı orıs halqınıñ tuın tikken Kiev Rusimen jaulasqan polovec qıpşaqtar da seniñ atañ ba? Qaydan barıp şıqtıq? A?.. Joq, şırağım. Qazaq – küni keşe ğana boy kötergen basqa bir jwrt. Artta qalğan, jabayı. Özindik territoriyası, menşikti şekarası, memlekettik qwrılımı bolmadı. Köringenniñ tepkisinde, mülde azıp-tozıp bara jatqanda “Lenindey kün şığıp, – Jarqırap attı tañ!..” Gimndi bilesiñ be, künde tañerteñ radiodan aytılatın? “Qarañğı twmannan jol tappay twrğanda…” “Orıstıñ wlı Eli qwrağan!” Sen nemene, kökten tüstiñ be? Aqsaqal… jasadı, ketti. Al sen… ğılım qayda, ataq qayda, bir basıñnıñ amandığın oylamaydı ekensiñ. Qazaqta ejelgi tarih joq! Joq! Sovettik tarih qana bar. Qazaq tarihı degeniñiz Wlı Oktyabr'den soñ ğana bastaldı. Wqtıñ ba!?..

Mine, osınday keremet. Nätijesinde, bar jwmısım jaramsız bolıp şıqtı. Tügelimen qayta jäne kerisinşe jazuım kerek. Äytpese, eñ dwrısı – jaña taqırıp. Balşabek jetekşim bes-altauın qatar wsınğan: “Qazaqstan käsipodaqtarınıñ qalıptasu kezeñderi”; “Qazaqstan temirjolı Wlı Otan soğısı jıldarında”; “Balqaştağı balıq şaruaşılığı”; “Nemese, – degen, – eskilikke beyimdeu siyaqtısıñ, “Wltşıldıq, bayşıldıq ideologiyağa qarsı küres, 20-jıldar”. Sodan soñ älde keketip, älde meyirlenip jımiğan: “Mine, eñ jaqsı taqırıp, qajetti, zäru, ötimdi: “Tıñ köteru epopeyasınıñ alğaşqı kezeñi”. Keyin, soñğı kezeñderdi qosıp, wlğayta, tereñdete zerttep, doktorlıq dissertaciyağa aynaldıruğa mümkindik bar. Meniñ özimniñ tikeley jetekşiligimmen. Bayqaymın, tüptiñ tübinde oğan da şamañ keledi. Tek osı qazirden bastap betiñdi tüzeu kerek!..” Meniñ şamam kelmeytin edi. Kelse de bağıtım basqa. Tüzeluim, keri bağıtta jwmıs jasauım mümkin emes.

Qaytkende de, äuelgi, Aqsaqal negizdegen bağdar… manswq boldı. Universitette, osı qalpımda jürsem, arı qaray jalğastıra almaytınım anıq. Jaña taqırıptardıñ siqın kördik. Endi qaytpek kerek? Akademiyağa qaray bet bwrudan özge amal joq siyaqtı. Onda, Tarih-zertteu ortalığında bizdiñ Aqsaqaldıñ izbasar şäkirtteriniñ biri bölim bastığı bolıp qızmet atqaratın. Ülken wstazdıñ üyinde talay ret körgem, bwdan soñ qaralı topırağında kezdesip edik, endi universitetten opa tappaysıñ, bizge qaray oyısqanıñ jön dep edi. Bilip aytıptı. Alayda… eki aralıqta Baljan twrğan. Meniñ jalğız özim aspiranturanıñ azğana stipendiyasımen äytip-büytip jan bağar edim, üylene qalsam, jataqhanadan päterge şığuım kerek, äri kündelikti tirşilik qaqısı… Qazaq bölimin bitirgeli otırğan bolaşaq mwğalim Baljannıñ orıs jaylağan Almatıdan äldenendey qızmet tabuı neğaybıl. Äke-şeşem kömektesedi, jağdayımız bar degen özi. Ay daladağı qayınjwrtqa iek artudı namıs körip edim. Sonımen qatar, eşqanday qızmet tabılmasa, jas mamannıñ qaraptan-qarap üyde otıruı tağı obal. Älde, qızdı auılına jibere twrıp, birer jıl dünieniñ añısın añdasam ba eken. Joq. Azğana bolsa da ayrıluğa qimadım. Bir ketse, birjola ketetindey. Äri mwndağı jağdayım da tığırıq. Özim de auılğa barıp, üş-tört jıl qızmet atqarıp, az-mwz qor jinap, qayta oralam ba… Onda… qarayıp, bar biligim kömeski tartuı tağı mümkin ğoy. Osında qalsam… Uaqıtşa bolsa da bärin tastap, ketip otırsam… Qalsam… Ketsem…

Oyım onğa bölindi.

Al qız… bärine qwp edi. Tek qana menen eki eli ajırağısı kelmeydi. Ketseñ de, qalsañ da birge bolamız degen.

Qayran Baljan!

Men jas kezimde qız-qırqınğa jwldızdı boldım dep ayta almaymın. Biraq közegenimdi qolğa tüsirmey tınbas edim. Baljan meniñ twzağıma tipti oñay ilindi. Ekeuimiz jataqhanadağı bi keşinde tanıstıq. Men üşinşi qabatta – aspiranttar böliginde twram. Qoñır küz edi. Äuelgi jıldı jaña bastağam. Qız – törtinşi kurs eken. Äsem äri qonımdı kiingen. Döñgelek bet, imek qas, bota köz, qızıl şıraylı, säl-päl tolıqşa kelgen örim tal. On jeti, on segiz jasar, balğın keyipte… Jäne… tım añğal, tap-taza. Älbette, joğarğı kursqa jetken qız äjeptäuir äkki sanaladı, tım äri ketpese de, kemi eki-üş jigitpen kinoğa, teatrğa barğan, eleusiz bir bwrışta bwzauşa jalasıp qalğan degendey. Al biz… men – büldirgen eşteñem bolmasa da, özimdi käri qasqır sanaymın. Sonımen, birden közim tüsti uızday boyjetkenge. Biledik. Qatarınan eki märte. Azğana üzilisten soñ üşinşi qaytara. Erteñine kinoğa bardıq. Şığa sala, alaköleñke bir twsta, japırağı saudırağan emen ağaştıñ tasasında bögelip twra bere, eriksiz süyistik. Oqıs, qısqa. Erni bal eken. Twla boyı ot bolıp janıp twr. Men ekinşi qaytara eñkeygende, közi twmanıtıp barıp, moynın bwrıp äketti. “U menya est' mal'çik…” – degen, jasaurağan, şarasız äuezben. YAğni, jigitim bar… Jüregim zırq ete tüsti. “Bıl da splıl!..” – dedim zorlana külip. Boldı – ketti. “Endi men barmın! Mäñgige, birjola!..” Şınında da, birjola tabısqan ekenbiz… tabısqan siyaqtı edik. Keler aptada ğoy deymin, meniñ kökiregime şögir bolıp qadalğan alğaşqı jigitin de kördim. Şınında da ” mal'çik” – özimen bir kurs, bir topta oqitın, näzik bitimdi, süykimdi, aqqwba bala eken. Äldenege ökpelegen, keyisti qalıpta, qızdar bölmesiniñ aldında twr. “Sälem jäne qwrmet!” – dedim de, özime tiesili qızdı jetektep jüre berdim. Sodan eki jıl boyı jwbımız jazılğan joq. Kino, teatr. Nemese, jataqhananıñ bir tükpirindegi keşkilik kezdesuler. Oylap twrsam, wzaq ömirimdegi eñ baqıttı künder eken.

Odan da baqıttı kün boldı. Sanam san tarapqa şaşılğan dağdarıs kezeñde. Bw düniede qiındıq bolmay twrmaydı, biraq eñ auırı – äri-säri ahual. Qalam ba – ketem be, ketem be – qalam ba… Qalsam ne isteymin, ketsem qayda baram – şeşimi onşa qiın emes, biraq tañdau – bolaşaq ğwmırıñdı ayqındaytın, özgeşe jauaptı jağday. “Bizdiñ auılğa barayıq,” – dedi bir küni Baljan. Äkesi potrebsoyuz – yağni audandıq twtınu qoğamınıñ bastığı eken. Bar jağdayı tolıq. “Mektepte mwğalim bolamız, – dedi. – Al sen – bir jıldan soñ zavuç, ekinşi jılı – direktor. Joq, mwndağı ğılımi jwmısıñdı tastamaysıñ, – dedi mağan bajaylap qarap alıp. – Sırttay jalğastırasıñ. Nemese, öziñ aytqanday, üş-tört jıldan soñ qaytıp kelemiz…”

Sol küni tauğa bardıq. Medeuge qaray astıq ta, orta jolda avtobustan tüsip, qırğa köterilip kettik. Tağı bir belesten soñ eñis, jasıl betkeyge tüstik. Töñirek tügel ağaş, tığız bwtalar, qaq ortadağı, üy ornınday, kögaldı tepseñge toqtadıq. Nege osınşama wzadıq, nege oqşaulandıq, bilmeymin, anığı – oyda böten eşteñe joq edi. Qwşaqtasıp, aymalasıp, qızu süyisip, azğana otırdıq. Bälkim, birtalay uaqıt. Sodan soñ basqa bir ahual tuğan. Tamağınan meyirlene iiskegen soñ omırauın aşıp, tolıq eki anarınıñ arasındağı oypañğa tüsippin. Sodan soñ… aq tösinen öptim. Qız meniñ bwrın bolmağan oğaş qılığımnan böten bir piğıl añdalğanday, esin qalt jiıp, şoşıp ketip edi. Biraq qolımdı qaqpadı. Qaytadan bosañsıdı.

– Qazir, qazir… – deydi küyip-janıp. – Twra twr… Qorqam, – dedi sodan soñ erkime birjola könip. – Janım… mümkin, kerek emes şığar… keyin…

Keyinge qaratpadıq. Qızdıñ bet-jüzi, tür-twlğası qanşalıq taza bolsa, qoynı da sonşama päk eken. Kün körmegen, jel timegen. Rizaşılıqtan demim bitip, salığa üzilip, boyım bosağan soñ, jeñil audarılıp, twñğiıq kök aspanğa qarap, oysız, qimılsız, äjeptäuir jatıppın.

– Nege ündemeysiñ?! – dedi kenet qızım ışqına dıbıstap. – Älde… basqaşa…

– Men seni bwrınğıdan da artıq… jaqsı körem…

Qız qırınday jambastağan qalpı, meniñ keudemdi sipay bere, qolın tartıp aldı. Sodan soñ, eñsesin jazıp, eki betin basıp, azğana otırdı da, öksip jılap aldı.

– Bügingi künnen bizdiñ jaña ömirimiz bastaladı, – dedim men. – Kök şalğın üstinde mäñgilik nekemiz qiıldı!..

Bizdiñ zayıptıq ömirimizdiñ alğaşqı jäne soñğı küni eken. Bwdan soñ, birjola ayrılısqanğa deyingi jeti-segiz apta işinde äldeneşe ret oñaşa qalsaq ta, ırqıma könbegen; tipti jaqsı, onsız da bäri meniki, köp wzamay zañdı türde qosıluğa tiis edik.

Biraq bäri de basqaşa şeşilgen.

Aqırı, oqu jılınıñ soñında, meniñ qaytkende de bügingi kün üşin zäru taqırıp – otarşıldıq ideologiyanı nasihattaytın sara jolğa tüsuimdi talap etken jaña jetekşim Qırmasaqalmen aradağı aşıq äñgimeden soñ, aspiranturadan birjola ketetin boldım. Bälkim, äzirşe ğılım ataulıdan qol üze twram. Qaytkende de osı jazdan qaldırmay süygen qızıma üylenu qajetine den qoyğam. Ol zamanda arıdağı qwdalıq räsimi wmıtılğan, keyingi jañğırğan dästür qalıptaspağan, aldınala barıs, kelis, azdı-köpti, qajetti, qajetsiz ırım-jırım da saqtala bermeydi. Ädette alıs oqudağı jastar qol wstasıp, äueli jigittiñ üyine, keyde aldımen qızdıñ üyine, ärine, habarın bildirip, biraq tötesinen baradı. Köbine-köp qalada jürgen qalpında, öz betterimen jwptasıp, oñaşa päterge şığadı. Sodan soñ eki jaqtağı äke-şeşe, yağni sırttay telingen qwdalar toy-tomalaq üstinde, keyde balaları oqıp jatqan jerde, keyde eki äulettiñ biriniñ üyinde jüzdesip tabısadı. Jağdayları kelse, erteli-keş kit kiisip, kezek şaqırısıp jatadı.

Bizdiñ, arnayı, zañdı türde tirkelmesek te, erli-zayıptı retinde qaltqısız qosılğanımız anıq edi. Ekeuimiz de solay oyladıq. Tek qalıptı jora boyınşa, jeke päterge şıqpadıq. Uaqıt tar, eñ bastısı – köldeneñ közge ıñğaysız köringen. Onıñ üstine qız, dämnen wşındı ma, älde asqazanı bwzıldı ma, jüdeñkirep jürgen. Äytse de ayrıqşa köñildi. Jüzi bal-bwl janıp, diplomı qolğa tigenşe degbiri qalmadı. Ekeuimiz üşin de soñğı mejege sonşama asıqqan. Auılğa, jaqın bir jeñgesine sızdıqtap jetkizgen siyaqtı, äke-şeşe, ağayın-tuısımen tügel dürligip, eki toyğa qatar dayındalıp jatqanday. Meniki, älbette, jarım quanış. Biraq sol jarımnıñ özi bütinnen ülken siyaqtı. Ğılım, ärine, qımbat, biraq qaytkende de öz qolıñdağı närse. Al asıq jar… ömirde bir-aq ret kezdesse kerek. Qayta aynalmas, qayrılmas baqıt qwsı. Mwndağı basqa şaruanıñ bärin şegerip, qoldağı baqıtımdı birjola tiyanaqtauğa bekindim. Äueli Baljannıñ auılına barıp, ülken kisilerdiñ batasın alamız. Sodan soñ bizdiñ auılğa. Bizdiñ auıl bolğanda, ol jaqta äke-şeşe joq, men universitet bitirer qarsañda selbesip, birinen soñ biri ketken. Basqaday et-jaqın tuğan-tuıstan tağı maqwrımmın; onıñ üstine… bizdiñ auıl atomdıq poligonnıñ astında qalğan, endigisi – eskiniñ jwrnağı ğana, ata-jwrtınıñ basım böligin tikenek qorşau işinde qaldırıp, ısırıla köşip, bwrınğı belgili audannıñ şekara sızığında ğana otır, qaytkenmen de tuğan jer ğoy; men sırttay sağınğanmen, tım qolaysız bolsa da, basqa barar jerim joq, äuelgi birer jıl orayında qayın jwrtta emes, öz auılımda qızmet atqaru qisındıraq köringen.

Baljan diplomdıq jwmısın sätimen qorğap, oquın bitirdi, men aspiranturanıñ eñ soñğı stipendiyasına poyızğa, jarlı-jaqıbay qauım, oquşı, studentterge tiesili jalpığa emes, tipti, äjeptäuir qızmetkerler jüretin tört kisilik plackartqa da emes, qımbat, jwmsaq vagon, jeke kupege ekeuimizge bilet aldım, “Alğaşqı oñaşa päterimizdiñ orderi sende bolsın!..” dep, qızdıñ öz qolına wstattım. Bar tağdırımdı qosa tapsırğanday quanıp edi. Almatıdan birjola bolmasa da, eki jıl twrğan jataqhanadan tüp köterile ketip baram, azğana, biraq qwndı tarihi dereknama kitaptarımdı qatırma qorapqa salıp, jeke bayladım. Kiim-keşek, – üstimdegini aytpağanda, jalğız kostyum, üş-tört köylek, jeñil pal'to, tağı basqa wsaq-tüyek – şağın sumkağa sıydı. Baljannıñ buınşaq-tüyinşegi molıraq şıqqan. Jaqsı jäne ärqilı kiinetin edi, men körgende qıstıq, jazdıq, küzdik sırt kiimniñ özi äldeneşeu, wzındı-qısqalı, qalıñdı-jwqalı, kündelikti, merekelik… köylek-könşek, ayaq kiimde esep joq – keybirin kurstas qızdarğa sıylap, keybirin tastap, ıqşamdap şektegende bir bau, eki şabadanğa äreñ sıyğan. Qalıñdıqtıñ jasauı äli de jetimsiz dep, oğan bir külip aldıq.

Endi erteñ tüste attanamız.

Keşine jaña ğana şıqqan, jwrttı üyirgen “Qos mekendi kisi” degen kinoğa bardıq. Jartılay fantastika, biraq ömirde şın bolğanday äserli. Qız – swlu, näzik, meyirban, jigit – kelisti, kisilikti, adal, añğal. Kezdeysoq wşırasadı, birin-biri qaltqısız süyedi. Aqırı, jigittiñ özgeşe tağdırına oray, zwlım küşterdiñ qastandığı nätijesinde, eki ayrıluğa mäjbür boladı. Ädemi, mwñdı fil'm eken. Baljanğa auır tidi. Köñili basılıp, jılarman bolğan. Bwl – kino ğoy, ömirde şın bolğan oqiğa emes, äuelde Belyaev degen jazuşınıñ qiyalınan tuğan şığarma, qızımız da, jigitimiz de küni bügin aman-esen, bwrın ekranğa şıqpağan, sondıqtan bizdiñ köz aldımızda keyipkerimen astasıp ketken darındı jas akterlar, tüsiruşi rejisser jaqsı tañdaptı, alda, amanşılıq bolsa, basqa bir qoyılımdarda, jaña bir twlğada köresiñ, al däl osı kinofil'm men oğan negiz bolğan roman arasında äjeptäuir özgeşelik bar, biraq bäri ornımen jäne janr erekşeligine say, wnasımdı, joğarı deñgeyde şığıptı, qızıq üşin emes, tağılım, tärbie üşin… dep, arıdan berige tartıp, basqa tarapqa aldarqatıp, äreñ jwbattım. Al biz… basqa bir jağdaydamız, bizdi ayırar küş joq, bar ğwmırımız birge ötedi dep bauırıma basqam. Erteñ… erteñ tüske deyin… Jataqhanağa kelgen soñ, wzaq jol aldında jaqsı tınığu qajet desip, qimay, äreñ ayrılıstıq. Mäñgige qosıluğa bir-aq kün qalğan. Bir kün emes, jartı tün.

Baljan mereyli, quanıştı edi. Men de… baqıttımın. Biraq köñilim ornıqsız, işim alay-tüley. Jañağı jaysañ jigittiñ qayğılı tağdırı qaytadan qozğau salğan. Ol mwhit aydınına siñip joğalsa, men ortalıqtan tıs, şalğay auıl, qiyan dalada sağımğa aynalatın siyaqtımın. Joq, bügin, osı qazir ğana emes, soñğı eki-üş aydağı dağdarıs ahual. Ras, süygenime qosıldım. Qosılğalı twrmın. Onıñ esesine… sätimen bastalğan, arğı jağında basqa bir älem – ata-baba tarihınıñ belgisiz betteri aşılmaq, eliñniñ ötkenin tanıtıp, öziñniñ ataq-abıroyıñ asatın ömirlik ülken şarua adıra qalıp baradı. Bar kiltipan, dünieniñ twtqası, meniñ tağdırım universitettegi keyingi jetekşi – şolaq belsendi Qırmasaqalğa tirelip twr ma eken. Akademiyağa barmaymın ba, Aqsaqaldıñ Qarasaqal şäkirtine. Qazir bayağı 37-inşi, tipti, keyingi 51-inşi jıl emes, ärine, qiındıq azayğan joq, temir qwrsau qalpında, dese de, bwrınğı tikeley repressiya, abaqtı men aydau joq qoy, basqa taraptağı azdı-köpti keñşilikke biz nege wmtılmaymız, äli bastalmağan küresten nege tayqimın, azapsız ğılım qayda, şındap, jan keşip, bel şeşip kirissem, alğaşqı nätije alıs emes edi ğoy, ğılımi därejege ilinip, äuelgi tiyanağımdı tapsam, odan arğı örisimdi twtamdap wzartıp, zertteu aymağın da keñeyte bermeymin be, alda qanşama ğwmır bar, mwratımnıñ bar üddesinen şıqpasam da, belgili bir mejege jeter edim ğoy… Keşegi Aqsaqal jarıqtıq eki märte aydalıp, on bes jılın qapasta ötkizse de, jarıq dünieniñ özinde qudalaudan köz aşpay, öle-ölgenşe baqılau astında jürse de, qanşama mändi şarua bitirip ketti, ol zamanmen salıstırğanda meniñ qiındıq degenim – keñşilik emes pe… Nege ğana küresten qaşıp, joldan taydım… dep, qattı torıqtım. Jataqhananıñ astı tüsken, ensiz, jaysız temir töseginen jambasım tesilgendey, on audarılıp, qırıq töñkerildim. Meniñ bölmeles serigim, fizik aspirant, wyqısı qattı Qwlaşbek eki ret oyanıp, tipti, basın köterip, bir jeriñ auırğan joq pa, ne boldı dep swrağan. Bäri ornında. Wyqım qaşqannan basqası. Qazir wyıqtaymın. Wyıqtay almadım. Qarañğı tündi közben atırdım. Eki jaq qabırğasına eki tösek qoyılğan wzınşaq, şağın bölmege bozamıq jarıq tüse bastağanda äreñ köz ilip edim.

Köz ildim, tars wyıqtadım, az ba, köp pe uaqıt ötkende qaytadan jaysız küyge tüstim. Qolqa-jüregim sızdap, ökpe-bauırım suırılıp, bir basım ekige jarılğanday, öte jaysız ahual. Ketem be, qalam ba deymin döñbekşip. Qalam. Joq, ketem. Sodan soñ qızıq tüs kördim. Tura öñimdegidey. Wyqılı-oyau jatır ekem. Äueli bölmeles serigim Qwlaşbek twrdı. Juındı, kiindi, jwqa portfelin aldı. Akademiyanıñ yadrolıq fizika institutına, kündelikti täjiribe üstinde jwmıs jasaytın laboratoriyasına barmaq. Mağan oylana qarap twrdı da, oyauğa taqau ekenimdi añdap, bas izep qoştastı. “Jol bolsın, endi juıq arada körisemiz be, joq pa, Almatığa kele qalsañ, habarlas… Äytkenmen…” – Arğı jağın aytpadı, qayır, esen-sau bol degendey işarat jasadı da, şığıp jüre berdi. Maujırap, erine twrsam da, birden sergidim. Wyqı qanıp qalıptı. Tezinen juınıp, ätir sebinip, sänimen kiinip, dayın twrğan eki tüyneşektiñ bireuin ğana – kitap salınğan qatırma qorap emes, kiim-keşekti sumkanı jeñil wstap, joğarğı qabattağı Baljanğa barıppın. Bwdan soñ… meyir qanğan, sağınıştı, säuleli sätter… Mine, es jidıq. Äli erte. Qaytadan… ayqalasıp kettik… Baljan mülde basqaşa. Aqırı twrdıq. Uaqıt ötip baradı eken. Tım asıqpasaq ta tezinen jinaldıq. Jinalğanda, bäri dayın. Özimniñ jeñil sumkamdı qızğa berip, qızdıñ juan, buma qapşığın arqama salıp, tırsıldap twrğan eki şabadandı eki qolıma wstap, tömenge tüstik, tura bosağada, birinşi qabattağı bufetten şığıp kele jatqan tağı bir aspirantqa kezdestik, ol da fizik edi, qarsı bölmede twratın, mağan tañırqay qarap, Qwlaşbekti swradı, laboratoriyasına bağana, tañ säride ketken dedim, meni kütui kerek edi ğoy dep, esen-sau aytpastan twra jöneldi, wyqısı qanbağan kisini tüske deyin kütu kerek eken ğoy dep, Baljan ekeuimiz oğan sırttay tağı külip aldıq. Artınğan-tartınğan beti köşege şıqtıq, qol köterip, jol tostıq. Sol sätinde äldebir eski maşinanıñ wşırasa ketkeni. Vokzal. Poyız. Jwmsaq vagon, tiesili kupe. Ekeuimiz ğana. Kire sala esikti tars jauıp aldıq. Äuelgi, ortaq üyimiz siyaqtı. Baljan mağan süyine qarap, moynıma asıldı. Al meniñ jüregimde auır salmaq, äldenendey qayğı bar. Kupeniñ aşıq, keñ terezesinen sırtqa qaraymın. Jılji jürip kettik. Qoş, aru Almatı!.. Qoş bol, meniñ bastalmay jatıp tämam bolğan ğılımi qızmetim… Biraq uaqa emes dep, özimdi jwbatam. Baljan bar. Ömirlik qosağım. Al ğılım degen… Kökiregimdi qaytadan mwñ bastı. Almatığa ğılım ğana qalmağan. Jan-jüregim, oy-sanam da qaq jarılıp, amalsız tärik bolğanday… Eki iinim – zil. Tañerteñnen beri bwrınğıdan aşılğan, meni birjola iemdengen Baljan erkeley qarap, jeñil kürsindi de, jaymasın jazıp, jastığın tıstap, ekeuimizge tösek saluğa kiristi. “Endi bireuin keyin salarsıñ…” – deymin, degbirim tausılıp; köñilim şalqıp, birden jeñileydim.

Şalqığan joq, janşıldı, jeñileygen joq, auırlay tüsken. Keude qañırağan, jürek sızdağan, jaysız qalıpta äreñ oyandım. Tañ apaq atqan. Tañ atqan joq, säske bolıp qalğan. Atıp twrıp, sağatıma qaradım. Säske emes. Tüs auıp ketken. Sağat… eki!.. Mümkin emes! Şayqap, qwlağımdı tosıp, tıñdap kördim. Tura. Jürip twr. Qarsı qabırğada, menimen seriktes Qwlaşbektiñ tösegine qaradım. Ärine, bayağıda twrıp ketken. Töseginiñ basındağı tekşede twratın epeteysiz ülken, dop-domalaq şıldıraq sağatqa wmtıldım. Bes minut ketipti. Jañağı, qorqınıştı ekiden. Bwl, atam zamanğı eski sağat äjeptäuir ozıp jüretin edi. Mäselen, künine üş minut. On künde jarım sağat. Qırıq künde… Elu künde… dedim, sandıraqtağan kisidey, juan sağattı oñdı-soldı töñkerip. Öz sağatıma qayta qaradım. Eki minut qana ketipti. Ekiden! Al bizdiñ poyız… On ekide ketip qalğan. On eki emes, birde. Birge bes minut qalğanda. Ekige bes minut bolsa da ketti. Ayırması qanşa. Ketti me – ketti! Şınımen ketse… Baljan… Jüregim solq ete tüsti. Baljan qayda? Meni oyatpağanı nesi? Älde ol da wyıqtap qaldı ma? Jol jükterime qaradım. Sarı qorap esikke qaray jıljığanday, biraq ornında twr. Al qoñır sumka joq. Eş jerde. Bölmeniñ esigi kilttenbegen, aşıq eken. Sañılauı üñireyip twr. Sirä, suıq qoldı bireu men wyıqtap jatqanda kirgen de, jımqırıp äketken. Mwnday jağday bwrın bolmasa da. Meyli, barsın. Qazir Baljandı tauıp alam. Bälkim, men şatastırğam, poyız kündizgi emes, tüngi… Apıl-qwpıl jinala bastadım. Sırı köşken küreñ şipänerde meniñ tek saltanatqa ğana kietin qımbat kostyumim tağı joq bolıp şıqtı. Ütikteuli şalbar, aq jağalı taza köylegimen qosa. Jäne jaña tuflimen. Abıroy bolğanda, keşe ala jüruge tatımas dep, astıñğı tartpağa tığa salğan könetoz penjek, eski şalbar men ökşesi mıjırayğan jaman tufliim esime tüsti. Jalañaş, tipti mäykesiz keudeme Qwlaşbektiñ salbıray ilinip twrğan jwpını jeydeleriniñ birin kidim. Bolğan jağdaydı taldap, talqılap jatuğa mwrsat ta, mümkindik te joq, sol, eski-qwsqı, jamau-qwrau qalpımda, joğarğı qabatqa qaray twra jügirdim. Baljannıñ bölmesi tars jabıq bolıp şıqtı. Äri qaqtım, beri qaqtım. Äri tarttım, beri tarttım. Esim adasqan kisidey, qaqqılay, jwlqılay berippin.

– Tınış! – degen oqıs dauıs şıqtı artımnan.

Jalt qaradım. Wzın şvabrasınıñ köldeneñ wştığına oralğan salpınşaq keneppen edendi tazalay juıp jürgen qızmetşi kempir eken.

– Qızdar tügel ketip qalğan, – dedi jañağıdan bäseñirek, zilsiz dauıspen.

– Qalayşa?.. – deppin şarasız qalıpta.

– Qalayşa? Oqu bitti, sodan soñ ketti. Bäri de. Bireuleri dorbasın arqalap, bireuleri jaña qosılğan küyeulerin qwşaqtap…

Men añırıp, şayqalaqtamasam da, töñiregim tügel bwldırap, twrıp qaldım.

– Sağan kerek qız… – dedi köñil aytqan, janaşır äuezben, – sen izdegen qız keşe bar ma edi?

– Bar…

– Onda bügin ketti, – dedi. – Mana. Baydıñ qızı. Swlu…

– “Swlu…” – dedim mağnasız qaytalap.

– Iä, baydıñ swlu qızı. Ketti. Eki şabadan, qanşama buınşaqpen. Oqudan emes, bazardan qaytqanday. Bärin jigitine artıp…

–Qanday jigit? – deppin.

– Men qaydan bileyin, – dedi qızmetşi kempir kenet aşu şaqırıp. – Bılay twr esik aldınan, erikpey. Jwmısqa böget jasaysıñ. “Qanday jigit, qanday jigit!” Qazirgi qızdarda jigit köp. Künde auıstıradı. Sonıñ biri de!

Meniñ betime şübalana qarap, azğana bögeldi.

– Mümkin, – dedi sürtkiş tayağına süyenip, belin jazıp, – mümkin, osı seniñ öziñ şığarsıñ… Mümkin, – dedi sodan soñ kümiljip, – küyeu bolatın jigit emes, birge oqığan bala şığar. Jügin köterip, kömektesken…

Bwl – äuelgiden de auır aqpar edi. “Birge oqitın…” Bayağı bala soñğı, men Baljanğa ie bolğan eki jılda tezinen eresek tartqan. Boyı da östi, öñi de baysal taptı. Jüris-twrısı, söz äueni tügel salmaqtı. Baljanmen birge oqıp, ortaq jataqhanada twrğan soñ, anda-sanda wşırasıp qalasıñ. Ünemi izetpen, bas izep amandasadı. Al Baljanmen kezdesip qana qoymaydı, kün sayın söylesuge mümkindigi bar. Sabaqta. Mwnda, ärine, siregirek. Tek diplomdıq jwmıs, kezekti memlekettik emtihandar bastalğalı qızdar bölmesine qatınauı jiilegen. Ärine, ortaq oqu, birlesken dayındıq jönimen. Äytse de, meni körgende äjeptäuir qısıladı, Baljandı äli künge süyetini, qanşama alıstap ketse de, ümitin üzbegeni anıq edi. Qızdı birjola menşiktendim desem de, mwndayda jüregim kilegeylenip, älde qızğanış, älde küdik sezimi qılañ beredi. Keşe de… biz kinoğa şığarda osı esik aldında, bwl jolı Baljannıñ özimen jeke-dara söylesip, tömen qarap mwñayıp twr eken. Bügin şığarıp salsa nesi bar. Bälkim, qisınsızdan keşikken meniñ ornımda, birge ketui… Jobağa kelmes, soraqı küdik edi. Biraq amal ne, qaytkende de qızımızdıñ ketip qalğanı ayqın boldı.

Qalayşa ğana ketti dep oylaymın. Meni tastap. Jaraydı, wyıqtap qalıppın. Jerigennen, jek körgennen emes qoy. Assa, aqmaqşılıq qana. Nemese maubastıq. Al, wyıqtadım. Mümkin, qattı auırıp jatqan şığarmın. Twra almaymın, jüre almaymın. Kelip bile salsa boladı ğoy. Qarsañındağı keşte renjiskemiz joq. Tım qwrsa jönin, ökpesin aytpadı ma. Tipti, ökpeleytin reti joq. Ünemi tatu, tätti boldıq. Qaltqısız tabısqanday edik… Erni bal tatığan, qwşağı ot şarpığan jalğız jar… Közim twmanıtıp, basım aynalıp baradı. Kenet… men – qalğam joq, ol – bezgen joq, poyızda, oñaşa kupede birge ketip baradı ekenbiz. Közi möldirep, erkelene qaraydı… Keler mezette alaswrıp atıp twrıp, tar bölme işinde teñselip twram. Basım qaraqwstan qaq mañday, keñsiregime deyin eki ayırıla şıtınap, jüregim şımırlap, bauırım ezilip, buın-buınnan äl ketip, kiimşeñ qalpı tabıt-tösegime qwlaymın. Bir zamatta… solıqtay tınıstap, kerile bosañsıp, eki dünieden baz keşken, bar tilegine jetken, baysal, mamırajay qalıpta swlıq jatam. Eljirey ezilip, qaytadan qwşaqtaymın. Baljanımdı. Söytsem, Baljan degenim – maqtası tüyirpektelgen jaman jastıq eken. Tağı da ışqına ıñırsıp, atıp twram. Kün ötti. Keş boldı. Qwlaşbek keldi. Mağan tañırqay qarağan. Ärine. Alja-bwlja, opay-topay bolsam kerek. Özimşe jinaqılanıp, bumadağı kitaptarımnıñ betin aşıp, qolıma tüsken bireuin alıp, aqtarıstay bastadım. Qwlaşbek te şeşinip, kiimin auıstırğan soñ portfelinen qağaz, qalamın şığarıp, ağılşın älde nemis tildi äldebir ğılımi jurnalmen qosa, ortadağı jaydaq stol üstine qoydı. Onıñ bar jwmısı tiyanaqtı. Bar bolaşağı özine – naqtı eñbegine ğana baylanıstı. Markstik-lenindik-orıstıq ideologiyağa baylanıstı emes. Himiya, fizika, matematika… tağı ne, eñ ayağı biologiya, joq, geologiya, gidrologiya, astronomiya – naqtı, tehnikalıq ğılım sayasatqa da, wltqa da qatıssız, barlıq zaman, barlıq jwrtqa ortaq, bir til, bir tüyindi. Tozğan tarih, azğan ädebiet emes… Qwlaşbek bölmedegi jalañaş eki orındıqtıñ bireuin jıljıtıp, stol basına barıp otırıp, sirä, bügingi laboratoriyalıq jwmıs qorıtındısı, aydaq-soydaq, şimay jazu tolı qağazdarın töñkere bere, mağan köz toqtatıp qaradı. Jaña ğana körgendey. Esimdi jiıp, aqılıma tüsuimdi kütken.

– Sen nemene, qaytıp kelgensiñ be? – dedi.

– Men eşqayda ketkem joq, – dedim.

– Qız… qızdı şığarıp saldıñ ba?

Men qwrısın qızı da, basqası da degendey, qolımdı siltedim. Biraq ünsiz qaluğa bolmaytın.

– Esikti aşıq qaldırğan ekem, meniñ bar kiimimdi sıpırıp äketipti, – dedim sözdi basqa jaqqa audarıp. Äri qajetti äñgime. Qwlaşbek:

– A… – dep, qabağın köterip, tañırqay qaradı.

Men eşteñe bülingen joq degendey, mısqıldap, özimdi özim qıjırta söyledim.

– Özime de sol kerek… Seniñ bir köylegiñdi kidim.

– Kie ber, – dedi. – Üstiñnen irip tüsip qalğanşa.

Eskiniñ nesin ayayın, onsız da oñıp twrğan joq degendey, jeñil jımiıp külgen. Üstimnen körip twr.

– Jaña, täuiriregin kimediñ be…

– Senen alatınım mwnımen bitpeydi, – dedim, – Azğana tiın-teben auısa twrmaysıñ ba? Soñğı stipendiyanıñ jwqanası wrlanğan kostyummen birge ketti…

– Jarar, – dedi.

Bögelmesten ornınan twrıp, şipänerdegi kostyuminiñ tös qaltasınan ämiyanın alıp, jartı stipendiya mölşerinde – otız som wstattı. Äke-şeşesi bar, bay bolmasa da, auqattı jigit edi. Biraq bwl arada mäsele barlıqta emes, jomart keñdikte twrğan.

– Mümkin, seniki dwrıs şığar, – dedi mağan tağı da oylana qarap alıp. – Qız… seni tım jaqsı köretin. Qamıqpa. Eşqayda ketpeydi. Ärine, äuelgi sözin wstamadı dep, däl bügin ökpeleui mümkin. Ökpe tarqaydı, qayta tabısasıñ… Al ğılım… gumanitariyadan habarım bolmasa da, añdap jürmin, birtalay şaruanıñ basın qayırğan siyaqtı ediñ. Orta joldan tastap ketu obal. Ülken ğılım qızdan kinämşil. Uaqıtında qamtımasañ, qayta aynalıp kelmeydi…

Älbette, armandas dosımnıñ äuelgi boljalı jañsaq, keyingi keñesi qatesiz. Dese de men… ğılımnan qol üzip, ataqtan aynığam joq, biraq jigerim qwm bolğan, aldım şıñırau qwz emes, biteu tas qabırğa, ketpeyin degem joq, köldeneñ keselge wşıradım; qızben aradağı jağday da mülde basqaşa, araz-ökpesiz, qapiyada ayrılıstıq, qaytkende de jerigen men emes, ol, yağni qayrılıp soğuı ekitalay, tipti, mümkin emes. Anığı – eki tarapta da orta jolda qalıppın. Ötkenge oralmas, öriske jete almas qısıltañda. Ğılımi jwmısım ğana emes, bar bolaşağım bwldır. Adamdıq ülken arman ğana emes, pendelik kişkentay tirşiligimniñ özi.

Baljan… sol boyı joğaldı. Ärine, meken-jayın bilem, audan ortalığı. Oblıstıq deñgeydegi şağın qala, soñınan bara qalsam, qazaq arası, Mekeden alıs emes, swrastırıp jürip tabam, biraq onda ne kütip twr – keşe tım qwrsa qoştaspay, habar-oşarın bildirmey, şın mänisinde, meni tastap, qaşıp ketken qız endi qalay qabıldamaq. Älbette, basqa niet, basqa bir oymen ketti. Bälkim… basqa bir jigitpen qol wstasıp. Öz auılınan da asıp, äldebir qiyanğa. Ayaq astınan olay bolmas, deymin özimdi aldarqatıp. Biraq ketkeni ras qoy, äzirşe naqtı bireumen qauışpasa da, menen jerip. Mülde tüsiniksiz jağday. Äytse de men üşin aqırğı nätijesi bireu-aq. Jolımız ayrıldı. Men jalğız qaldım.

Ezilgen, tüñilgen, keude basılıp, köñil mwñğa tolğan, meñ-zeñ qalıpta, wzaqtığı twtas ayğa sozılğan, azabı qalğan ğwmırğa jeterlik, bir, älde jarım apta ötse kerek. Baljanğa degen köñilim suımasa da, ıqılas, nietime köleñke tüsken. Tek kün aralatpay, quıs keudemde qamırıqtı, küyikti tolqın köterilip, işim alay-tüley bolatını bar. Edenge etpettey qwlap, şiırşıq ata domalap, küñirene ayqaylap, ökire jılağım keledi. Elden aulaqqa qaşıp, Alataudıñ şıñ-qwzına şığıp, mwz ben qarğa bauırımdı basıp, işimde üyirile lapıldağan ot-jalındı söndirsem deymin. Birde şınımen-aq mwz tau, qarlı şıñğa qaray şıqtım. Mwz ben qardıñ özine emes, bergi jasıl biigine. Medeu şatqalına örley tüsip, orta joldan qiyalay bwrıldım. Bayağı… baqıt besigin izdep edim. Naqtı özi tabılmadı. Toğay men alas, kün süygen beles, köleñkeli saya. Äyteuir osı tws. Tığız, kök şöpke bauırımdı tösey jığılıp, egil-tegil jıladım. İştegi tolqın sırtqa şıqqanımen, keudedegi küyik tarqamadı. Esesine köñilim taqa suımasa da, jüregimniñ wşına tas baylanğan edi. Baljannan birjola ayrılıppın. Biraq qimaymın, ötti-bitti, körer qızığıñ tausılğan joq dep qanşa qajasam da, özimdi jwbata almağam. Bar baqıtım Baljanmen birge ketkeni anıq edi. Ölgim keldi. Aytqanğa ğana oñay eken. Bir zamandağı aruaqtı atadan qalğan jalğızbın. Twqımım qwridı, jarığım birjola sönedi. Ol da emes meni toqtatqan. Ezdik, jigersizdik der edim. Öziñe öziñ qol jwmsau üşin de şeşimtal batıldıq kerek eken. Äytpese, birjola üzilgen ümit. Meniñ ümitim jwqarsa da, älsiz jiptikke ilinse de, üzilmey twrğan. Şınında da, meni keñ düniege alıp şığatın basqa bir qızığım – ömirlik maqsat, kökiregimdegi eşqaşan sönbes, jäne aynımas, ayrılmas, özimmen birge jasar jan serigim – ğılım, naqtılap aytqanda, tuğan halqımnıñ mäñgilik ruhına qatıstı mwrat – ötken tarihtı jarıqqa şığaru talabı bar edi ğoy. Sol üşin tudım, sol üşin jasaymın. Elimniñ eñsesin köterem. Özim de ataq-abıroyğa bölenem. Bağzıdağı orıs tarihın qalıptağan Karamzin men Solov'ev siyaqtı. Şığıs tarihın äygilegen Bartol'd, köşpendiler tarihın bayıptağan Vladimircov qaraylas. Tipti, ayağıñ twsaulı, örisiñ şekteuli degenniñ özinde keşegi Aqsaqaldıñ, özi bolmasa da, köleñkesine jetuge mümkindik bar. Ülken darınım joq, qabiletim kem degenniñ özinde, tanım men talabım kümänsiz, endigisiniñ bäri ınta men eñbekke ğana baylanıstı. Qaytkende de belgili bir nätije şığadı!.. Özimdi solay bekittim. Ömirimdi qayta wzartıp, endigi tirşiligime män beretin jalğız suırtpaq – bastağan isimdi arı qaray jalğastıru eken. Osığan toqtadım. Jürek, jüykem, kerek deseñiz, bas süyegim, jwlın-twtam qaqıray sögilip, ekige bölingennen bergi jartıkeş jağday keleşek bükil ğwmırıma sozılmauğa tiis. Sonday qayrılmas şeşimge keldim.

Tünde tağı da tüs kördim. Wyıqtap jatsam da, öñimdegidey körinis siyaqtı. Biz Baljan ekeuimiz birge attanğamız. Qız – qalıñdığımnıñ auılına. Toy ötken, endi birjola qosılğan ekenbiz. Tau etegindegi äldebir sändi sanatoriyde demalıp jatırmız. Tünniñ bir uağı, jarqıray tögilgen üş bölmeli lyuks-nomer, qonaqjayda dastarqan üsti tolğan jemis, jas kelinşegim teledidar körip otır, men Marko Polonı oqığım keledi, biraq kitabım joq, Almatıda qalıptı. Onıñ esesine Baljan bar. Meniñ äldenege alañdağan köñilsizdeu keypimdi bayqadı da, ornınan twrıp kelip, moynıma asıladı. Teledidardı öşirdik. Jatın bölmege keldik. Tüngi şam; Baljan jağa bere qayta söndirdi. Alaköleñkede jeñil şeşinip, sır tolqındı, jaylı, keñ tösekke jattıq. Men Baljandı aymalap, qwşaqtay bere, qaytadan basımdı köterip, şam jağam. Tüngi, älsiz jarıq emes, appaq lyustranı. Osı appaq jarıqta jas kelinşegimniñ sımbattı, swlu denesin körgim kelgen. Baljan külip, aşıla bere, qımsınıp, qaytadan körpesine tığıladı. Sol kezde… däl qır arqamda, töbeden tönip, joq, tura qasımda, joq… tösektiñ arğı jağı, tura tereze aldında, jabıq perdeni tasalanıp, tağı bireudiñ swqtana qarap twrğanın añdadım. Qalt bögeldim. Söytsem… böten bireu emes, özim ekem deymin. Oñaşa bölmedegi özime qarap twrmın. Özime emes, endi qızara, sıqılıqtay külse de, meni mazaqtap, älde ıntıqtırıp, jartılay aşılğan Baljanğa. Baljan jımiğan qalpı, köziniñ qiığımen mağan qaraydı. Sodan soñ, moynın oqıs bwrıp, arğı jağına… Onda tağı men. Qaytadan beri qaradı – mağan. Arı qaradı – ärine, men. Biraq Baljannıñ öñi bwzılıp ketti. Iegine deyin kömilip, körpe astına tığılğan. “Sen… sen… – deydi dir-dir etip. – Sen… ekeu ekensiñ ğoy!” “Baljan, Baljan… qorıqpa, bwl men ğoy!” – deydi tipti de men emes, tek mağan egizdiñ sıñarınday wqsaytın bireu. “Balım, bwl – men emes, men – mına men…” – deymin, eminip jaqınday bere. Baljan estigen joq. Anau, mağan wqsastan pana tilegendey, sol, böten jigittiñ bauırına tığıldı. Mağan tiesili qazınağa qol salğan swmırayğa qaray wmtıla bere, oyanıp ketippin.

Azğana uaqıt süygenimdi tauıp, quanış-mereyge tolğan jüregimdi qaytadan qan judı. Däl qazirgi sağatta böten äldekimniñ Baljannıñ bar sımbatın qızıqtap jatqanına sendim, endi keler mezette jan läzzatına tolı näzik qoynauın qaq jarıp, mağan ğana tiesili wjmaq wyıqtı oyran qılarına… kümän joq edi. Manağı tüs ğayıp, endi öñimde anıq elestettim: mine… mine, balğın deneni bauırına basıp, qos otaulı tompaq keudeni tös astına aldı, tereñ şatqalğa boylay enip, ırğay tolğap, baldı şelegin toltıra tartadı… qızğa, qız emes, aptadan ayğa jetken armansız ayqalasta qanşa meyirlense de, qanşa toyattasa da, kezekti sauınğa iinip, tağı da şöldegen jas kelinşekke keregi de sol, qalıñ şaşı tögile jayılıp, tanauı dımdana terşip, erni qızara aşılıp, aqıl-esten ayrılğan…

Bwl – men üşin tuğan Baljandı tüsimde eñ soñğı ret köruim eken. Sol, qızğanışqa, ökiniş, armanğa tolı auır, azaptı tünde, qayran Baljannıñ basqağa bwyırğanına köz jetken sätte aldamşı ümitim de birjola üzilse kerek.

Erteñine, özim de kütpegen jağdayda, sergek oyandım. Qayğı men zar jürektiñ tereñ tükpirinde qalğan, äli de oyım olqı, köñilim jartıkeş, biraq boyım jeñil, maqsatım ayqın. Osığan deyin jasalğan azğana jwmıstıñ qoljazba nwsqasın, barlıq dayındıq, jospar, üzik jazbalar, derektik, tanımdıq köşirmelermen qosa, aspiranturağa tüsken küni satıp alğan, wyası, qaltası mol qoñır portfel'ge sıqay toltırıp, Ğılım Akademiyasınıñ Tarih-zertteu ortalığına, Aqsaqal marqwmnıñ äuelgi bir şäkirti, mwnda bölim bastığı bolıp twrğan professor Qarasaqalğa tura tarttım. Aytpaqşı, ötken qısta, ortaq wstazımız Aqañnıñ wsınısı jäne osı kisiniñ öziniñ qoldauımen bir şağın maqalam Ğılım Akademiyasınıñ salalıq jinağında jariyalanğan. YAğni, belgili mölşerde osı Qarakeñniñ de şäkirti eseptimin.

Qarekeñ meni jatırqamay, kerek deseñiz, ıqılas, iltipatpen qabıl aldı. Arada bir apta ötkende kişi ğılımi qızmetker därejesinde, qajetti jwmısqa bekip edim.

Qamqorşım äri jaña jetekşim Qarasaqal professor bar jwmısımdı adaqtap kördi, maqwldap riza boldı, biraq bwl qalpında kädege jaramaydı eken. YAğni, jarıqqa şığaruğa, qorğauğa. Ğılımi twrğıdan emes, sayasi twrğıdan. Aqsaqalmen salıstırğanda, keyingi zaman adamı. Ülken kisi äuelgi betinen tayqımay ketip edi. Sondıqtan da jazğanınıñ köbi jarıqqa jetpey, bastağan şaruasınıñ birazı ayaqsız qaldı. Qarasaqaldıñ da tanımı, tüsinigi, jwmıs bağdarı sol tarapta, biraq däl osı kezeñde naqtı nätijege jetkizer önimdi iske beyim. Aynalma jol wsındı. Horezm jäne Qıpşaq – asa kürdeli taqırıp. Kürdelisinen bwrın, sub'ektivti qiındığı mol. Bügingi Sovet ğılımındağı, resmi sayasattan bastau alatın teris wğımdı bwzu mümkin emes. Sen satqın, qorqau dep otırğan Qayır handı köregen dep, qaharman dep madaqtau kerek. Şıñğıs handı zwlım dep, basqınşı dep sögu kerek. Horezmniñ Qıpşaq tarabındağı otarlau sayasatın aqtau kerek. YAğni, bar jwmısıñ bastan-ayaq teris pikir, qate baylamğa qwrılmaq. Basqaşa bayıp – ğılımi aqiqat, tarihi şındıqqa jol joq. Jazğan eñbegiñ jaqsı. Biraq boyıña ğana qwt. Zerttediñ, bildiñ, tanıdıñ. Keyin, zamannan zaman ozğanda, dünie tüzelgende… bälkim, kädege asırarsıñ. Qazirgi sağan keregi – ğılımi ataq. Jarıqqa jeter wtımdı zertteu arqılı äuelgi twğırıñdı bekitu. Şığıs Däştini keyinge şegere twrıp, Batıs Däştige tüsseñ. Qıpşaq jäne Rus'. Nemese, kerisinşe, Rus' jäne Qıpşaq. YAğni polovecter men orıs eli. Öte qızıq taqırıp. Jäne sonı, tıñ taqırıp. Bastau közderi öziñe belgili. Qalğanın tügendep alasıñ. Büginge deyingi orıs ğılımında tiip-qaşıp qana söz bolğan. Arnayı, tübegeyli zertteu jazılğan emes. Biraq derek közderi jetkilikti. Sonımen qatar, tağı da sayasatqa, orıs öktemdigine qatıstı bolğandıqtan, qiındıq mol, şatağı jetip artıladı. Mwnda da, ötirik aytpağannıñ özinde, şındıqtı tügel şığara almaysıñ. Sonıñ özinde beti aşıq, mümkindigi zor. Jäne, qalay deseñiz de, bileuşi ülken el twrğısınan alğanda ötimdi. Şamına timey, sınalay bilseñ. Keyin, ayttım, zaman tüzelse, äli jassıñ, ğwmırıñ jetip qalar, endi qırıq-elu jıldan soñ eki Qıpşaqtı qosıp, eki kitap – tübegeyli zertteu jazasıñ…

Men osı, soñğı, Qarekeñ nwsqağan jolğa tüstim. Jöni de sol, basqaday amal joq edi. Biraq osı, kedir-bwdırı mağlwm joldıñ özi biz şamalağannan äldeqayda qiın bolıp şıqtı. Jwmıstıñ jön-jobası emes. Qalay aytqanmen, meniñ özime ğana baylanıstı şarua ğoy. Jäne jalpı negizi bwrınıraq ayqındalğan. Tınımsız izdenis, auır eñbek üstinde eki jarım jılda tämam qıldım. Bölimnen, bastığı Qarekeñniñ özi qoldap twrğan soñ, ärine, birer bilgiş bwra qiıstağan azğana kinäratı demesek, bögelissöz ötti. Bwdan soñğı, Ğılımi keñestegi talqı bir taraptan ekinşi tarapqa, bir qiırdan ekinşi qiırğa tartıp, äsirese, ataqtı, mansaptı ğalımdarımız ürke tapıraqtap, üreylene teristep, maqwl men qarsılıq arasında tura bir jıl boyı sendelip jürgen soñ, amalı azayğan jetekşim wtqır jüris taptı. On ay otırıp, orısşağa audardım. Sodan soñ Mäskeu, Ğılım Akademiyasınıñ Resey tarihı institutınıñ tiesili bölimi. Orısşıl deñiz, şovinist deñiz, qanşa aytqanmen, bizdey qasa nadan emes, sañılau bar ğoy. Eskertpeleri köp, biraq twtastay alğanda taqırıptı maqwldap, jwmıstı jaqtap şığıptı. Mändi, qwndı zertteu. Endi jol aşılğanday körindi. Şınımen aşılğan. Bir märtege, osı rette. Öktem ağayındar aytqan nwsqau, eskertpelerdiñ bärin birdey qabıldamasaq ta, negizgi twrğı, baylamdardıñ keybirin qiyalay, keybirin astarın özgertip, endi bireulerin tam-twmdap, qaytkende de öz bağdarımızdı alıp şığu, jäne şınında da orındı sınğa oray tüzetuler. Üstemeler jasau äjeptäuir maşaqatqa tüsti, qaytkende de negizgi wstınımız özgermegen, naqtı tarihi derekter, sonı, tüyindi pikirler öz ornında qalğan. Aqırı, universitetti bitirip, aspiranturağa tüsip, ğılımğa bet bwrğan uaqıttan bastap eseptegende tura segiz jıl degende, otız jasımda äytip-büytip, äupirimmen äreñ qorğadım-au. Sätimen, tezinen jäne jas kezinde… dep, kötermelegen köldeneñ jwrt. Sırttan qarağanda bäri oñay. Orda bwzar otızımda qatarğa äzer ilinippin. Jiırma eki jasımdağı äuelgi meje boyınşa, bwl kezde ülken abıroy, ataqqa jetip, doktorlıq dissertaciyanıñ özin döñgeletip tastauğa tiis edim. Endi ötkenimdi oylap twrsam, osığan da täuba eken. Qalay aytsañız da, qajetti ğılımi däreje. Kelesi zertteulerge baspaldaq. Endigi jolım birşama jeñildeydi dep oyladım. Qayda. Odan beri tağı otız jıl, iä, otız emes, jiırma bes jıl – şirek ğasır, men sol käri kandidat küyimde qaldım. Endigi arman – uaqıtı ötken, qızığı qaytqan doktorlıq ataq emes, köz aşqannan beri aynaldırğan, qalay tıpırlasam da jerine jetkize almağan jwmısımdı – “Tarihtağı qıpşaqtar” attı ömirlik eñbegimdi orayımen tämamdau. Taqaudağı tört-bes jılda, ğasırdıñ soñına deyin bitirip-aq qalar edim – ayaq astınan şıqqan päleket – arılmas sor bop jabısqan. Oyım onğa emes, özim ekige bölindim. Bütin emes, jartı kisi siyaqtımın. Bayağıday. Baljannan alğaş ayrılğan kezdegiday. Bwl jolı ayrılğam joq. Tabıspasaq ta, qayta kördim. Qanşama zamannan soñ. Qartayğanda. Men qartayğanda. Al Baljan… sol qalpı emes, ärine. Biraq köldeneñniñ közin tartar tolıqsığan kelinşektey. Şınımen özi me? Iä, körip qana qoyğam joq, atına deyin estidim. Baljan bireu-aq. Sol Baljan. Al älgi Marat degeni… Köruim anıq. Boluı anıq. Biraq senu qiın. Sengim kelmeydi. Äuelde qızıq, tañ körinse, endi qauiptene bastadım. Äldenendey bir qater äkeletindey. Al ol… meni körgennen-aq zäresi wştı. Qattı qorıqtı. Qorqa twra qarsı wmtıldı. Bwl ne päle? Endi ne kütip twr meni?

Otız birdeñe jıl boyı bitpegen netken jwmıs dersiz. Jüz jılda bitpeytin, bir kisi emes, jüz kisi, äldeneşe wrpaqtıñ ğwmırı jetpeytin jwmıstar bar. Älbette mına men – özim oylağanday ülken darın bolmasam kerek. Bolğam, alğaşqı jazu, izdenis jobalarıma qarağanda. Sodan soñ… sirä, qwlay süyip, şın ğaşıq bolğan bayağı qalıñdığımnan qapiyada ayrılğan küyik äseri me, älde basqaday, kezdeysoq, köldeneñ kesel soqtı ma, bir basım ekige jarılğanday, jartı es, jartı küş, jartı jüyke, jarım jan… jağdaydı ayqın sezingen edim. Ras, aqıl, parasatım kemimegen, bilim-tanımım da sol qalpında siyaqtı. Al ömirge ınta, eñbekke qwştarlıq – talap pen jiger ortaymağan, mülde joqqa sayğan siyaqtı. Nemqwraydı salqındıq jelkemnen tartıp, keudemdi odan äri basıp twradı. Jwrttıñ bäri menen artıq siyaqtı. Men bärinen qor, bärinen tömen siyaqtımın. Eñ aqırı, tobığıma jetpeytin şalağay dümşeniñ özi menen köp biletindey körinedi. Artıq bolmasa da, köp bilmese de, közegen maqsatına menen bwrın jetetindey. Bayağıday arındap, asqaqtap emes, qorğanşaqtap, imenşektep twram. Äyteuir äuelgi bir berik bağdar, aynımas mwrat – halqımnıñ bir kädesine jarasam degen wltşıldıq sana ğana sol qalpında. Meni süyregen, eñbekke eriksiz jekken de osı, tua bitken, jüre bekigen wlttıq sezim bolsa kerek. Sonımen qatar, “jılandı üş kesse, kesirtkelik hali bar” degendey, kesildim be, kemidim be, älde äuelden barım sol ma, qaytkende de mülde qabiletsiz bozökpe bolmasam kerek. Äyteuir, arşındap wtpasam da, tasbaqaşa tırbanıp, eñ bastısı – köldeneñ şarua, paydasız isten bas tartıp, bir bağıtta eñbek etip kelem. Meniñ aldımnan şıqqan eñ ülken bögesin – zertteudiñ qiındığı, ğılımnıñ kürdeli, jwmbaq bolmısı emes. Balşabektik jüye, totalitarlıq tärtip. Sırttay qarağanda, men siyaqtı bäkene kisi üşin tım ülken söz körinui mümkin. Şındığında, sovettik zamandağı ärbir adam – ataqtı akademik, dañqtı jazuşıdan – qatardağı student, eñ soñğı qoyşı, käsipsiz jwmıskerge deyin arnayı baqılau astında boldı ğoy. Ärqilı deñgeydegi partiya komiteti, aşıq keñistik, barlıq quıstı toltırğan KGB, ülkendi-kişili basqaru orındarınan kädimgi, beykünä keyipti käsipodaqqa deyingi qwrılım ataulı kez kelgen eki ayaqtı tiri pendeniñ ärbir qadamın bağıp otırdı. Ayrıqşa ıqılas – qalamgerler qauımına tiesili bolatın. Olardan ötken qwrmetti küzette – tarihşılar. Jazuşılardıñ ärqaysısınıñ jeke bası kümän tuğızsa, tarihşılar – bükil ğılımı, bağıt-bağdar, barlıq isimen. Twlpar ma, twğır ma, jazuşı ataulı öz betimen jamırap, ärqaysısı jeke-dara ketedi. Al tarihşılar belgili bir qızmetke, yağni künköris, jwmıs ornına baylanğan, onıñ özinde üyirimen. Neni zertteu, qalay zertteu, neni aytıp, qaysısın qaytip jazu – künibwrın belgilengen. Bwra tartuğa, tipti, sara joldan az-maz auıtquğa eşqanday mümkindik joq. Özinşe tolğağan, yağni ğılımi tarih, aqiqat şındıqqa wmtılğan erlerdiñ, tipti, er de emes, ädepki adaldıñ köretin küni belgili. Aldıñğı ağalardıñ ayqın mısalı bar. Ol – basqa zaman edi desedi. Ayırması sırt közge ğana. Endigi qapas – torlı tereze, temir esikti türme, biik dual, tikenek qorşaulı lager' emes, tarihtı zertteu mekemeleriniñ özi. Azğana aqşañdı al da, adal nanıñdı jep, auzıñdı aşpay, tınış otır. Nege deseñiz, sovettik otarlıq ideologiyanıñ eñ negizgi twrğılarınıñ biri – kiriptar halıqta ata tarih boluğa tiis emes degen qağida. Bwl aynımas erejeni jüzege asırudıñ eñ töte jolı – ötken zamannıñ özin joq dep jariyalau, bwl tarapta qanday twrğıdağı bolmasın zertteu ataulınıñ örisin qiyu. Alda-jalda ötkenge üñile qalsañız, otarlıq ideologiyanı nasihattau bağıtında ğana jwmıs jasauğa tiissiz. Sonıñ özinde, qalay jağınsañ da, köldeneñ bir kinarat şıqpay twrmaydı. Mäselege sırttay qarağanda, meniñ manswq bolğan eskimen jalğas jaña taqırıbım öte wtımdı köringen. Orıs jäne qazaq halıqtarınıñ bügingi bauırlastığı men mäñgilik odağınıñ tüpki tamırların ayğaqtau. Kiev Rusi boldı – türik tekti peşenekter. Oğan teteles orıs kinäzdikteri – polovecter, yağni bizdiñ qıpşaqtar. Ras, bwlar özara jaulasıp twrdı. Biraq ötken tarihta jaulaspağan halıq bar ma. Slavyan-qıpşaq soğıstarı Kiev, Çernigovtan Vladimir, Ryazan'ğa deyingi aralıqtağı orıs kinäzdikteriniñ özara şapqınınan auır bolmağan. Kerisinşe, beybit qatınas – bayıptı, tübegeyli. Alıs beris, sauda-sattıq, qwdanda-jekjattıq, äskeri odaqtastıq. Orman men Dala tarihı astasıp jatır. Ärine, däl bügingidey emes. Özara derbestik, wtımdı birlestik, qajetti kelisim, tepe-teñdik jağdayda. Eki jaq üşin de paydalı, ziyandı sıpattarımen. Qaytkende de bwltartpas aqiqat, naqtı derekterge negizdelgen tarihi şındıq. Osı, negizinen orıs tarihnamasınan alınğan kümänsiz derek, dausız aqiqattı ayqındadıq. Sol ayqındıqtı äygileu üşin, teñ jarımın tärik etip, aqırı wzaq talqı, ülken qiındıqpen qorğalğan eñbekti kitap etip şığaruğa talap jasadım. Ğılımi keñestiñ maqwl wsınısımen osı Akademiyanıñ öziniñ baspasında, ol kez üşin şağın taralım – bes mıñ danamen. Onsız da küzelip, şwntiğan jwmıs, endi baspanıñ arnayı redaktorı, odan soñ jabıq recenziya men jalpı talqığa süyengen redakciyalıq Keñes tas-talqan etip, kitap bolıp tüptelip şıqqanğa deyin tağı birtalay närinen ayırdı. Naqtı derekterdiñ özin sol qalpında bere saluğa bolmaydı eken. Burjuaziyalıq ob'ektivizm ataladı. YAğni, ziyandı, sovettik ğılımğa jat täsil. Sen ötken tarihtağı bolmıstı naqtı qwjat, arhiv kuäligi, zamana ayğaqtarı negizinde dälme-däl qalıptap körsetken, tipti, taratıp aytıp, däyektep jazbasañ da, osı, talğamay, tañdamay, markstik-lenindik közqaras twrğısınan iriktep, sın eleginen süzbey, sol qalpında keltirgen derekterden jañılıs qana emes, teris, ziyandı, yağni jetekşi ideologiyağa qayşı qorıtındılar şığıp ketui mümkin, sondıqtan sovettik tarih ğılımında tekseristen ötken, qabıldanğan, bekigen közqarasqa säykes däyek, tüyinderdi ğana alamız. Tipti, älgi, ayrıqşa qajetti, nemese twzdıqtı, qaytkende de äldeqalay qıstırılğan derek, kuäligiñiz qalay tartsa da, şığatın qorıtındı, aqırğı twjırım qajetti arnadan tabıluı şart. Tağı da ekşedik, qatqıl köringen baylamdardı jwmsarttıq, “jañsaq” qorıtındılardı qısqartıp, tiimsiz, artıq-auıs mağlwmattardı tügel jwlıp tastadıq – aqırı, tağı bir jıldan astam sozbwydağa tüsken azap, qidalana kesilgen qorlıqtan soñ onnan bir nwsqası qalğan talaysız kitabım da basılıp şıqtı. “Ejelgi orıs eli jäne köne qıpşaqtar – XI-XII ğasır.” Tölbası, jalğız danası qolıma tigen küni tañ atqanşa aqtarıstap, işim uday aşıp otırğanım äli esimde. Zertteudiñ özi joq, köleñkesi ğana. Eki jüz elu bet – bastan-ayaq… ötirik emes, sıñarjaq. Qıpşaqtıñ bar isi teris, orıstıñ bar isi oñ. Qıpşaq şabadı – basqınşılıq, ozbırlıq, orıs şabadı – qorğanıs, bolaşaq wrpaq qamı. Jäne ünemi qıpşaq jeñilip, orıs jeñip otıradı. Qıpşaqqa qatıstı oñtaylı, ädil derekter tügel qısqarıp qalğan soñ olay bolmağanda qaytsin. Eñ aqırı, qıpşaq tili men mädenietine qatıstı tarauğa deyin, qazaqqa tım wqsap ketipti degen ayıppen kitaptan ajırağan. YAğni, tili de, mädenieti de bolmağan maqwlıq. Jabayı, düley. Sol qorqau, twrpayı tüysikpen, mädenieti joğarı, tekti jwrtqa qastandıqtan basqanı oylamağan. Aqırı, artında iz qaldırmay, twqım twyağımen qwrıp ketken. Ärine, onday baylam, mwnday sözder mende joq, biraq kitaptı oqıp şıqqan kez kelgen kisi osı qorıtındığa keler edi. Nätijesinde, bar jazuım özimdiki emes, özge bolıp ketti. Äyteuir kitap şığarğan atı ğana. Aqırı, özimdi özim jwbattım. Qaytkende de tasqa basılğan eñbek qoy, kitap ataulınıñ jöni bölek, äri tıñ taqırıpqa arnalğan, äjeptäuir kölemdi monografiya; uaqıt oza kele, ketigin bütindep, kemisin toltırıp, äuelgi qalpında, tipti, odan ärmen jetildirip, qayıra bastırudıñ säti tüser. Qanşa qomsınsam da, sırtı dür, keleşek jwmıstarğa, bwdan da ülken eñbekke baspaldaq, ğılımi därejege sebepker bolar. Mülde jarıq körmey qalsa qayter edim, osığan da täuba dedim. Äytkenmen, jüregim tüyirtpek, köñilim qoñıltaq edi.

Söytsem, men toyıp sekirgen ekem. Arada üş kün ötti-ötpedi, – oybay-attan şıqtı. Kompartiyanıñ Ortalıq Komitetiniñ tura özinen. Bwl kezde bizdi bastauşı, bağıttauşı mekemeniñ bwrınğı ideologiyalıq kösemi, daraqı belsendi Nwrqan Jangeldin qızmetinen şettep, onıñ ornına amaldı, aylalı Nwrmaş Sattarov kelgen. Keyinirek, men özim onşa täuir körmeytin, biraq baz-bazında tura aytıp qalatın bir ädebietşi jazğanday, Mäskeudegi Swr kardinal, köterem arıq Suslovtıñ rabaysız juandağan qara köleñkesi – Qoñır kardinal. Bwdan soñğı, bizge tiesili, tiesili emes, baqılauşı qojayın – Ortalıq Komitettiñ mädeniet jäne ğılım bölimine basşı bolıp, orıs esimdi qara qazaq, aqılı men zwlımdığı astas Ivan Mokeeviç Esenğaliev kelgen. Osı eki sabaz tığız jwptasa otırıp, qazaq ruhaniyatın eskiliktiñ qaldığınan tazartuğa kiristi. Bwl kezde, mana aytsam kerek, bükil Sovettik keñistikte zaman birşama tüzik, tipti, qaraylas, qatarlas wlttıq respublikalardıñ bärinde jağday qalıptı, beybit. Ozığı ötkenin oñdap jatır, qalığınıñ özi qoldağısın berik wstap otır. Tek biz ğana. Keri bağıtqa tüsken. Negizi – jeri bay, eli iesiz qazaqtı birjola qwrtuğa niet etken Mäskeudiñ nwsqauı bolar, biraq mwndağı eki jandayşap artığımen orındauğa wmtılğan. Kün ozğan sayın örisimiz qısqarıp, tınısımız tarıla tüsti. Meniñ, işinde jartılay bolsa da, äuelgi bütinniñ jwqanası qalğan sorlı kitabım osı ekeuiniñ twsı, tüptep kelgende, tura jiırma jılğa sozılğan sırqat nauqannıñ äuelgi kezeñine tap kelipti. Ol zamanda baspadan şıqqan, kez kelgen kitaptıñ alğaşqı, tölbası atalatın on danasınıñ beseui twpa-tura Ortalıq Komitetke tüsedi, älgi eki basşığa jäne bölimdegi, sektor meñgeruşisi, nwsqauşı dep atalatın, olar da bilikşi, bekemdeuşi ğana emes, tekseruşi, tergeuşi qızmetkerlerge. Tiridey salmağı jüz qırıq jeti kilogramdıq, beti jalpaq, moynı biteu, bwtı taltaq, resmi jwmıs kabinetindegi aldıñğı, wrdajıq äriptesiniñ keñ äri jaylı orındığına sıymay, auqımdı, serippeli, arnayı kreslo jasatıptı deytin Qoñır kardinal meniñ özime ilip-aları joq, jıp-jılmağay köringen jartıkeş kitabımdı qolına alıp, aqtarıp ülgerdi me, ülgermedi me, bilmeymin, elgezek, şiraq, ünemi äldenendey päle izdep, alaswrıp jüretin Ivan Mokeeviçtiñ qırağı közi birden şalıp, alpıs eki tamırı tügel iip, qojalaq betine qan jügirip, tışqan közderi jaynap ketse kerek. Sol sätinde qarauındağı qızmetkerlerin jinap alıp, ay qarap otırsıñdar ma dep biraz silkigen soñ, osınşama ziyandı kitaptıñ ğılımi baspağa qalay ötip ketkenin tezinen anıqtauğa bwyıradı. Sol qalpında, qanın işine tartıp, tas-tüyin, şeşimtal keyipte joğarı köteriledi. Äueli öziniñ tikeley kösemine. Negizgi mamandığı tarihşı, yağni kezinde KPSS tarihına iliktes taqırıpta kandidattıq dissertaciya qorğağan, jalpı tarihtan emis habarı bar, onsız da iz-tüzi joq qazaq tarihın moyındamaytın Nwrmaş Qwrmaşeviçke. Keleñsiz jağdaydıñ barlıq jay-japsarın mağlwm qılğan. Qoñır kardinal is mänisin, qater men qauip jönin birden añdaydı. Jäne uaqıtılı dabıl, jamandıqtıñ aldın alğan qırağılıq, soğan oray qoldanılmaq qatañ şara, joğarığa jetpek düñkil men dañğır nätijesinde artatın abıroy, tabatın paydasın. Sazara tüyilip azğana otırıp, bwrq etken. “Sender qayda qarap otırsıñdar! Akademiyanıñ bağıt-bağdarı osı ma? Baspanıñ sauatı, tanımı osı ma! Wlı orıs halqınıñ qas jauı bolğan polovecterdi däriptegen ne swmdıq! Bwl degen bügingi wyıp otırğan halıqtar dostığına qarsı masqara äreket emes pe! Eñ keremeti, bayağıda, bwdan mıñ jıl bwrın ötip ketken qaydağı bir polovecterdiñ bizge qatısı qanşa? Äldenendey qatısı bola qalsa, onı dabıralap keregi qanşa? Sayasi sauatsızdıq, markstik-lenindik tanım jolınan auıtqığan degen osı emes pe! Tezinen qatañ şara qoldanılsın!” – deydi. Endi birjola küş alğan Qara Ivan zırqırap ketedi. Nwsqau, şaqıru, jarlıq. Sonday da sonday swmdıq kitap şığıptı – wlı orıs halqınıñ qas jauın nasihattağan, tarihtı bwrmalağan! – Bitti!! Wzın sözdiñ qısqası, basılıp, tüptelip, dayın twrğan bes mıñ dana kitap qolma-qol twtqınğa alınadı. Taldau, tekseru, anıqtau, oñ, terisin ayğaqtau joq. Qoñır kardinal men qara Ivannıñ jalğız-aq auız sözi şeşedi, bir kitap tügili, twtas bir halıqtıñ mädenieti men ädebietiniñ tağdırın. Arada apta ötpey, Ğılım Akademiyasınıñ Ğılımi keñesiniñ arnayı şeşimi boyınşa, ideyalıq twrğısı jat, bastan-ayaq jañsaq derek, qate qağida, teris baylamdarğa qwrılğan ziyandı kitap turalı qatañ qorıtındı şığarıldı. Sorlı kitap sol küni, tipografiyada buılıp-tüyilip, sauda orındarına ötkizuge dayın twrğan qalpında pışaqqa tüsip, mwqabası jwlınıp, işki betteri qidalap kesilip, makulaturağa jiberildi. Baspanıñ bar şığını meniñ moynıma jazıldı – ol zaman üşin asa köp aqşa, ay sayınğı tabısımnan jırmalap, taqaudağı tört jıl işinde ötep bituge tiis edim. Bwl az bolğanday, men KGB-nıñ erekşe esebine ilindim, endigi jerde jazğan jazuım twrıptı, basqan izim, eñ ayağı seyil-seruen, qonaq – beysauat jürisimniñ özi esepte. Aytpaqşı, özimdegi jalğız kitaptı qaytıp beru talap etilgen. Äuelde baspa, sodan soñ Ğılımi keñes, olarğa könbegen soñ, aqırı KGB-nıñ ğwzırlı bölimi. Mwnday qaterli kitap aqırğı danasına deyin joyıluğa tiis eken. Men äuelde olqı, jat köringen, endi ayrıqşa bağağa şıqqan, men ğana emes, estigen jwrttıñ bäri üşin qwndı sanala bastağan beybaq kitaptıñ eñ soñğı tiri danasınan eriksiz ayrıluğa tiis edim. Ärine, qimaymın. Joğaltıp aldım dedim. Qalay? Solay. Nege solay? Kitabım şıqtı dep quanıp, dos-jaran jigittermen toylap edim, köbirek ketip qalıppın, restoranda wmıtıldı, nemese jolay trambayda tüsti. Qanşama ötirik bolsa da, sıltau-sebep. Biraq KGB-nıñ jigitteri bwğan toqtamağan. Balalıqtı qoyıñız deydi. Sonday qwndı… öziñiz üşin bağa jetpes kitap, qalayşa joğaltasız, onıñ üstine naqtı anıqtadıq, siz mülde işpeytin kisi körinesiz… Ayrıqşa qwndı ekenin bilgennen, deymin, esim şığa quanğanım; bwrınnan işkiştik täjiribem bolmağan soñ, oqıstan masayıp qalğanım. Qay restoranda judıñız, qasıñızda kimder boldı? Oğan da qisınsız ötirik tabıldı. Kitap şığıp, qolğa tie sala işip edim, sodan soñ kimderdi jäne qalay qosıp alğanım, qayda barıp, ne istegenim jadımda joq. Ülken kisisiz, osınday ötirik aytasız, deydi. Kitap ötirik edi, bwl sözim şın deymin. Üyiñizde twr, deydi. Tauıp alu op-oñay. Biz sizdi sıylap… Şın sıylasañdar, añqam keuip twr, aqşa joq, bir jüz gramm jwtqızıp jiberiñder, sodan soñ barıp bizdiñ üydi tintiñder. Tapsañdar – sizdiki, mübarak qoltañbamen ötkizeyin deymin. Anığı – qiınğa jıtırtıp jibergem, itpen izdese taba almas edi. Onı bilip twr. Ügittedi, qorqıttı, ürkitti – könbedim. Mäsele şınında da qwnı kem, mäni joq kitapta twrmağan. Adamdıq qasietimniñ aqırğı jwqanası osı soñğı danada qalğanday köringen. Bütin, täp-täuir dünieni qısqarttı, qidaladı, bwrmaladı, eles-swlbasın ğana qaldırdı, aqırı sol sümireygen qalpınıñ özinde ömir süruge qaqısı bolmay şıqtı. Endi körge birjola kömip, alas-qapasta tüsip qalğan eski wltarağın swraydı. Bermeymin. Ne isteydi mağan bwdan artıq. Türmege tığa ma – tıqsın. Aldıñğı ağalarımnan artıq emespin. Aydasın, atsın, büytken qorlıq ömirden qarañğı kör artıq…

Ärine, basıñ bwlada küpsinu oñay. Qanşa batırsığanmen, boyımdı ürey jaylağan. Uayım, qayğıdan emes, kitaptı joqtağannan emes, ğılım jolınan da, tirşilik maşaqatınan da tıs, jürek, jüykeden ötip, jan-älemniñ tereñ tükpirinen köterilgen eriksiz qorqınış. Bwl kezde kümändi kitap jayına qalıp, meniñ izşilderim basqa bir tarapqa oyısqan. Meniñ işki sır, oy-pikirimdi teksere bastadı. Sirä, bizdiñ sala boyınşa bilgir keñesşileri bar. Şıñğıs han, Batu han turalı qanday oy-pikirdemin, Abılay hannıñ tarihi qızmeti nede, Kenesarı degen kim – men jauaptan jañılmadım. Tek Alaş-Orda turalı swraqtan ğana jaltarğam. Estimedim, bilmeymin. Tarihşı bolğanda… men basqa, arğı zaman tarihınıñ mamanımın. Osı soñğı saualdan soñ ağayındardıñ mağan arnap qıl twzaq esip jatqanına kümän qalmağan. Manağı sıltau sözdi özgeşe amalğa wştastıru osı kezde oyğa kelgen. Dzerjinskiy köşesindegi Swr üyge kezekti tergeuge barğanda… uday mas edim. Tilim kürmelip twrsa da, esim tüzu, qanday jauapqa da äzirmin, äzirliktiñ, ayrıqşa quanıştıñ belgisi retinde Feliks Edmundoviçti de, Lavrentiy Pavloviçti de attap ötip, bügingi qırağı çekist, bas çekist Andropov turasında twtas bir lekciya oquğa kirisken edim. Mwndağı jas çekister ayrıqşa qwrmet tanıtıp, arnayı maşinasımen üyime jetkizip salıstı. Raqmet, alğıs aytıp twrıp, kelesi lekciyanıñ qay küni ötkizilmegin swrap edim. Bwdan bılay KGB-nıñ tarihın jazu nieti bar eken mende. Äueli temir Feliks turalı. Sodan soñ, öziniñ dañqtı qızmetin Qazaqstanda bastağan Ejov turalı… Biraq bwl nietterdiñ eşqaysısı jüzege aspay qaldı. Kelesi şaqırıstağı köñildi körinisten soñ mağan qoldarın bir-aq siltegen. Joğarğı jaqqa tärbie jwmıstarı tämamdaldı, endi ayağın qiya baspaydı degen aqpar berilse kerek. Biraq men maskünem atağımdı aqtau üşin, bälkim, turalğan, kemtar emes, baspağa tüserden bwrınğı kemel kitabımnıñ küyigi jäne däl osı mezette, arada on eki jıl – twtas bir müşelden soñ qaytıp oralğan eski qayğı – qosılmay qalğan qalıñdığımdı joqtap, tura qırıq kün boyı qızıqqa keneldim. Qızığı qwrısın, birjola maskünem bolıp kete jazdap, mağan tüsinistikpen qarap, quat, küş beruge tırısqan, bwl kezde mwrtı tügili şaşına deyin kökburıl tartqan Qarasaqal ağamnıñ janaşır renişinen soñ äreñ toqtappın.

Toqtamas jönim de joq. Ömirdi tanığanım öz aldına, aqılım da tolısıp, ölşeusiz eresek tartıppın. Eñ ülken nätije – mas kisi ökimetke qauipsiz körinedi, tiesili orındar meniñ rayımdı bayqağan soñ, sirä, bwl kezde äuelgi äñgime de eskire bastasa kerek, endigi jerde menen may şıqpaytının körip twr, bülik te şıqpasına köz jetken, arı qaray qazbalap, qudalamadı. Biraq jaqsı bilem, meniñ üstimnen qozğalğan is, bar deregim, keyingi jauabım, soñğı önerim tügel tirkelgen juan päpki äzirşe jabılğanımen, kez kelgen uaqıtta qayta aşıluı op-oñay. Endi men de bayız taptım. Maskünemdik jayın aytpaymın. Äuelden qwmarlığım şamalı, birjola qoydım, küni keşege deyin araq-şarap ataulını auzıma alıp körgem joq. Sırtqı jağday emes, iş pikirim, ğılımi jaña izdenister jönin aytam. Azğana, aqiqat tauarihtıñ köleñkesiniñ özi osınşama ılañ-şu şığardı. Ülken äñgime köterilse, tübegeyli, bayıptı, bayandı zertteu, sonı pikir, tıñ, bügingi qalıptasqan wğımğa mülde qarama-qayşı mäseleler alğa şıqsa… ne bolmaq? Meniñ bar jolım kesilgen edi. Özim niet etken, bağıt tüzegen tarapta. Oylap twrsam, qanşama beynet şektim desem de, osıdan üş-tört jıl bwrın ejelgi tarihtan eñbek qorğap, ğılım kandidatı därejesin aluımnıñ özi kezdeysoq jağday, şının aytqanda, tötenşe baqıt eken.

Qaytkende de atağıñ bar. Jäne jaylı jwmıs ornı. Bwl orın, sen qızmet atqaratın Zertteu ortalığı, ötken tarihıñ üşin emes, bügingi tarih – yağni Oktyabr'den soñğı baraqat ömir, wlı orıs halqınıñ ağalıq qamqorlığı, sovet ökimeti men kommunistik partiyanıñ aqiqat, aq jolı – bir sözben aytqanda, orıs-sovet otarlıq jüyesin nasihattau üşin qwrılğan, aşılğan. Al seni, Qarasaqal ağañnan bastap, amalsız qosımşa retinde tirkey salğan. Tarih-zertteu ortalığı! YAğni, Qazaqstandağı tarih ğılımınıñ wyıqtı ordası. Orda tügili, üyşik emes. Ağañ ekeuiñ üşin. Orda bolsa, socialistik, kommunistik qwrılım jarşılarına arnalğan orda. Demek, äliñdi bil, jolıñdı bil. Jañağı, kommunizm jarşılarınıñ arqasında işip otırğan sorpa-suıña riza bol. Tek jüresiñ – toq jüresiñ. Toq bolmasañ da, aştıqtıñ auılınan alısıraq. Eñ bastısı – temir tordıñ sırtında. Aqiqat şındıqtı moyındadıq. Moyındamasqa şarañ joq edi.

Mına qarañız. Bizdiñ zertteu ortalığı ğana emes, bükil Akademiya jüyesinde jamanatqa şığıp, Ğılımi keñestiñ barlıq qwrılımdar üşin arnayı taratılğan qaulısı arqılı ğılımğa jat, teris oy, aram piğıldı kisi retinde äşkerelengennen keyin meniñ ataq-abıroyım köterilipti. Bükil akademiyalıq qauım şınayı wltşıl, nağız otanşıl, asa darındı jas ğalım retinde moyındağan. Sol astırtın ataq, beyresmi dañq bükil ğwmırıma sozılıp, bügingi künge jetti. Odan ne payda. Jazbağan ğalım, jasamağan tarihşı. YAğni, tügim de joq. Bar bolsa, manağı jalğan atağıma säykespeydi.

Älbette, äuelgi bağıttağı zertteulerimdi toqtatqam joq. Alayda, ınta bwrınğıdan kem, jas kezdegi jalın söngen, tım boyküyezbin. Osınıñ qajeti qanşa dep oylaysıñ keyde. Zorlanasıñ, zarlanasıñ, qinalasıñ, şaldığasıñ, belgili bir nätijege jetersiñ – aqır tübi tığırıq. Jarıqqa şıqpaydı, jwrtqa jetpeydi. Köldeneñ jwrtıñ ne, äriptes qauımnıñ özi selt etpeydi. Eşkimge kereksiz. Seniñ qalap tapqan ğılımıñ ötpeli dünie siyaqtı, bayansız eken. Ömir… kündelikti küybeñ, käkir-şükir şarua astında, ol da ötip baradı.

Äyteuir tirşilik jibi üzilmegen. Qalay tüñilseñ de, tınısıñdı ötken tarihtan tabasıñ. Endigi jerde zertteuşi emes, oquşı retinde qaraytın boldım. Arhiv derekterin bayıptau, arğı-bergi dereknamağa üñilu – men üşin roman oqığanday. Tek qiyaldan tuğan emes, düniede naqtı bolğan oqiğalarğa qwrılğan roman. Jäne qızıq emes, qasıret, mwñ. Keudeñ köterilip barıp, qayta basıladı. Sonday da sonday bolıppız. Endigimiz mınau. Bar deregimdi jüyeleyin, bar biligimdi qağazğa tüsireyin deymin key kezde. Bastaymın, ayaqtay bermeymin. Tolğanamın, tügespeymin. Endigi qay iste de qızu qwmarlıq joq, serpin az; sanamda bäri sayrap twr, qanşama jospar, biik maqsat, biraq boylay kiruge, jüzege asıruğa kelgende tartınşaqtay berem. Aldı, artım twyıq. Al özim tiri ölikke taqaumın. Birjola ölu üşin de quat kerek eken. Äyteuir ilinip-salınıp jüre berippin. Aqırı, eşkim de kütpegen täuelsizdik töbeden tüskende, aspan qaqırap, jer ayrılmay-aq barlıq jol aşıldı, barlıq jol aşılğanda… mülde eseñgirep, otırıp qalıppın. Kim bilgen, kim oylağan. Qarap twrsam, bar ömirim zaya ketipti.

Zaya ketken – ğılımdağı ömir edi. Ädepki tirşilik – el qatarlı. Tipti, el qatarınan täuir. Akademiyalıq qızmetkerdiñ jalaqısı öte joğarı sanaladı. Sol zaman esebimen alğanda. Kiim-keşek, as-suıña tolığımen jetip jatır. Bwl kezde men üylengem. Äyeldiñ qoynın körgen boydaq jigit bauır suıtpay jüre almasa kerek. Kezekti ermegim – Balnwr degen qız edi. Akademiya ğimaratınıñ şığaberis auzındağı kitap kioskisinde satuşı. Kerekti ädebietimdi tügel tauıp berip jürdi. Jaña, mağan qajet-au degen basılımdardı irkip qoyadı. Ornıqtı äri ıqtiyattı bala. Äuelgi nazarımdı audarğan – atındağı wqsastıq edi. Bwl da Bal… Basqa da üylestik bar siyaqtı. Bet-beynesi, minezi emes. Jürisi men twlğası. Bwl da säl-päl tolıqşa, mayda basıp, erkin qozğaladı. Kelgeni sol, birden üyirip tüsirdim. Arada jarım jıl ötti me, ötpedi me – özgeşe jağdayın mağwlım etti. Renişsiz, quanışsız, ädepki aqpar retinde. Özinşe saqtanıp jüretin siyaqtı edi. Üş aydan asıptı. Aytuınşa, bilmey qalğan. Ärine, bilgen. Bile twra jüre bergen. Men bayağı… Baljandı eske aldım. Ol da… solay eken ğoy. Bildi me, bilmedi me, sol betinde ketipti. Meni ay-dalağa tastap. Auılına, älde odan da arığa. Üş ayğa tolmaptı. Odan soñ… alğızdı ma, älde keyingi, köldeneñ küyeuine süyey saldı ma. Endi mine… Kümänsiz özim… Äuelde abdırap edim, sağat ötpey, sabama tüstim. Qaytkende de qızdıñ esebi dwrıs. Meniñ esebime de qayşı emes eken. Ras, Baljan siyaqtı päkize qalpında jetken joq qolıma. Biraq bılğanışı bayqalmağan. Äri minezi özgeşe jaylı. Wyañ, kirpiyaz, bayıptı. Men bwrın oylamağan, oqıs şeşimge toqtadım. Sol küni, sol sağatta boydaq päterime alıp kelgem. Bwl jolı erteñgi zañdı äyelim retinde.

Bwl kezde men qanşama beynetten soñ ğılımi ataqqa jetip, qızmette berik bekigem, ömirden de öz ornımdı tapqanday edim. Endi sürboydaq jalğızbas emes, üyli-barandı kisiler qatarına qosıldım. Arada bes-altı ay ötkende kişkentay qızdı boldıq. Balnwr dekret demalısınan keyin jwmısqa qayta şıqpadı. Twñğışımızdıñ twsauın keskennen soñ köp wzamay, tağı bir qız tudı. Ol qaltaqtap jüre bastağanda tağı bir bala, yağni üşinşi qız. Balanıñ alası joq. Basımız ösken. Ras, bir wl kerek-aq edi, oğan… törtinşi qızdan qaymıqtıq. Äri teteles, tügel kişkentay üş säbidi bağıp, qağudan şarşap ketkemiz. Biraq qızdarımız aqjoltay eken, bäri sätimen kelip, osı şamada Ğılım Akademiyasına arnap salınğan ğimarat esebinen üş bölmeli päterge qol jetken. Resmi twrğıda qanşama sıysız sanalsam da, jazıqsız japa şekken darındı jas ğalım retinde jaqsı esepte bolsam kerek, kütpegen quanış. Ras, jaña qwrılıstan emes, qonısın jañartıp sonda köşken ülkenderdiñ birinen bosağan üy. Kirpiş üydiñ eski, jañası bar ma, köp wzamay, jeñil sılaqtan soñ kirip aldıq. Däl uaqıtında köşip ülgerippiz. Bayağı halıq jaularına parapar, sayasi senimsiz, sonday da sonday kisige qalayşa socialistik menşikten päter beriledi degen arız tüsipti joğarğa. Äuezinen op-oñay tanıdım. Zertteu ortalığına menen keyin kelgen, zäru, ötimdi, yağni sovettik taqırıpta jeñil qorğap şıqqan, menen jartı müşel kişi Qarajwmanov degen jigit. Sumaqay. Käsipodaq pa, basqası ma, jinalıs sayın söyleydi. Ideyalıq qazığı berik, äsire belsendi şirkin. Äldebir josparlı jwmıstı talqılau kezinde jasın da, jolın da wmıtıp, swğına bergende şıday almağan bizdiñ Qarekeñ: “Sen alısqa barasıñ! Biraq aşıq pen jariyada öz ornıñdı bil!” – dep nwqırtıp qoyğanı bar. Sodan beri jiın, keñes ataulıda tınış otıradı jäne bar päle osıdan degendey, meni jek köredi. Arız tekserildi, negizi joq dep tabıldı, kezinde qateleskeni ras, biraq bir iste eki jaza bolmaydı, odan beride tüzeldi, qadarınşa adal eñbek etip jatır, twrmıs mäselesiniñ ötkenge qatısı joq, üş balası bar, mine, pälenbay jıl boyı jaldama päterde twradı eken, bäri zañdı degen, twtas bir däyekteme jauap jazıldı, äytkenmen, daulı päterge tezinen kirip almasam, köşip ülgermesem, qoldağı orderime qaramay, baspana ataulıdan qağıs qaladı ekem. Bwl jağdayattı talay küş, qanşama jüyke twrmıs salmağı, eriksiz dau-damay astında tozğanın atap aytu üşin eske alıp otırmın.

Qaytkende de qalıptı ömir edi. Üyrenşikti tirşilik. Bwl kezde bayağı bölmeles serigim Qwlaşbek ğılım doktorı bolğan, şetkeri bir pedinstituttıñ prorektorı, aspiranturadağı, mamandığı basqa bolsa da qatarlas jigitterdiñ bäri de tabıstı, tepey-aq temir üzip, jaynañ qağıp, är tarapta – baysaldı ğılımda, wstazdıq ülken qızmette jür. Tek men ğana, äuelgi qalpın saqtay almay, ekpini tömendegen. Jigerim sönip, keudem basılğan twnjır jağdayımdı keyin ğana wqtım. Tañ qalarlıq ahual. Payım-parasatım da, ömirlik täjiribe, bilim-tanım da kün sanap arta tüsken, biraq önimdi eñbekke zauqım kemis. Barımdı sırtqa şığarsam, bwrınğığa jañadan jetken derek, tolğamdı wştastırıp, keñ öriske bet qoysam… keşegi daqpırt, jalañız ne, odan on, jüz ese artıq attan köterilip, şınımen-aq basımdı joyuım mümkin degen oy kökiregime tüyiledi de twradı. Meni tejegen – qorqınış elesi ğana emes. Nätijesiz, jemissiz eñbek. Al, zerttediñ, arıp-arşıp jaña bir eñbek jazdıñ – ne şıqtı? Äytse de… Endi ğana bildim, qorqınış pen ümitsizdik – beridegi bögesin eken. Mende mwrat-niet, tanım-wğımğa say serpimdi jiger, qajırlı qayrat bolmaptı. Ayrılğam, basqa jaqqa ketken… Ökinişti, qayğılı jağday, biraq osı qalpımda da köp şarua tındıruğa mümkindigim bar edi. Tım qwrsa özim üşin. Kökiregim tazarıp, eñsem jazılu üşin. Oğan parasatımız jetpepti. Parasat qana emes, senim. Tarihtı tani twra, eñ qwdiretti imperiyalardıñ öziniñ qwlağanın bire twra… däl öz jağdayımızda körsoqır bolıppız. Sovettik-kommunistik qwrılım mıñ jıl mızğımaydı dep bildik qoy. Mıñ emes, jüz bolsın. Sol jüz jılda öziñ qaydasıñ, qazağıñnan ne qaladı? Seniñ, bar ğwmırıñdı qwrbanğa baylap, şelektep ter tökken, tınımsız azap şegip, jan türşigerlik ürey, üzdiksiz qater astında jüzege asırğan jwmısıñ – zobalañ zamannıñ qay küni jalağa wşırap, öziñmen birge ketpek? Jalağa tüspesin, öziñmen ketpesin, odan soñ bwldır men twmanda irip, tozıp, boqat tögilgen qay şwqırda qalmaq? Jetpeytin jerde ne bar, önbeytin iste ne bar! Men ömirden baz keşpesem de, özimniñ tuma tabiğatımnan aynıp, ğwmırlıq mwratımnan boy tartqan ekem.

Şındığında, basqaşa boluı mümkin de emes. Bäri zañdı. Men äldebir sırlı, qwpiya küşterdiñ qalauımen, joq, özimdi özim parşalap, şarasızdıq jeñgen, sanam sansırap, jüregim tolqığan tılsım tünde… qaq jarılıp, eki kisige aynalıppın. Inta-jiger, quat-qayrat, ömirge qwştarlıq, asqaq menmendik – bäri de Baljanmen birge ketken. Anağan. Mwnda, jalbağay jataqhanada jatqan meniñ ülesime izgi niet pen jarım jürek qana qalğan siyaqtı. Jäne… qazaqı qan. Meniñ boyıma bitken, tumısıma tän sıpattardıñ barlığı da tepe-teñdey bölingen künniñ özinde men jarım kisi bolar edim, ülken eseppen alğanda, qatardağı köptiñ biri. Biraq olay şeşilmepti. Äuelgi bolmıstağı ärqilı, jaqsılı-jamandı qasiettiñ bir parası mağan qalğan, bir parası oğan ketken. Erikti türde, özinşe ädil tarazı boyınşa. Negizgi twrğı, bastı belgilerde. Ol öz qalauın, öz keregin äketken. Sen de öziñ üşin qwndı, mändi dep eseptegen qasietterdi wstap qalğansıñ. Al Baljan… ömirlik maqsatqa jetu jolında senen göri oğan keregirek eken. Sen Baljansız-aq ğılım jasay alar ediñ. Ol Baljansız baylıq jasay almaytın. Sondıqtan, bwl rette de ädiletsizdik joq. Ärkim öziniñ qalauın taptı. Kerek deseñiz, bastap ayrılısqan kim? Seniñ öziñ. Kelisip qoyğan şarua, oñ ba, teris pe, şeşimin tabar eñ soñğı sätte tağı tolqıdıñ. Qızdı poyızğa salıp jiberip, öziñ qala twrmaq boldıñ. Äuelde arbağanıñdı, odan soñ azdırğanıñdı wmıttıñ. Ekinşi jarımıñ mwnday ozbırlıqpen kelise almadı. Senen birjola bölindi de, süygenin qwşaqtap kete bardı. YAğni, qay jağınan alğanda da, bäri orındı, bäri de aqılğa sıyımdı. Almağayıp sätte ekige bölinbeuiñ mümkin emes eken. Bir bütin – eki jarmaq şıqqan. Tüp negizi ortaq bolsa da, endi derbes, jekeşe eki kisi. Ärqaysısı öz tüysik, öz tirligimen.

Basqa bir maqsat, böten mwrat jolında qaytpas şeşim, qatañ köñilmen menen bölinip şaqqan jaña twlğa – äytem, büytem dep tolğanıp, tolqıp twrmağan. Aldı jarıq, artı twyıq, eşteñeden qaymıqpay, jaña dünie, jaña ğwmırğa nıq attağan. Äueli meniñ tañdap tapqan ömirlik jarımdı bauırına basqan. Birligimiz osımen bitipti. Endi, menen, yağni öziniñ negizgi jarımınan bostan bolğan soñ, özgeşe jiger, ölşeusiz ölermendikpen bärin jañadan, taqır jerden bastağan. Taqır bolğanda, mwndağı men siyaqtı, twrmıs-jağdaydı emes, ömirlik nısana – tirşilik jolın. Äluetti qayın-atanıñ keñesi, älde öz baylamı, sirä, şınında da öz şeşimi, biraq jaña tuıstarınıñ jebeleuimen, joğarı bilimdi mamandığın qoya twrıp, arlanbastan, qorınbastan, audandıq zagotkontora, yağni dayındau mekemesinde qatardağı inspektor bop bastaydı. Halıq tilimen aytqanda, kädimgi jün-jwrqa, teri-tersek jinauşı. Ol zamandağı eñ tüsimdi jer. Qazaq mal soymay twrmaydı. Köldeneñ qonaq pen kündelikti sorpa-su, jäne qısqı soğım. Soyılğan maldıñ terisi bar. Bwl – şaruanıñ şağın ğana böligi. Ülken üles – socialistik menşikke qatıstı. Kolhoz, sovhozda mal ölimi – ädepki jağday. Al qısı qattı jwt jıldarı joğarıdan tüsken jarlıq jönimen qaladağı et kombinattarınan kelgen qasapşılar qoy-eşkini mıñdap qıradı. Etin äketedi, terisi jergilikti, tiesili mekemege ötkiziledi. Ana terini de, mına terini de qabıldap alıp, qajetti bağasın belgileytin – teri jinauşı. Jeke şaruağa bes-on tiın beredi. Onsız da dalada qalatın teri, bergenine riza. Kolhoz, sovhozdan kelgen, tobımen tüsken terige tağı da eñ tömengi swrıp. Onıñ üstine, pälen jüz teri şiridi, kesildi, tozdı, sayıp kelgende şığınğa şıqtı deytin akti bar. Tipti, tügel tölemge baylasın. Audandıq mekemede naqtılap tirkegende, pälenbay jüz, neşe mıñ teri tügel äuelgiden eki, üş, bes ese qımbatqa alınğan bolıp şığadı. Ayırma pwlı – teri jinauşınıñ sıbağası. Odan äri, audandıq qoymadağı mol dünieni oblıstıq mekemege qotaru kerek. Endi tağı da üsteme bağa. Tegin emes, tiesili kisilermen ädil bölis arqılı. Al jün-jwrqanıñ tüsimi bwdan on ese. Qırqım, küzem kezinde kolhoz, sovhozdan jinalıp, ötkiziletin qoy jüniniñ esebi – qağaz wstağan kiside. Är satıdağı ärqilı swrıp öz aldına, qabıldau kezinde toqsan teñ jazılsa, ötkizgende – jüz jäne odan da arı. Ärine, ayırma jün-jwrqa tağı da tiesili sıbağa esebinde… Bizdiñ jarmaq arada eki jıl ötpey, audandıq mekemeniñ biligine jetipti. Taymay, tapjılmay, tura bes jıl otıradı. Şirigen teriden, qoqsığan jünnen öndigen aqşa şar-taraptan bwlaq bolıp qwyılıp jatır. Endi dariya bolmasa da, jılğalı özen kerek eken. Ol tilek te qabıl. Men ölip-talıp arhiv qarap, şarşap-şaldığıp zertteu jazıp, qaytkende de eñbek qorğauğa jol taba almay, kedeylikten qayırşılıq jağdayğa taqağanda, ötimdi, isker jarmağım bwdan da tiimdi, äri sırt közge taza, märtebeli körinetin qazannıñ qwlağı – audandıq twtınuşılar odağınıñ bastığı boladı, küyeu balağa tezirek jol bosatu üşin zeynetke şıqqan qayın-atanıñ ornına. Osıdan bwrın da, sol twsta, tipti odan keyin de, qanşama mümkindigi bola twra basqaday, joğarğı esepti äkimşilik qızmetke wmtılmağan. Ärine, raykom sekretarınıñ köldeneñ tüsimi on ese. Biraq mal jwtağan qısta, egin önbegen jazda, oblıstağı ülken bastıq auısqanda – kez kelgen sätsiz küni ornınan wşıp ketui mümkin. Bizdiñ jarmaqtıñ aqılı da, esebi de artıq şıqqan. Dünieniñ közi – bilik emes, baylıq ekenin jaqsı bilgen. Qanşama zaman boyı, ärqilı qızmet wsınıp, ärqayda şaqırsa da, ornıqtı, jaylı qazannıñ qwlağınan ayrılmaydı.

Aqırı, mağan ğana emes, menen aqıl-parasatı artıq jwrttıñ özine mäñgilik köringen sovet ökimeti öñkiip barıp tırapay asqan. Alaqay, täuelsizdik! – dep, börkimizdi aspanğa attıq. Mwndağı biz. Biz bolğanda, men siyaqtı “ziyalı” qauım – qarapayım mwğalimnen belgili ğalımğa, qatardağı jurnalisten – ataqtı jazuşığa deyingi aralıqtağı mıñ san jaydaq qazaq. Közimizge jas aldıq, quanışımız keudemizge sıymadı. Halqımız qarıq boladı, er-azamatımızdıñ eñsesi jazıladı dedik, eldiñ erkindigi – wltımızdıñ baqıtı, bärimizdiñ mereyimiz, wrpağımızdıñ nwrlı bolaşağı destik. Şınında da solay boluğa tiis edi. Bolmadı. Täñiri kökten tüsirgen täuelsizdikten soñ bilikke jetken – naqtılap aytsaq bwrınğı ornında otırıp qalğan – ejelgi sovettik partnomenklatura bolatın. Ökimettiñ atı ğana jañardı – basındağılar bayağı. Bar özgeris – bwrın twsaulı bolsa, är isinde joğarığa – otarlıq äkimşilikke jaltaqtasa, endi bärine özderi ğana qojayın. Eldiñ täuelsizdigi degen sözdi – en baylıqtı erkin tonau dep qana wqtı. Söytip, bükil qazaq jwrtı talapay ükimge kesilgen. Bar qazınañ wstağannıñ qolında, tistegenniñ auzında ketti. Biliktiñ eñ joğarğı satısınan eñ tömengi deñgeyine deyingi ärqilı orında otırğan tiri jan ataulı qarpıp ülgergeninşe qarıq boldı. Sonımen, äueli jerdiñ üstindegi baylıq talauğa tüsti. Odan keyin jerdiñ astındağı qazınağa kezek kelgen. Qorqau qazağı bar, obır orısı, jebir joyıtı bar – bilikke janas jolbasar qauım endigi, qwşaqqa sıymas qıruar oljanı sırttağı, şet eldik avantyuristermen böliske saluğa tiis edi. Bwdan soñğı talapay kezeginde – tauı, dalası bar, orman, toğayı, özen, köli bar sol qara jerdiñ özi twrğan. Qazaq deytin sorlı halıqtıñ neşe mıñ jıldan beri, jau bitkenmen jağalasıp, jannan keşip, qan jwtıp, qılıştıñ küşi, nayzanıñ wşımen saqtap kelgen, wrpaqtan wrpaqqa ötuge tiis qwt mekeni astındağı qazına, üstindegi bar baylığımen qosa, jat jwrttıñ enşisine ketip bara jattı.

Keyde oylaymın, jemit bolsa da, jalmauız bolsa da, ata-babadan qalğan mirastıñ bir pwşpağına ie bolıp ülgergen kez kelgen qazaqqa qwrmetpen qarau kerek eken dep. Sodan soñ, kerisinşe, bir kezek, osı azğana, seniñ barıñdı tolığımen ielenip otırğan jat jerlik oligarhtarmen salıstırğanda qwrtaqanday ğana üles alğan osı öz qandastarıñ bolmasa, el-jwrtıñ osınşama şapqınğa wşıramas edi dep. YAğni bärine de Marat jäne Marat tektester kinäli. Naqtılap aytsaq, joğarıda otırğan, kel de ala ber, mağan salğırt tölep, sıbağa tastasañ bolğanı dep, bärin öz qolımen taratıp bergen eñ ülken Marat. Al Mwrat, men siyaqtı bäkene Mwrattar ğana emes, zor, alıp Mwrattardıñ özi qayırşı, kembağal jağdayğa tüsken edi bwl kezde.

Bizdiñ Marat Beysenoviç, bwrınğı üzip, tartıp jinağanı öz aldına, tüske kirmegen täuelsizdik arqasında audan jäne audandıq qalağa qarastı, öziniñ qorlı, qoñdı mekemesine tiesili bar baylıqtı twtasımen, tegin ielenip, oblıs kölemindegi eñ iri alpauıttardıñ birine aynalğan şaqta, ötkendi joqtaumen, bügingi zarmen, bolaşaq elesti armanmen ömirin ozdırğan, endi atausız kämpeskege tüsip, qolındağı jartı japıraq nannıñ özinen ayrılğan mına men, yağni Mwrat Beysenwlı, qurağan tamırlarıma qan qwyılıp, kepken talşığıma jan bitkendey, üzilgen ümitim qayta jalğanıp, ölgen maqsatım qayta tirilip, dür silkinbesem de, sıqırlay bügilip twrğan eñsemdi kötere kergip, kökiregimdi kere dem alğan edim. Ötken ğapıl dünieniñ ornı tolmaydı, biraq alla tağala tım qwrsa jeti-segiz jıl ğwmır berse, ömirlik nısanamnıñ bir beketine jeter edim. Qaytkende de, Batısı men Şığısın, arğısı men bergisin tügendep, orta ğasırlardağı äuelgi Qıpşaq jwrtınıñ tübegeyli tarihın tolıq qamtıp jazuğa mümkindik bar. Qıspağı mol kompartiya sahnadan tüsken, eñseñdi janıştağan KGB qwrdımğa batqan, ärbir söziñnen päle izdegen cenzura birjola joğalğan. Eşqaşan bolmağan, aqılğa sıymas, tolıq erkindik. Meniñ sanamdağı mülgigen, wyıqtağan, ölmeşi tartqan barlıq wğım, tanımdı qayta tiriltip, eskilikti tüp nwsqalardı jañaşa qoparıp, üzip-jwlıp, tartıp-jwlqıp jazğan barlıq qağazımdı qayta aqtarıp, ülken, auqımdı şaruağa bet qoydım. Jalpı jwrttıñ basına tüsken, onıñ işinde qaladağı qazaq intelligenciyası, bükil ziyalı qauımdı azdırıp-tozdırğan twrmıs tarşılığı da, jeke basıma qatıstı üy-işindik ırıñ-jırıñ da bögesin bolmauğa tiis edi. Jas bolsa kelip qaldı, uaqıt tınımsız jıljıp baradı, qaytkende de birdeñe bitirip ülgeru kerek. Ökiniş mol, keyis az, tek tentirep ketpese de, däl özderindey därmensiz, yağni wrlıq, zorlıq jasay almaytın, aldauğa, saudağa qırı joq, bar baylığı joğarğı bilim, arnayı mamandıqpen şekteletin küyeulerimen birge, jas balaların qoltığına qısıp jürip, äytip-büytip qwbatöbel tirşilik jasap jatqan qızdarıma ğana janım aşidı. Biraq qaytkende de olardıñ qajır-qayratı boyında, köreşek ğwmırı alda, al men – tozğan kisi, ömirim esepteuli, sonda da bar ümitti keler künnen küttim, endigi istiñ igilikti nätijesi tek özime ğana baylanıstı bolatın.

Özime ğana… emes eken. Meniñ, bwl kezde mülde toqtap, jabılıp qalğan ğılımi basılımğa emes, äupirimmen äreñ şığıp jatqan, biraq tolıq erkindikke köşken jazuşılar jurnalına jol tapqan alğaşqı maqalamnıñ özi adam aytqısız ayqay tudırdı. Men qızmet atqarıp otırğan ğılımi zertteu mekemesiniñ orınbasar törağası Aldabek Qarajwmanov bastap, tek tarihşı ğana emes, ädebietşi, ekonomist, tipti, matematik, medigi bar – jiını on üş ğwlama oqımıstı qol qoyğan, aşu, ızağa tolı narazılıq hatı bwrınğı balşabektik baspasözdiñ jolbasşısı “Socialistik Sovetstan” gazetiniñ tikeley mwrageri bolıp otırğan, ökimettik “Egemen Nwrstan” gazetinde, tebingidey, twtas bir betke basılıptı. “Qaterli bağdar” dep ataladı. YAğni meniñ ğılımi zertteu bağdarım. Bağdar ğana emes, bükil bolmısım, barlıq baylam, pikirim. Bwl Mwrat Qazıbekov degenniñ basbwzarlığı ejelden äygili deydi. Sovet zamanında öziniñ tiesili bağasın alğan, jwrtşılıq tarapınan ayıptalıp, turauğa tüsken, ğılımğa jat kitabındağı negizgi qağidaların endi täuelsizdik küninde, söz bostandığı degen jeleumen qayta tiriltui – tañ qalarlıq jağday deydi. Mine, keremetke qarañız. Otarlıq ökimet twtqınğa alıp, ölimge kesken kitaptıñ köleñkesiniñ özi bügingi kün üşin on ese ziyan eken. Mäselen, Batıs Qıpşaq pen Ejelgi Rusiyağa qatıstı baylamdar – egemen elimizdegi bwrınnan qalıptasqan halıqtar dostığına qayau tüsiretin körinedi. “Bizge osı täuelsizdikti alıp bergen elbasımızdıñ köregen sayasatı, qajırlı qızmeti arqasında berik ornağan tınıştıq pen birlikke qayau tüsirmek maqsat ne?” – dep öksidi. Al Şığıs Qıpşaq – Horezmge qatıstı tüyinder – körşiles Ortalıq Aziya respublikalarımen aradağı memleketaralıq jağdaydı uşıqtırmaq, onıñ üstine qazaqtıñ öz işindegi ru alalığın qozdırmaq. YAğni, sırttan jau şaqıru twrıptı, mwndağı qazaqtı özara qırqıstıru nieti bar. Eñ soraqısı – osınday teris oylı, arandatqış, ziyankes maqala jazğan zertteuşisımaq jäne onı qoldap, jurnalına jariyalap otırğan jazuşısımaq Bas redaktor ekeui odaqtasa otırıp, oydan şığarılğan, qoldan qalıptanğan jaña bir tarih – ötirik, jalğan tarih jasağısı keledi. Batıstağı qıpşaq – bügingi, qazaqtağı qıpşaq emes. Tegi mülde böten, europalıq näsildi, jat jwrt. Şığıstağı qıpşaq twrıptı, bizdiñ kisilerimiz auız toltıra aytıp otırğan jalayır men qoñırat, kerey men naymannıñ bügingi qazaqqa eşqanday qatısı joq. Olar – moñğol, yağni, basqa bir jalayır, basqa bir qoñırat. Äyteuir atı wqsaydı eken dep, köringenge jabısa beru – şınayı ğılımğa sıyıspaytın täsil. Onıñ üstine, jat qana emes, jau eldi iş tartu mülde qisınsız. Sonda, ötkendi bılıqtırıp, büginge alıp kelgen, oydan jaña bir tarih jasağan Mwrat Qazıbek mırzanıñ maqsatı ne? Osınday teris qağidalarğa jol berip qana qoymay, meylinşe qoldap, menşik jurnalı arqılı bükil respublikağa taratıp otırğan Bas redaktor mırzanıñ qanday esebi bar? Wştığın jasırğanmen, bäri körinip twr. Jinaqtap kelgende, bwl degen – elimizdiñ egemendigine qarsılıq. Erkindiktiñ tüp tamırına balta şabu. Qazaqqa egemendik alıp bergen, halqımızdı osınday, özgeşe därejege jetkizgen elbasımızdı ayaqtan şalu. Al osı Mwrat Qazıbek degen zertteuşisımaq – memleket tarabınan qarjılanıp otırğan “Tarihtı zertteu ortalığı” atalatın jerde qızmet atqaradı. YAğni, qarjısın alıp otırıp, halıqqa qarsı äreket jasamaq. Zertteuiniñ siqı anau. Sonda ne bolıp şıqtı? Dese de, osınday ziyankes maqalanı jer astınan qazıp alıp, jarıqqa şığarğan “Temirqazıq” jurnalınıñ künäsi on ese. Jäne bwl – jazuşısımaq Bas redaktordıñ jay ğana qatesi emes. Tükke twrmaytın tom-tom kitap jazıp, ebin tauıp, mümkin bolğan ataq, sıylıqtardıñ bärin alıp, endi egemendik jemisin teris paydalanıp, qwda-jegjat, rulas, jikşil ağayındarınıñ arqasında derbes, jeke menşik jurnal aşıp alğan bwl jazuşısımaqtıñ jayı da jaqsı mälim. Ol da kezinde äşkerelengen, onıñ da kitabı turalğan. Ejelden-aq, wltşıldıq pikirdegi käri qasqır. Ötkendi bılay qoyğanda, bügingi bılığınıñ özi jetip jatır. Mäselen, kezinde qazaq halqınıñ mädenieti men önerin örkendetuge ölşeusiz üles qosqan Nwrqan Jangeldin turalı jazğandarın qayda qoyamız? Qazaq ädebietiniñ qoldauşısı, ejelgi mwranıñ qamqorşısı, bärimizge birdey qwrmetti bolğan Nwrmaş Qwrmaşeviç Sattarovtı qalay qaraladı? Bükil sanalı ğwmırı tuğan halqına qaltqısız qızmet etudiñ körneki ülgisindey Ivan Mokeeviç Esenğalievke qanday jala jappadı? Sonıñ bäri osı, özi menşiktenip otırğan “Temirqazıq” jurnalınıñ betinde körinis tapqan swmdıqtar. Endi jeke twlğalardan ozıp, bükil halıqtı qaralauğa köşipti. Basqanıñ bärin jinap qoyğanda, elbasımızdıñ berik tiregi, egemen halqımızdıñ birden-bir ruhani kösemi bolıp twrğan, qazaq üşin jarğaq qwlağı jastıqqa timey, Alataudıñ qatıp qalğan qar men mwzın eritip, İleniñ arnasın keñeytken, qañsıp qalğan Araldı suğa toltırğan, ölip qalğan qazaq tilin qayta tiriltip, orıs tilimen birdey därejede öleñ, jır tolğap, eki tarapta qatarınan tanılğan, alımdı aqın ğana emes, azulı sayasatker, ana tilimizdiñ şın janaşırı, sonau Sovet zamanında qolına tigen parlament minberinen ayrılmay, küni büginge deyin joğımızdı joqtap jürgen jalındı qayratkerimiz Müştar Maqanovtı orısşa eki auız sözdiñ basın qwray almaydı, biraq orıs tilinde öleñmen roman jazadı, qazaq tiliniñ märtebesin köterem degen qwrğaq ayqay – öziniñ şın märtebesi üşin ğana kerek, Alataudıñ qar men mwzı kün tiip, erigeni ras, biraq İle sol qalpında, al Aral jıldan jılğa sualıp baradı, bizdiñ wlttıq qaharmanımızdıñ eñ ülken erligi – qandıqol, ayar alqaş Kolbinniñ jebeleuimen ökimetke ötkeni, Kolbin ketse de, sonıñ közi bolıp, bayağı ornında äli otır… dep, qaydağı joqtı aytqanın äste keşiruge bolmaydı. Osınıñ bäri “Temirqazıq” jurnalınıñ elbasımızğa qarsı, egemendigimizge qarsı josparlı türde jürgizip kele jatqan ziyandı jwmısınıñ bir tarmağı ğana… Sonda, ökimetimiz ne bitirip otır? Ğwzırlı bilik, ädiletti zañ orındarı qayda? Joq! Mwnday şekten şıqqan basbwzarlıqqa tezinen tiım salınuı kerek!.. Akademigi bar, geroyı bar, bäri de sovet zamanınan beri ataqtı, mansaptı on üş oqımıstı qol qoyğan qaralau maqalanıñ wzın ırğası osınday edi.

Basım aynala qayran qalıp, buınım dirildey abdırap, tarihta ejelden belgili, jwpını derekterge qwrılğan, äldebir ortaqol ğana maqalanı jariyalağanı üşin osınşama ayqay-süren şaqırğan, özderin de, meni de arılmas dauğa qaldırğan jurnal redakciyasına bardım. Bas redaktor mäz bolıp otır eken.

– Tamaşa boldı! – deydi. – Soñğı, jalpı jwrt küyzelgennen bergi uaqıtta tirajımız tömendep ketip edi. Mine, endi, keler jılğı jazılım qarsañında kökten tüsken bereket! “Nwrstanğa” raqmet. Aqı berse tabılmas reklama!

– Sizge jaqsı eken, – dedim men. – Jurnalıñızdıñ taralımı artadı eken. Al men… meniñ örisim qaytadan qısqarğalı twr ğoy…

Bas redaktor mağan şübalana qarap, azğana bögeldi de, jadıray küldi.

– Beker qorqasız, qazir basqa zaman, – dedi. – Biraq tarihi sana sol meşeu qalpı, – dedi bayıppen. – Qayta qarau, jañaru, jañğıru qaperde joq… Tarihşılar – nadan, qalğan qauım – wltsız, – dedi. – Bar qiındıq sodan tuındap otır. Nadandıq, wltsızdıq ta eşteñe emes, – dedi jeñil kürsinip. – Tipti, teris, qiğaş tanım da. Bizdiñ sor – adamdıq ädepki moral'dıñ öziniñ ayaqastı qaluında. Osı bir ğana maqalada… qanşama näjis, päle men jala twnıp jatır. Jäne eñ keremeti – qol qoyğandar twrıptı, oqıp, tanısqan köldeneñ jwrttıñ özine soraqı körinbeydi. – Aşı jımidı. – Mınau Qarajwmanov degen kim? Qaydan kelgen?

– Eşqaydan kelgen joq, bwrınnan bar.

– Mına ğarıznamada jazılğanday, şınımen-aq Tarih-zertteu ortalığınıñ orınbasar törağası ma, bayağıdan beri?

– Täuelsizdikten soñ köterildi. Bwrın qatardağı ğılım doktorı bolatın.

– Tarihtan ba? – dedi tañ qalıp.

– Tarihtan, – dedim. – Qazaqstandağı käsipodaq tarihınan qorğağan.

– Jön, – dedi Bas redaktor. – Tipti, kolhoz, sovhoz, jwmısşı, şarua taqırıbınan qorğasın. Dese de, tarihşı atana twrıp, öz päninen tım qwrsa jalpılama habarı bolmauı – ğajap. Mwnday nadandı kündiz şam alıp izdeseñ tappaysıñ. Meyli, – dedi sodan soñ. – Qağazdağı tañba eşqaşan öşpeydi. Özin özi masqaralap otır. Al qalğan jwrt… Tarihtı bilmesin, sözge ersin. Näjis iisin sezbesin. Biraq oñ, solın tanığan äjeptäuir kisiler, maqaladağı negizgi sarın – päle men jalanı qalay añdamağan? Älde olar da mına Qarajwmanov siyaqtı betsiz be?

– Betteri tabaqtay, – dedim men. – Nadan bolsa da, auzı qisıq, közi qıli bolsa da, söz solardiki.

– Zaman… – dedi Bas redaktor. – Zaman solardiki bolıp baradı. Al söz, basqa jerde bolmasa da, däl osı jurnal betindegi söz äzirşe bizge tiesili. Jaña maqala jazasız…

Jaña maqala jazdım. Meylinşe sıpayı. İstiñ mänisin ejiktep. Naqtı, köbisi orıs tarihnamasında saqtalğan, arab, parsı kuälandırğan, älemdik ğılımda aynalımğa tüsken aqiqat derekter negizinde. Osımen ğana toqtamappın. Äygili Şıñğıs hannıñ bükil türik tekti qauımnıñ basın biriktirip, quattı wlıs ornatu maqsatındağı jeñimpaz jorıqtarı nätijesinde Şığıs Qıpşaq, yağni bügingi qazaq jeriniñ sartauıl basqınşılığınan birjola azat bolğanın, odan soñğı Batu han – Şığıs Qıpşaq pen Batıs Qıpşaqtı biriktirip, negizdegen, orıs tildi tarihi ädebiette, sonıñ äserimen bükil Europa ğılımında Altın Orda atanğan, öz jwrtı jäne şığıs derekteri Qıpşaq wlısı dep tanığan, eki qwrılıq şeginde üş jüz jıl boyı saltanat qwrğan wlı memleket retinde küş-quatqa jetkenimiz, odan soñğı Qazaq Ordası sol säuletti Altın Ordanıñ etene bölşegi, tikeley mwrageri ekendigi… Bir sözben aytqanda, otız jıldıq eñbegimniñ tüyindi bir twstarınan qwralğan, däleldi, derekti, baysaldı maqala. Orta mektep oqulığı därejesindegi qalıptı tarih.

Ayqaydıñ kökesi endi bastaldı. Kezekti, bwrınğıdan da ötken jala men ğaybat menen ozıp, tügeldey jurnaldıñ özine köşti. Bärin büldirip otırğan – osı “Temirqazıq”. Egemen elimizdiñ ğajayıp jetistikterin körmeytin, süyikti elbasımızdıñ janqiyar eñbegin tiisinşe bağalaudan taysaqtap, bügindi jauıp qoyıp, qayta oralmas ötkenge bet bwrğan “Temirqazıq” endi bolmağan tarihtı negizdeuge bel şeşe kirisipti. Qanıpezer Şıñğıs handı däripteydi. Zwlım Batu handı madaqtaydı. Tarihtağı jauız memleket, wlı orıs halqınıñ qarğısına qalğan Altın Ordanı bizdiñ menşikti wlısımız dep jariyalaydı. Qazaq jwrtın bilegen, yağni qanağan, ezgen, janıştağan Şıñğıs han wrpaqtarın tügel sayasatker, batır, qamqor qılıp şığaradı. Bile-bilseñiz, bizdiñ qazaq halqın jeti jüz jıl boyı moñğol näsili biledi, yağni siz kökke köterip otırğan Qazaq Ordası degen – oydan şığarılğan, tarihta bolmağan qisınsız ertegi. Sol atausız elde ökim qwrğan Jänibek deysiz be, Esim, Qasım, Abılay deysiz be – hanıñızdıñ bäri moñğol. Moñğol bilegen handıq qalayşa sizge tiesili boladı? Kerek deseñiz, keşegi Kenesarı, Uäli hanıñız twrıptı, keyingi Şoqanıñızğa qosa, bügingi Şota Uälihanovıñızğa deyin tügel moñğol. Aşı bolsa da şındıq jäne qorlanatın eşteñe joq, “Men – qazaqpın!” dep jer älemge jar salğan aqiıq aqınımız aytqanday, bizdiñ “bärimiz de qwl menen küñnen tudıq”. YAğni, ezilgen eñbekşi tap. Kem boldıq, qor boldıq. Jel aydağan qañbaqtay, bosıp, köşip jürdik. Kädimgi künköris, jwpını tirşiliktiñ özi mwñ bolğanda, qaydağı memleket. Jwqana, jwrnağınıñ özi bolmadı. Bwrınğı, älemdegi aldıñğı qatarlı sovet ğılımında däleldengen aqiqat. Qaytalap aytayıq, küni keşe ğana, sayıpqıran elbasımız alıp bergen egemendikke deyin qazaqta tiesili territoriya, äldenendey şekara bolğan joq. YAğni, memleket te bolğan joq. Endeşe, jañağı jalğan tarih ne üşin oylap tabıldı? Bügingi barımızğa kümän üşin, wlı twlğamızğa köleñke tüsiru üşin! Tek sol ğana emes. Jalğan tarihtıñ artında, “Temirqazıq” jurnalınıñ sırtında wlttıq qauipsizdikke qater töndiretin qara küşter twr. Altın Ordanı, odan soñ ötipti-mis tağı bir Ordalardı köteru, osı Ordalarğa wyıtqı bolğan swmıray Şıñğıs handı jäne onıñ qanişer wrpaqtarın madaqtau – sırttay qarağanda, jay ğana eskilikti kökseu emes, handıq ökimetti däripteu. Turasın aytqanda, “Temirqazıq” jurnalınıñ töñiregine toptasqan, köpşiligi tasada twrğan belgili bir toptıñ maqsat-mwratı – bizdiñ egemen elimizdiñ basında otırğan ligitimdi ökimetti bilikten taydırıp, Qazaqstanda handıq tärtip ornatu, yağni, süyikti prezidentimizdi tağınan qwlatıp, töre twqımınan belgisiz bireudi han köteru! Mine, Şıñğıs han, Altın Orda, Abılay, Qazaq Ordası töñiregindegi äñgimeniñ, bizdiñ bolaşağımızğa balta şabar jat pikirdiñ arğı, ulı, zärli tamırı qayda jatır!

Osınday ğalamat sandıraq. Däp osılay dep, respublikalıq qazaq tildi gazetterdiñ bäri jazdı. Äuelgi bir maqalanı neşe qayıra köşirip qaytalap. Üsteme pikirlermen jalğastırıp. Akademikterdiñ aşu-ızası. Eñbekşilerdiñ tilek-talabı. Jalpı jwrttıñ narazılığı. “Egemen Nwrstan” bastağan. “Baba tili” men “Jaña alaş” qostap, neşe märte qayıra soğıp, jerine jetkizgen. “Erkin qazaq”, “Alaş ädebieti”, “Qazaq aydını”, “Gülstan”… eñ ayağı “Audan aqşamına” deyin jappay ün qosıp, dabır-dwbırdı Alataudan asırıp, Qaratauğa, odan äri Arqa men Atırauğa jetkizgen. Atam zamandağı trockişil-buharinşil, tağı birdeñe-sirdeñeşil halıq jauların äşkereleu nauqandarınıñ özinde mwnşama oybay köterilmep edi. Şınında da aqılğa sıymas jağday. Men şarasız qalıpta ayran-asır bolsam, bwdan bwrın da talay daudı ötkergen, talay qwqaydı körgen jurnal redaktorınıñ özi basın şayqap, jerge tükirgen.

– Mına şirkinder auısıp ketken şığar, – dedi äuelde.

– Aqılı ornında, esebi de tüzu, – dedi sodan soñ. – Biraq qanday nadan, ayar äri jiirkenişti jandar!..

– Bwl jwrttan ümit joq eken, – dedi aqırında menen beter tüñilip.

Söytsek, nauqan endi ğana qızıp keledi eken. Manadan bergi, azat aqparat közderi arqılı jürgizilip jatqan äşkereleu wranı, arada apta ötpey, sotqa tartu, atu, aydau talabına wlastı. Egemen respublikanıñ mañdayına bitken erkin parlamenttiñ beldi twlğalarınıñ biri, alımdı sayasatker, ataqtı aqın, orındalmas wrandarımen bwqara jwrt qana emes, bükil ziyalı qauımnıñ ruhani kösemine aynalğan Müştar Maqanov bastağan jiırma segiz alpauıt deputat qol qoyğan mälimdeme jariyalandı. Arı-beri emes, tura elbasınıñ atına. Manağı ğajayıp qağidalardıñ negizgi twrğıların qaytalay kele, qatañ äri naqtı saualdar qoyadı: Bwl ne degen swmdıq? Maqsat ne? Jauabın özderi beripti. Qatardağı jwmırbastı pendeniñ bası jetpes danalıq. Bolmağan tarih jasap, qanişer jauız Şıñğıs handı jäne onıñ şet jwrt – moñğol tekti jauız wrpaqtarı – Qasım, Esim, Abılay tärizdi handardı qayta köterudiñ astarında bizdiñ eldiñ egemendigine qater keltiretin zwlımdıq jatır! Täuelsizdik tamırına balta şappaq ziyankes, qasköy, qwpiya wyım barı kümänsiz. Ol wyımnıñ tüpki maqsatı – tarihtı zerdeleu emes, Ata zañımızğa qayşı küres täsilderi arqılı zañsız töñkeris jasap, Qazaqstanda eski ülgidegi handıq bilik ornatu! Bwl degen – qazir artta qalğan, qarañğılıq tünegindegi Tayau Şığıs lañkesteri jar salıp jürgen “Mwsılman halifatınıñ” tağı bir soraqı körinisi! Elimizdiñ, jwrtımızdıñ bolaşağına qauip keltiretin mwnday swmdıqqa biz, egemen respublikanıñ erkin parlamentiniñ halıq saylağan ğwzırlı ökilderi, beytarap qarap, jol bere almaymız. Jamandıqtıñ aldın alu üşin şwğıl şaralar qoldanudı talap etemiz! Ol üşin eñ aldımen, osınşama swmdıqqa wyıtqı bolıp otırğan “Temirqazıq” jurnalına tiım salınsın, al Bas redaktor tezinen twtqınğa alınıp, tiesili jauapqa tartılsın! Egemen elimizdiñ ötken jetpis bes, onıñ işinde soñğı üş-tört jıldıq dañqtı tarihın jan-jaqtı zertteu bağdarında arnayı top qwrılıp, onıñ basşılığına ataqtı tarihşı Aldabek Qarajwmanov joldas bekitilsin! Bizdiñ osı adal äri ädil, pärmendi äri parasattı mälimdememiz respublikadağı barlıq bwqaralıq baspasöz betinde taratılıp, barlıq elektrondı aqparat qwraldarı arqılı är üydiñ törine şığuğa tiis!

Iä. Jiırma segiz batır bwğan deyingi, akademigi bar, ardageri, qoyşısı, qolañı bar köp şuıldaqtan on, jiırma ese asıp tüsken. Bwl jolı men añırğam joq, ızam keudeme sıymay, tilim baylanğanday edi. Aytar söz de tabılmağan.

– Eldiñ twtqasın wstağan kisileriñ osınday bolsa, endi qayda barasıñ… – dedim qıstığıp.

– Onsız da barıp boldıq, – dedi Bas redaktor salqın jımiıp. – Qwrdımğa ketkenimiz qaşan. Tek öz erkimizben qılqınıp ölu ğana qaldı. Söz – qwnsız, is – zaya. Bar talabıñ – bos tıpır. Tek… keyingi jas balağa obal. Mwrat aqın aytqanday…

Şın tüñilgen eken. Tipti, qarsı maqalağa, ne basqaday bir äreketke wmtılmadı.

– Keyinde sorlı eliñnen äldenendey jwqana qalıp, äldebir esti kisi şıqsa, bar jauabın osı jiırma segiz qaharman qol qoyğan mälimdemeniñ öz işinen tabadı, – dedi bar bolğanı. Al özi qağazdarın qamdap, etek-jeñin jinauğa kiriskendey. – Menen salauat. Aruaq, qwday riza. Endi aqırğı amanat, jerine jetkizer azğana şarua ğana qaldı… – degen, jeñil kürsinip.

Ärine, adamı sol bolğanımen, zaman basqa, bizdiñ el tiregi, egemendik jarşısı tanılğan ağayındar 37-jıldıñ elesin qanşa şaqırğanımen, Bas redaktor jauapqa tartılmadı, qamauğa tüspedi. Tek şığarıp otırğan jurnalı ğana jabılğan. Al özi… bärinen baz keşip, ädebi ortadağı jañaşıl, qoğamdıq ömirdegi ağartuşılıq qızmetin doğarıp, taza qalamgerlik jwmısqa köşipti. Eşkimmen aralaspaydı, wl-qızdarı ayaqtanğan, jalğız bäybişesimen, Almatığa taqau, Almalı saydağı tınış bir auılda, jaylı qonıs-qıstauında oñaşa twrıp jatır desedi. Tağı bir, köldeneñ derek jäne wzınqwlaqtıñ aytuınşa, emigraciyağa ketipti. Ol jaqta da bar jağdayı tügel bolsa kerek. Endigi kitaptarın şet elde jazıp, şet elde şığarmaq. Meyli, jolı bolsın. Ataq-abıroyı zor kisi edi, jas kezinen laureat, jiırma bes jıl bas redaktor degendey, menşikti jurnal aşpay, aşsa da barına qanağat etse, ädebiet töñiregindegi dau-damaydan asıp, ötken tarih twrıptı, bügingi sayasat jönine ükim aytpasa, sol ornında aman-esen otıra berer edi. Biraq ökinişi joq siyaqtı, qayta, egde tartqan kezinde qolı birjola bosap, öz tilimen aytqanda, qwl-qwtannan qwtılıp, baraqat tınıştıq jağdayda, äuelden köñilge tüygen, kezekte twrğan bar jazuın alañsız jüzege asıruğa mümkindik taptı. Men körgen kezdegi eñ soñğı lepesi osı orayda bolatın.

Al meniñ basqaday barar jerim, basar tauım joq. Torğa tüsken torğayday, bayağı sovet zamanında boyımdı qwrsağan ürey elesi qayta tirilip, qaltırap otırdım. Ülken päle kütip edim. Sibirge aydamas, biraq tirşilikke talğajau bes-on tiın tauıp otırğan üyrenşikti qızmetten qağıp tastau op-oñay köringen. Biraq din aman qaldım. Ras, dau-damay, ayqay-attan barısında tügel salmaq Bas redaktor tarabına auıp ketken. Men eleusiz, kişkentay ğana kisimin. Sol eleusizdik paydası. Qaytkende de, erkindik, demokratiya körinisi. Biz de ayttıq, ol da ayttı. Sonımen tınıppız. Auırıp jazılğan jan olja degendey, men jamanatqa ilinsem de, jamandıqqa wşıramağanıma, yağni özim otız jıl qızmet atqarğan Zertteu ortalığındağı qoñıltaq ornımda qalğanıma täuba ayttım. Sonımen qatar, aqiqat derekterge qwrılğan mañızdı eñbegimnen aynığam joq. Äytse de, Qarajwmanovtıñ qauaşağına sıymağan, Maqanovtıñ tüsine kirmegen ejelgi tarih – keleşek twrıptı, bügingi wrpaqtıñ sanasına qalay jetedi dep oylağanda, jüregim titirep, wyqım bwzılatın.

Mine, däl osı kezde, özimniñ bireu emes, ekeu ekenimdi öz közimmen körgen edim.

Äri-säri, bey-bereket kün tudı. Sansırağan, abdırağan. Adam sengisiz jağday edi. Biraq kümänsiz aqiqat. Qalasañ da, qalamasañ da moyındauğa, qabıldauğa tiissiñ. Äytkenmen, özgeşe ahualdıñ män-mağnasın anıqtau kerek edi. Qanşa dağdarsam da, aqıl-esim ornında siyaqtı, endi oylanbasqa bolmadı. Qalay, nege, qayda? YAğni, qalayşa ğana ekige jarıldım, endi ne bolmaq? Baqıtsızdıq, Ananı bilmeymin, Meniñ özimniñ kütpegen sorğa wşırauımnıñ tüp negizi jäne bastı sebebi oñay tabıldı. Basıma köldeneñ, şarasız qiındıq tüskende, tağdırdıñ eki taram jolınıñ qaysısın tañdarımdı bilmey, dal bolğam. Azaptı bolsa da, ğılım jolı artıq körinedi, sonımen qatar, keñşilikte, beybit ömir sürgim keledi. Eki tarap tağdır. Birinen qorqam, qorqa twra qimaymın, ekinşisin köñilim qalamasa da, payım-parasatım maqwl köredi. Ekeui jeñise almağan, söytip, amalsızdan ekige ayrılıppın. Bir bütin – qos jarmaq. Anau, ketken jarmağım alğaşqı qadamınan bastap, mağan tiesili bar igilikke ie bolğan. Äueli jürek emes, eseppen qosılğan swlu jar, oğan jalğas molşılıq ömir, baraqat tirşilik. Salqın aqıl, sabırlı minez, serpimdi talap, jigerli jwmıs. Berik, naqtı bağdar – bar bolıp, bay bolıp, bereke tınıştıqta däuren süru – basqa niet, piğıldan ada. Al mwndağı jarmaq – qwr keude ğana. Ras, tereñ bilim, wlttıq tanım, biraq soğan oray qajımas qayrat, qayıspas jiger joq. Sonıñ özinde tüzu zaman, erkin elde tusa, ğwmırlıq bar mwratına jeter edi. Al mwnda bäri kerisinşe. Aqılda erik, darında öris joq. Tejeu, tekseru, şekteu. Sızılğan soraptan säl-pal auıtqısañ – köretiniñ qwqay. Aqırı osınday därmensiz, kembağal keyipke tüsipti. Kütpegen täuelsizdik öşken ümitti qayta jaqqanday edi. Biraq zaman jañarğanımen, adam bwrınğı. Sovettik jalpoş wran egemendik jalğan wranğa wlastı. Aqırı mine. Ua, täuelsizdik jasasın deydi, bayağı qwldıq piğılmen qwldıq şaruasın odan arı jalğastıra beredi… Meyli, dep oyladım. Meniñ ata-baba tarihın zertteuime, oydağı maqsatımdı jüzege asıruıma kim böget jasay aladı? Ras, bwrın da özimşe jwmıs atqarsam, eşkim qolımnan wstap twrmağan. Alayda, tüp nätijesinde bar eñbegiñ ayaqsız qalatın, kül-topıraqqa kömiletin. Qwdayıñ saqtasa. Äytpese, aydau men türme. Jäne jasağan eñbegiñdi arhivke tapsırmaydı. Qaytkende de bar isiñ qwrdımğa ketpek. Qazir bwrınğı qısas – aşulı ayqay men qwrğaq jala, jön-josıqsız küstanağa almastı. Elden şıqqan swmıray dep jariyalaydı, qaskünem, zwlım, zımiyan deydi, biraq eşkim de türmege tığa almaydı. Haq patşanıñ jeke basına tiispeseñ bolğanı. Meyli, onsız da bwzılğan dünieni qayıra oñdaytın men emes. Bastapqı jwmısımdı odan äri jalğastıra berem. Aqırı solay dep şeştim. Biraq eşqanday bereke bolmadı. Barımnıñ özinen ayrılğan siyaqtımın. Jarıq söngen tılsım tün, elu bes jıldıq mereytoy üstinde Menen soñğı bar ömiri turalı tolıq deregin alğan aynımas jarmağım Marat… esimnen ketpeydi. Körissem, söylessem deymin. Mümkin… qaytadan jımdasıp, bir kisige aynalarmız… Joq, baylığına qızığıp twrğam joq. Basqasına da. Ol – äuelde menen jarılsa da, qazir böten kisi. Tek Baljan… Ekpetti, bayıptı bäybişe. Jüzi nwrlı, jüregi meyirban. Öñi de qaytpağan, otızğa jaña ilingen, tolıqsığan kelinşektey. Qız kezinde qanday edi. Bizdiñ äuelgi, kök şalğın tösegimiz… Odan bwrınğı jäne keyingi, wzaq eki jıl boyğı, qol wstasıp qatar jürgen qimas künder. Eger sol zamanda, sol bir mazasız tünde, basqa emes – ğılım emes, baylıq emes, tek bir Baljan üşin ğana… bütin qalpımdı saqtasam, ekige jarılmasam… Almatıda qalar ma edim, auılğa keter me edim? Qatelik nede? Kimnen? Mende. Qatelik emes, aynımas tağdır. Men – men bolsam, qaytkende de, eñ soñğı sätte şwğıl şeşinip, Almatıda qaladı ekem, baraqat ömirden bas tartıp, auır, azaptı, aqır tübi bayansız, nätijesiz… aldamşı ideya üşin. Sodan soñ qarqıldap twrıp küldim. Men… jäne men – özara kerağar eki tañdaudı qatarınan jüzege asırıppın. Ğılım üşin qalada qaldım. Baljan üşin… emes, baylıq üşin auılğa kettim. Bälkim, däl sonday tereñ esep bolmağan şığar. Endeşe, tınış, beybit ömir üşin deñiz. Kettim. Jäne qaldım. Almağayıp küres jolın tañdap. Bir oqpen eki qoyan. Joq, eki oqpen bir qoyan. Mına meniñ oğım dalağa ketken. Anau Baljandı qağıp tüsiripti. Tek bütin qalpında emes. Jartı Baljandı. Äuelde bütin dep oylağan. Arada apta ötedi, ay ötedi – bütin degeni – jartı ekendigin özi de añday bastaydı. Jan sezimi ortayğan, tän sezimi ğana keneresinde twr. Äzirşe. Äuelgi kemisti qamsız tirşilikpen tığındaydı. Keyingi, uaqıt oza kele ortayğan kenereni jas toqalmen toltıradı. Sonda Baljannıñ ortayğan ekinşi jarımı qayda? Mende emes. Özinde. Jüreginiñ tereñ tükpirine twnğan. YAğni ol da, öñin bermegenmen, jartılay ğana baqıttı bolıptı. Soñğı, soñğı emes, äuelgiden jarılıp şıqqan jaña qosağı da däp solay. Biraq ekeui de, biri – jartı köñil ekenin, biri – jartı jan ekenin bilmeydi. Bälkim, qaytkenmen arası ajıramağan zayıptıq ömir de eki jartınıñ bir bütinge wmtılu nätijesi şığar. Sol qalıptarında bügingi künge jetipti.

Men de jettim. Jartı qalpımda. Tek bir emes, eki jartı retinde. Şındığında, bölinbey-aq jartı şıqqan, jarım-jartı bolıp jürgen qanşama jan bar. Oğan qarağanda bizdiki täuba derliktey. Keybir sätte kökiregimdi tüsiniksiz ğana emes, orınsız, qisınsız quanış kernegendey. Men – eki kisimin. Äuelde bütin, bireu bolıp tuğam. Sodan soñ qaq ayrılıp, eki jarmaq – bütin esepti eki kisi retinde qalıptandım. Jiırma törtten elu beske deyingi aralıqta qatarınan eki ğwmır keşippin. Dese de… bwdan arı ne bolmaq? Ekeuimizdiñ endigi tağdırımız? Qanşama zaman bwrın qaqqa ayrılıp, meken-twrağı ğana bölek emes, tınıs-tirşiligi de qarama-qayşı eki qiırğa ketken eki jarmaq qaytadan kirigip, qosıla almaydı. Osı, bölingen betinde, ärkim öz jolımen jüre bermek. Bal qwşaqtı Baljan da, qızığı men qiındığı aralas jastıq däuren de kelmeske ketken. Odan soñğı bwldır zaman da bastan birjola ötken. Endigi ğwmır ärkimniñ özine ğana tiesili. Men özimniñ et-jürek, etene jarmağım Marattı qayta körsem degen nietten birjola jeridim. Mülde qajetsiz. Biraq Marat olay oylamaptı.

Tılsım keşten soñ arada nebäri onşaqtı kün ötken. Onsız da qwtı qaşqan eskili-jañalı jazbalarımdı retke keltirgen önimsiz äreket üstinde jayılıp-şaşılıp otırğam. Tünniñ bir uağı bolsa kerek. Oqıstan esik qağıldı. Zadında, äldeqalay kele qalğan balalarım osılay, qoñıraulatpay, aqırın ğana taqıldatatın. Mezgilsiz kelis. Äldene jaysızdıq oylap, jüregim zırq ete tüsti. Buınım qaltıramasa da, jedel barıp esikti aştım. Keudemnen keri soqqanday, lıq şegine bere, sileyip twrıp qalıppın. Ananıñ özi! Marat!..

Mağan barlay qarap, azğana kidirdi. Sodan soñ, keri bwrılmastan, qol siltegendey boldı.

– Bäri dwrıs, sırtta kütiñder! – degen, moynın bolmaşı qisayta bere, bayau, biraq qatqıl, ämirli äuezben.

Äldekimderdiñ, bireu emes, eki-üş kisi, baspaldaqtı boylap, tarpıldamay, nıq basıp tömen tüsken dıbısı estilgen.

– Al endi osılay twra beremiz be, – dedi swrausız keyippen, tanıs-beytanıs meyman mağan jımiya qarap. – Kiruge bolatın şığar.

Meniñ jauabımdı kütpedi. Bosağadan erkin attağan. Men şeginşektep ketsem kerek, esikti de mwqiyat tartıp, özi japtı. Birden törge bastı. Joğarı şığısımen, söre-söre kitapqa, şaşıla jayrağan stolğa qarap azğana bögeldi de, beldikti, bılğarı pal'tosın şeşip, aynaldıra qausırıp, eki büktep, tösek-divanğa tastadı. Qaytadan dälizge şığıp, kuhnyağa bas swğıp, tualetke kirdi. Sodan soñ meniñ oñ qanatı bosap, astı tüsken, tozıñqı kresloma, jazu stolına kelip otırdı. Aldındağı eski jazbalardıñ birer betin kötere bere, uıstap tobımen aldı, qabağına kirbiñ tüsip, tañbasın tanımağanday, üñile şwqşiıp, aqtarıstap azğana qaradı da, keudesin kere kürsinip, sol, qobırağan qalpı keri ısırdı. Stoldıñ arğı şetine qol sozıp, ayqara aşılğan eki kitaptı qatarınan aldı.

– Marko Polo… – dedi tañırqap. – Tizengauzen; Altın Orda, parsı derektemeleri… Joğalmaptı, bar eken… – dedi. Közi qaymıjıqtanıp, betin köleñke şalğanday. – Qanşa zaman… Saqtalıp twr… – Sodan soñ keudesin kere dem alıp, eñsesin jazdı. – Iä, – dedi jeñil kürsinip, äldeqayda köz tigip. – Ülken oqımıstı, ğalamat tarihşı bolatın edim. Barlıq bögesin, qiındıqqa qaramastan…

Türşiksem de, tañ qalmadım. Manağı tosırqau – ızalı kekesinge wlasqan. Sol kezde ğana añdadım, manadan beri ünsiz, tilsiz, swrausız meymanım qalay bwrılsa, solay ıñğaylanıp, endi özimniñ jazu stolımnıñ aldında, jandı köleñkedey, sostiıp qana twr ekem.

– Onıñ esesine alpauıt bay boldıñ, – dedim oqıs til bitip.

– Bay… Äri mıñğırğan bay, äri dañqtı ğalım bolsañ tipti jaqsı emes pe!.. – dedi mağan köz toqtata qarap. – Jarar, – dedi sodan soñ qatqıl jüz, salqın äuezben. – Ötken ömir, orındalmağan arman…

– Ökinesiñ… – dedim men batıldanıp. Özimdi özim bilep alğan edim. – Qimağan sıñay tanıtasıñ. Al sonda… qayrılmay-aq kettiñ ğoy, eşqanday tolqınıs, kümänsiz…

– Nege? – dedi Marat. – Tañ atqanşa döñbekşip şıqqanım esimde. Sodan soñ berik şeşindim. Äuelde qarajat, tağı basqa jağdayımdı tüzep alıp, eñ bastısı – zamannıñ añısın añdap, assa tört jıl orayında qaytıp kelmek edim. Eñ soñğı sätte qanşama azap, qiındıq, almağayıp küres kütip twrğanın anıq payımdadım da, ötkennen mülde jerip, at qwyrığın kesuge bekindim.

– Sonda… Baljan senimen birge ketuge qalay köndi? – deppin eriksiz, otız jıl boyı kökeyimde jürgen kümändi sırtqa şığarıp.

Marat mağan qabağın köterip, äuelde tañırqay, sodan soñ mısqılday, küle qaradı.

– Qalay köndi? Qızıq ekensiñ. Qarsañındağı keşte keliskemiz. Poyızdıñ bileti qaltada. Jol jügimiz buıp, tüyilgen. Tañ atar-atpastan men… endi bögelsem aynıp qalarımdı añdadım da, tezinen twrıp, apıl-ğwpıl juınıp, jetim dorbamdı süyretip, Baljannıñ bölmesine bardım. Jataqtas qızdardıñ eñ soñğısı tañğı poyızğa şığıp ketken eken, äli uaqıt mol. Meniñ wyqım şala, esebi, tañ ata azğana mızğığanım bolmasa, mülde wyıqtamağam, Baljan da wyqılı oyau. Qoynına kirip… qwşaqtasıp jatıp wyıqtap qalıppız.

Meniñ bayağı tüsim… şın eken. Jaña ğana bolğanday, işim uday aşıp, jüregim şımırlap ketti.

– Sodan, – dedi ötken qızıq künder qiyalına qayta oralğan Marat mağan eşqanday nazar audarmastan, – poyızdan keşige jazdap, äreñ ülgerdik. Jol boyı ayrıqşa baqıttı boldıq. Baljan… qaltqısız. Men de… Tek… ara-twra jüregim suırılıp, köñilim qwlazıp, ötkenimdi qimay, biraq bolaşaqqa ülken ümitpen… Äytse de ökiniş joq edi. Baljan qasımda. Ekeuimiz oynap-külip… Keş batıp, tün ozıp, erteñine tüs audarıp, tura besinde… Han küyeuindey qarsı aldı men. Ekinşi küni – wlan-asır toy. Üşinşi küni – tau etegindegi sändi sanatoriy… Sodan soñ jaña, äuelde jat köringen, jıl ötpey üyrengen, tirşilik üşin qajetti qızmet, jaña adamdar, jañaşa qarım-qatınas. Ärine, jaña bir twrmıs. Beynetinen zeyneti mol qızğılıqtı ömir östip jalğasa berdi. Köp wzamay, barlıq alañ, kümännan arıldım. Sodan otız… otız bir jıl ötti, baraqat ömir, qamsız tınıştıqta. Jeterim köp, alarım alda dep qamsız jürgende… tas töbeden tüsken päleket… Sen!.. – dedi mağan tike qarap, ızbarmen. – Sen qalay taptıñ meni?

– Men… tapqam joq, – dedim. – Osılay, öz üyimde otırğam. Kenet jarıq söndi. Tas qarañğı. Qayta janğanda… duman toy, sändi saraydıñ işinen bir-aq şıqtım…

– Soq ötirikti! – dedi Marat kekete mırs etip. – Sen äuel bastan anıq bildiñ. Sonşama keşe bolmasañ, bäri de tüsinikti emes pe. Kiim salınğan dorba joq. Kostyum, qaltasındağı azğana aqşa, jaña tuflimen qosa, ol da joq. Eñ bastısı – Baljan ketip qalğan… Twra twr, – dedi alaqanımen jasqap, meni tıyıp. – Tipti, mıyıña eşteñe kirmesin. Keşe ğana… ayrılmas jağdayğa tüsken Baljannıñ soñınan izdep barmaysıñ ba. Bardıñ. Estidiñ. Kördiñ. Biz taudağı sanatoriyde jatqanda. Tünde, terezeden baspalap, perdege jasırınıp. Baljan añdap qaldı. Qattı şoşındı. Men sırttan sığalap jürgen älde äuesqoy, älde bwzıq köldeneñ bireu şığar, nemese äldenendey eles dep oyladım. Böten bir oy qaperime kelmepti. Söytsem, sen ekensiñ. Sodan, Baljan ekeuimizdiñ alañsız, baqıttı jağdayımızdı körgen soñ, ümitiñdi birjola üzdiñ. Äytkenmen, meni alıstan añdap, bar isimdi qadağalap otırdıñ, meniñ jaña salada jetken jetistigimdi kördiñ…

– Sodan soñ… – dedim men aytar söz tappay abdırap.

– Sodan soñ, zaman birjola oñalıp, yağni elbasımızdıñ qajır-qayratı, köregen sayasatı arqasında täuelsizdik twğırın bekitip, sen qatarlı bozökpe idealister tügel apatqa wşırap, nağız isker, jigerli azamattar tabısqa jetkende, beynelep aytqanda, zamana teñizi tolqıp, sender sırttağı qoqıs bolıp, bizder keñ aydınğa şıqqanda… meniñ sonday jağdayımdı estip, arnayı izdep keldiñ… Marat Beysenoviçtiñ tuğan bauırımın dep, öziñdi osı toy üşin emhanadan tesik täpişke, jırtıq halatpen qaşıp şıqqan müsäpir etip körsetip. Öziñşe oylap tapqan wtımdı jürisiñ. Şınında da sen üşin wtımdı bolıp şıqtı. Bizdiñ bas kömekşi basqaña kümändansa da, tuıstığıña şäk keltirmegen, tiisinşe şeşimin tapqan. Eger onıñ ornında twrpayı bireu bolsa şe? Adamşa, qımbatqa şamañ kelmes, bütin kiinip kelseñ qaytetin edi? Tipti, basqa kün tappağanday, däl sol küni, sol sağatta, sol jerge keletin ne jöniñ bar? Jaraydı, az-maz işip alıpsıñ, quanışıñ qoynıña sıymağan eken, tım qwrsa jartı kün bwrın telefon şalmadıñ ba? Özgesin aytpağanda, Baljannan ıñğaysız dep oylamadıñ ba. Joq. Biraq bärin de ölşep, eseptep keldiñ. Mağan şantaj jasau üşin! Twra twr, twra twr, äueli söz tıñda. Bastap büldirgen sen ğoy. Şantaj bolmasa, böten bir aram oy. Bile bilseñ, onıñnan eşteñe şıqpaydı. Eşkim senbeydi. Ayğağıñ joq. Ras, türiñ wqsaydı. Egizdiñ sıñarınday. Al, bolsın. Mümkin sen äkemizdiñ alğaşqı äyelinen, nemese joldan tuğan bala şığarsıñ. Tipti, egizdiñ sıñarı bol. Menen birdeñe talap etuge qanday qwqıqtıq negiziñ bar? Joq. Meni ıqtıratın, bwqtıratın eşteñe de joq. Onday birdeñe dämetseñ – aqımaqşılıq. Boları boldı, eşteñe bülingen joq. Osımen qoya qoy. Aldağı uaqıtta artıñdı añdap, öz ornıñdı bilip, kelesi bir äntek qimıldan aulaq bolsın dep saqtandıru, kerek deseñiz, qatañ eskertu üşin kelip twrmın mına men.

– Men seni izdegem joq, – dedim ıza men qorlıqtan qıstığıp. – Ayttım, jarıq söndi, jay ğana qarañğılıq emes, tılsım tünek ornadı, sirä, keñistikte tolqın soğıp, sonday, mekendik almasu boldı, tabiği ma, kezdeysoq pa, ekeuimizdiñ tağdırımızğa tikeley qatıstı bolğanımen, erik, qalauımızdan tıs, tüsiniksiz jağday. Bwğan deyin men seniñ düniede bar ekeniñdi bilgem de joq, äli de senbey twrmın.

– Endi senuge tura keledi, – dedi Marat. – Al seniñ äneuküngi isiñ… qalay aytsañ da oqıstan keluiñ… bir esepten keşirimdi. Meni – Özim dep oylağansıñ ğoy. Joq. Men – sen emespin. Sen – men emessiñ. Bwrın bireu bolsaq ta, qazir eki kisimiz. Ökinişke qaray… – dedi.

– Ökinetin ne bar? – deppin.

– Adamnıñ ötkeniniñ bäri qimas jäne qımbat, – dedi Marat. – Sağan janım aşidı.

– Mümkin, meniñ sağan janım aşuı kerek şığar, – dedim qitığıp.

– Joq, – dedi Marat. – Mende bäri de bar. Sende… Jarar, – dedi sodan soñ. – Meni arnayı izdep barğanıñdı moyındamadıñ. Namıs. Al men… mende de namıs bar. Basqaşa atqanda, seniñ qazirgi jağdayıñ…

– Qanday jağday? – dedim men aşu şaqıruğa ıñğaylanıp.

– Mınanı aytpaymın, – dedi eki qolın eki jağına jayıp. YAğni, meniñ kedey, kembağal tirşiligimdi. – Soñğı kezde bükil respublika baspasözin dabıldatqan oğaş isiñ jäne onıñ zañdı nätijesin aytam.

– Oqıpsıñ, – dedim. – Jäne qalay oqığanıñdı añdap twrmın.

– Mäsele meniñ tüsinigimde emes, – dedi Marat. – Ärine, ğılımnan şettep ketsem de, zamanımda zerttep, tanığam, qazaqtıñ ötkeni turalı äjeptäuir tüsinigim bar. Tipti, tarihtan beyhabar, ortaşa ğana sauattı, biraq aqıl-esi tüzu, iman-wyattan ayrılmağan kez kelgen kisige ayqın jağday. Dürligip, dabıldata bermey, sabırmen, bayıppen tıñdasa jetip jatır ğoy. Kürdeli şiırtpaq emes, tipti, tüyinin şeşip äure bolmaytın, ädepki aqiqat. Alayda, jabıla şulap, tüzudi teriske şığardı. Biraq men seni qostaydı dep oylama. Seniki qate. Mülde dwrıs emes. Dwrıs, tek qajetsiz. Seniñ qateligiñ de sonda. Äytse de, meniñ aytpağım basqa. Seniñ bar ekeniñdi, sol bir mazasız tünde menen ajırap, äuelgi qalpıñda, sol arada qalğanıñdı bilmeytin edim, qwday aqı şınım, älgi dau-damay tuındağanda, bwrınğı özimdi tanığanday boldım. Oyıñ, söziñ emes, atı-jöniñe deyin. Mwrat. Beysenwlı Qazıbekov. Qaytkende de Mwrat. Men ömirim jaña arnağa tüsip, bar tirligim basqa bir kepke köşkende esimime deyin özgertip edim. Özgergende, bir ğana ärip. Qazaqı dıbıs, qazaqı tanımnan qwtıldım. Sovettik äri halıqaralıq, qalay audarsañ da oñtayı keletin tamaşa esim – Marat. Qanşama zaman ötsin. Kenet, kütpegen jağdayda, bayağı Mwrat qaytadan eles beredi. Men qattı küdiktensem de, senimim bolmadı. Bwl kezde jaqın tanıs, joldas-jora, tipti, köldeneñ äriptes, istes bolğan jwrt äuestene bastağan. Älgi… swmıray, basbwzar, ökimetke, elbasığa qastandıq jolındağı… dep aytpaydı, dümşe, daukes, päleqor dep te ayta almaydı, älgi, baspasözde köp äñgime tuğızıp jürgen tarihşı Mwrat… sizdiñ ağañız ne iniñiz emes pe deydi. Şınında da kümänsiz siyaqtı. Marat – Mwrat. Ekeui de Beysenwlı. Jäne Qazıbekov. Sodan soñ… qalayın, qalamayın, özimdi sol abıroysız daudıñ qaq ortasında jürgendey sezine bastadım. Keyde… jarlı keyipte, jadau päterde, şañ basqan eski kitaptardı aqtarıstap, şimay-şatpaq jazu üstinde otırğanday körinem. Älde öñ, älde tüs. Aqırı, sen bar bolıp şıqtıñ. Meniñ bükil oblıstağı qasqa men jaysañ jinalğan elu bes jıldıq mereytoyım äbden qızğan şağında, sol jaq qaptalda, bir stoldan keyin, jas biznesmenderdiñ ortasında otırsıñ. Az-maz jüdeu bolsañ da, säl-päl qartañ bolsañ da, birden tanıdım – meniñ özim! Mına meniñ bwdan otız bir jıl bwrın jwrtta qalğan jaramsız jartım. Osığan deyin boy tasalap otır ekensiñ, meniñ közim tüsken bette… qalt etip, stol astına tığılğanday ediñ, äp-sätte iziñdi suıtıp ülgeripsiñ. Sodan soñ… erteñine, ärine, kömekşilerimnen bajaylap swrastırıp, kelis jağdayıñdı anıqtadım…

– Ol jigitterdiñ eşqanday jazığı joq, – dedim. – Qayta…

– Biz de solay şeştik. Şeftiñ sırqattanıp, emhanada jatqan, toy küni şıday almay, sol qalpında şığıp ketken tuğan ağasın jetimsiretpey, layığımen qarsı alıp, öz därejesine say kiindirip, sıylı dastarqanğa otırğızğanı, osı orayda eşqanday söleket is şıqpağanı üşin… bäri de alğıs aldı, siyapatqa jetti. Olarda da, mende de basqşa amal joq eken. Auzı berik, sınnan ötken jigitter, ağamızdıñ oqıs kelisi, özgeşe twrpat, tüsiniksiz minezi turalı qalay oylasa da, sırtqa sız bermeydi. Bwdan soñ, köpten beri aralaspay ketken bauırımnıñ deregin bilu qajet edi. Seniñ şın bolmısıñ – äuelginiñ üstine soñğı otız jıldıq ğwmırıñ, bügingi ahual-tirligiñ, meken-twrağıñ op-oñay anıqtaldı. Endi öz kezegimde meniñ nege seni izdep kelgenimdi wqtıñ ba?

– Wğatın ne bar, – dedim. – Bwdan bılay ekeuimizdiñ aramızda eşqanday qatınas, baylanıs bolmauğa tiis ekenin eskertu üşin…

– Tappadıñ, – dedi Marat. – Ayttım emes pe mana, janaşırlıq dep. Ekeuimiz birge tuğan bauırdan da jaqınbız. Bir qwrsaqtı jarıp şıqqan egizden de. Ras qoy…

– Birge tuğan bauır sıñarınıñ boyında barın tügel sıpırıp almaydı, – dedim.

– Sıpırıp alğam joq, tartıp alğam joq, – dedi. – Ärqaysımız öz qalauımız boyınşa, teñdey.

– Baljan da teñdey me?

– Teñdey. Äuelde. Sodan soñ… sen jerimeseñ de, kereksimediñ. Äytpese, ketem be, ketpeyim be dep tolqımas ediñ. Al men Baljansız bolaşağım joq dep bildim. Söytip, bwl taraptağı artıqşılıq mağan köşti.Seniñ öz erkiñmen. Men seniñ qalauıñdı ğana orındadım. YAğni tolıq kompensaciya. – Marat aylamdı asırdım degendey, älde meni jwbatu üşin, qarqıldap küldi. – Jaraydı, – dedi. – Qaytkenmen de, ötken is, täjikelespey-aq qoyayıq. Seni eşkim zorlağan joq, meni eşkim küştegen joq. Qaldıñ – kettim. Endi… qalay aytsañ da, men öz ömirimdi dwrıs jolğa qoydım, tınımsız eñbektendim, ärine, äuelgiden basqa bir salada, söytip, oylağan maqsatıma jettim. Alğaşqı bir mejege dep aytayın. Bügingi deñgey – qoldağı ırıs-däulet, – meniñ mümkindigimniñ aqırğı şegi emes. Tüpki maqsat – biikte. Endi… senen nesin jasırayın, ataq kerek, bilik kerek. Sonda bügingi barıñ eselep ösedi. Men äueli Qazaqstandağı, odan soñ, bälkim, älemdegi eñ iri baylardıñ qatarına qosılamın. Jay ğana sasıq bay emes. Ataqtı, abıroylı azamat, belgili sayasatker, qoğam qayratkeri! Wqtıñ ba?

– Joq, – dedim men. – Iä, negizinen añdap twrmın. Biraq seniñ oy-twrğıña qarağanda, jarlı, jalbağay meniñ qanşa qatısım bar bwl iske?

– Sen degen – men, – dedi Marat, manağı sözine mülde kerisinşe.

– Men degen – sen emes.

– Qatelesesiñ, – dedi Marat. – Birge tuğanımızdı, bala künde bir wyada öskenimizdi aytpaymın. Jastıq şağıñdı eske al. Ömir jolınıñ alğaşqı kezeñi. Oqu, izdenis, Baljan… – Nazarın tömen salıp, keudesin kere tınıs aldı. Meniñ jüregim şım ete tüsken. – Ärine, – dedi, sözin arı qaray sabaqtap. – Ötti, ketti degendey. Aytarğa ğana. Biz qazir eki jartı emes, eki bütinbiz. Ekinşi böligimiz jaraqat bolsa da. Qayta qosıla almaymız. Biraq… Intımaqtasıp, bir bağıtta jwmıs jasauğa mümkindik bar… Qazir qaysımız qanday qalıpta twrsaq ta, tübimiz ortaq qoy. Men jetken igilikter sağan da tikeley qatıstı. Seniñ… sätsizdikteriñ, belgili mölşerde, meniñ de kinäratım. Seniki, meniki deytini joq, mendegi bar – tügeldey sağan tiesili, jäne kerisinşe…

– Qidım sağan mına eski divannıñ ekinşi jartısın, – dedim.

– Qırsıqpa, – dedi Marat. – Äueli tıñdap al…

– Seni osı tiri qalpıñda, jüzbe-jüz körgende qattı tiksindim, – dep bastadı Marat. – Otız jıl boyı köñilde jürgen bualdır, jartıkeş kümän. Äuelde jii qaytalanıp, keyinde sirese de wmıtılmay, oqtın-oqtın oralıp twrğan, jaysız wyqıdan dep bilgen auır tüster şındıqqa aynaldı. Soñğı eki jıl orayında eski tarih töñiregindegi jaña zertteuleri jwrttı şulatıp, qanşama daqpırt äñgime, esalañ maqalalarğa wyıtqı bolğan – attas bireu emes, öziñ bolıp şıqtıñ. Öziñ emes, özim. Aramız qanşama alşaqtasa da, ortaq bir jiptik, jüyeles tamır, talşıqtar saqtalıp qalsa kerek. Äuelde ıza boldım. Keyin şaruaşılıqqa beyimdelip, sırttay oqıp bitirgem, ekonomist, jay ğana diplomdı emes, osı saladağı şın bilgir mamanğa aynalğanmen, alğaşqı äuestigim – tarih qoy. Jäne eñ joğarğı, tereñ tarih. Mwnşama körsoqır, topas nadandıqqa tañırqap edim, uaqıt oza kele mülde tüñildim, sizdiñ “ziyalı” dep atalatın qauımnan birjola küderimdi üzdim. Sıpayılap aytsam. Şındığında, tüñilgem joq, jirene bastadım. Osınşama körsoqır, nadan ğana emes, arsız, tüysiksiz, jalaqor, parıqsız ortadan irgemdi erterek ajıratıp, basqa tarapqa ketkenime quandım. Ärine, mağan bäribir edi. Tipti, qızıq. Öziñniñ ölşeusiz artıqşılığıñdı kämil sezinip, älgi qwrt-qwmırsqalardı qol jetpes, köz körmes biikten tamaşalap otırğanıñ. Biraq dau-damay basqa bir tarapqa auısa bastadı. Keşegi sovet zamanındağı jala men päle. Sen jäne seni qoyttap otırğan bas redaktor – alğı şep qana, senderdiñ arttarıñda, tasada twrğan sayasi, bälkim terroristik top bar – yağni, ejelgi handıq däuirdi kökseytin halıq jauları memlekettik töñkeris äzirlep jatır eken. Bayağı 37-jılğı “japon şpionı” degennen ötken sandıraq. Alayda, osı sırqat sanadan tuğan soraqı baylam – aqıl-oyı sol deñgeydegi bilikke aqiqat şındıq bolıp körinui de ğajap emes qoy. Meyli, senbesin. Äuelde külip alsın. Sodan soñ, äldebir bılğanış sayasi oyın, qarsılastardı jerge tıqpasa da, qıjırtu, birjola twqırtıp alu jolındağı wtımdı qwralğa aynalsa nesi bar. Jäne osınıñ bäri – köldeneñ is emes, mağan tikeley qatıstı. Bar päleni bastap otırğan – Mwrat Beysenwlı Qazıbekov. Atımız wqsas, jönimiz ortaq. Teksere kelgende, ärine, bir bütinnen qaq ayrılğan jarmaq aqılğa sıymaydı, ekeuimiz – birge tuğan egiz degen qorıtındığa kelui op-oñay. YAğni, bwl mäseleden men qaytkende de sırt qala almaymın. Bälkim, älgi arızqoylar aytqanday, seni qarjımen qamtamasız etip, baspasözge jol aşıp, qwtırtıp otırğan qasköy äri qaltalı top mına menen bastau alatın şığar. Odan äri şwqılay bastasa, meniñ biznesimnen ne qaladı, özim qaydan barıp şığam. Soñğı kezde sotqa tartılğan, tipti, türmege kesilgen, attarın naqtılamay-aq qoyayın, pälen degen, tügen degen alpauıttar neden jazıqtı boldı dep oylaysıñ – wrlamay jatqan kim bar, jırlağanı, yağni äldebir oppoziciyalıq toptarmen jeñ üşınan jalğasqanı, aqşalay kömek jasağanı üşin. Al seniñ mına, egemen elimizdiñ zañdı kösemine qarsı tikeley bağıttalğan, sirä, sayasi küres emes, qarulı töñkeris arqılı prezidenttik biliktiñ ornına handıq ökim ornatpaq bağdarlamañ boyınşa jwmıs jasap jatqan qılmıstı toptıñ… – twra twr, twra twr, meniñ wğımım emes, älgi, senimen tartısqan on bes akademik, otız ardager, jiırma segiz deputattıñ sözi, – iä, sonday top qwrıp, pärmendi ügit-nasihatpen şektelmey, diversiyağa, qarulı töñkeriske tikeley dayındıq jwmıstarına kirisken Mwrat Beysenwlı Qazıbekovtiñ tuğan bauırı Marat Beysenwlı Qazıbekovtiñ küni ne bolmaq? Eki day pikir tuuğa mümkin emes. Eşqanday kümänsiz närse. Tipti, tuğan bauır emes, attas, böten kisi bolsañ da, mağan süyey salu op-oñay. Päleniñ aldın alu kerek edi. YAğni, seniñ köziñdi qwrtu. Kim bolsañ da. Ärine, äueli seniñ jön-joba, jay-japsarıñdı, jüris-twrıs, kiris-şığıs jağdayıñdı naqtı anıqtau kerek edi. Sodan soñ jalpañnan tüsiru – jartı minuttıq qana jwmıs. Iä. Bäri ayqındaldı. Keşeli, bügin emes, ötken elu bes jıldıq mereytoydan birer apta bwrın. Esim, soyımız ğana emes, tuğan jerimiz ğana emes, tuğan kün, ay, jılımızğa deyin birdey. Birge tuğan bauır da emes, egizdiñ sıñarı da emes, bir kisi – bütinnen bölingen jarmaq ekenbiz. Ötken ömirdi saralap, ärneni eske tüsire kele, nege jäne qalay bölingenimizdi, sağatı, künine deyin oyşa tanıdım. Bölinbeske – seni bilmeymin, mına meniñ seni tastap şaqpasqa şaram joq eken. Bir tarap – azap, ekinşi tarap – baraqat; men oñay joldı emes, oñtaylı joldı tañdadım. Ärine, seniñ menen keyingi tağdırıñdı tanıp, zerttep, bilgen soñ… sağan janım aşıdı. Jäne özimniñ oñ isime közim jete tüsti. Iä. Riyasız şınım, qaytkende de… et-jaqınbız ğoy, janım aşıdı. Qattı küyzeldim. Sen körgen qiındıq pen qiyamet öz basımnan ötkendey. Eñ auırı – ötken zaman emes, bügingi kün eken. Jetken jeriñ, aqırğı nätije. Sonşama mehnat pen azaptıñ tölemi osınday bolsa… kim üşin, ne üşin basıñdı qaterge bayladıñ? Ötemsiz eñbek, ötemsiz ğana emes, abıroysız, tüptep kelgende mülde qajetsiz eñbek. Dalağa ketken, öksumen ötken zaya ğwmır. Tañdap tapqan tağdırıñ. Tragediya emes, sen oylağanday. Komediya. Tragediyalıq komediya. Basında esirkep edim, oylana, bağamday kele ıza boldım. Jay ğana ıza emes, öşpendi ıza. Artqa qaraylağan, eles-qiyal soñında adasqan, aqırı qwr qwdıqtıñ tübinde qalğan, yağni bärine kinäli – seniñ öziñ ekensiñ. Älmisaqta birge bolğanımız ras, qazir bölek ekenimiz de aqiqat. Bölingen sätten ärqaysımız öz tirşiligimizdiñ soñında kettik. Endi, arada otız jıldan astam uaqıt ozğanda, qaytadan twtasa almaymız. YAğni, derbes ömir odan arı jalğasadı. Bwrın bilispesek te beybit ğwmır keşip edik, endi… sen meniñ bolaşağıma, bar bolmısıma qater töndirip twrsıñ. Qimasam da, äuelgi qatal şeşimge birjola bekidim. Barlıq jağınan mwqiyat oylastırıldı. Qanşa oñay köringenmen, mwnday jauaptı iste qate ketpeuge tiis edi. Eñ soñğı sätte bezbendep qarasam… qate, jay ğana qate emes, meni özimen qosa äketer soraqı qatege jol aşadı ekem. Mine, kezdeysoq jağdayda qazağa wşıradıñ: tapa-tal tüste köldeneñ maşina qaqtı, keşkisinde äldebir tonauşılar basıp kirip, üyiñdi oyrandap, öziñdi pışaqtap ketipti degendey. Äyteuir jalpañnan tüstiñ. Sodan soñ… asıp twrğan ataq-dañqıñ bolmasa da, berekesiz ayqay-şuğa wyıtqı boldıñ, sen turalı şağın nekrolog, tipti, jay ğana habarlama, estirtu şıqqanda, jalpı jwrt, seni biletin şekteuli qauım, meni biletin mwndağı tamır-tanıs, äriptes, istes ağayındar tarabınan mağan jappay köñil aytu nauqanı bastalmay ma. YAğni, meniñ seni qarjılandırğan qılmısıma ayğaq tabıladı. Mine, däl sol kezde tiesili mälimdeme jasamaq boldım. Ölimniñ atı ölim, obal bolğan eken, biraq mınau Qazıbekovtiñ mağan qatısı joq, bögde bireu dep. Tipti jaqsı, dep oyladım äuelde. Biraq… bwl mäselege birden nazar audarmay ma tiesili ökimet orındarı, nıqtap teksermey me. Anıqtamay ma, attas emes, tipti, bauırlas ta emes, egizdiñ sıñarı eken dep. Mine, gäp qayda. Äytse de, basqa jol joq tärizdi. Bauır bolsa nesi bar. Öldi – qaldı. Stalin zamanınıñ özinde äke üşin – bala, ağa üşin ini jauap bermeydi degen, saqtalmasa da, zañğa juıq naqtı qağida bolğan. Onıñ janı da böten, jöni de böten demeymiz be. Aqırı, jauaptı operaciyanı mereytoy nauqanınıñ soñına qaldırdıq. Biraq mejeli sızıqtan öter qarsañda, toy küni, seniñ emes, meniñ baqıtıma oray, arnayı izdep keldiñ. Meyli, izdegen joqsıñ, töbeden tüstiñ. Közbe-köz körgen soñ… öz ahualımdı jaña bir qırınan tanıdım. Tanığam da joq. Jağday kürt özgergen. Erteñ… äli qolğa alınbağan tekseriske jol aşadı ekem. Meniñ saqşı, şabarmandarımnan jauap alu bastaladı. Olardı qoyşı, senimen dastarqandas bolğan biznesmender kuälik beredi. YAğni, ağalı-inili ekeuimizdiñ soñğı künge deyin aralasıp twrğanımız. Mağan seniñ ölimiñ emes, tirligiñ sor bolıp jabısadı. – Marat auır kürsinip, azğana bögeldi. – Ras, dälelsiz jala, biraq qatersiz emes. Qaytalap aytayın, seniñ ölimiñ emes, tirligiñ, yağni seni qarjılandırıp, memlekettik töñkeriske dayındaluım. Senen qaytkende de qwtılu qajet eken. Manağıday emes, tuıstığımızdı moyındaymın. Köldeneñ kiltipan şıqsa, tekseretin kisilerdiñ de tamağı tesik, qajetinşe tığındaymın… Biraq qaterdiñ aldın alu şarası jüzege aspadı. Tek meni toqtatqan – basqa närse. Basqa bir ğalamat… Öziñdi öziñ… – Marat tamağına söz tığılğanday, qalt bögeldi, äuelgi köteriñki äuez joq, kiriptar, müsäpir bolmasa da, tömenşik jağdayğa tüskendey, keudesi basılğan qalıpta azğana kidirdi. – Aqırı, wyqı, külkisiz, üş kün, üş tün qatarınan oylandım, – dedi. – Kümänsiz… Anıq… Tötenşe bir şeşimge toqtadım. Senimen jüzdesuim, kelisuim kerek eken. Qorıqpa… – dedi. – Aramdıq saqtasam, osınıñ bärin aytpas edim. Endi sağan eşqanday qater joq. Tek igilik qana kütip twr seni… – Eski kreslonı sıqırlata, auır türegep, jalañqat linoleum töselgen tas edendi tar bölmede ersili-qarsılı jürip ketti. – Ay, Jarmaq bauır, üyiñe arnap kelgende, tım qwrsa jartı şını şay bermeysiñ be, – dedi mağan tüyile qarap. Ötiniş emes, jarlıq siyaqtı.

– Sütsiz, qara şay… – dedim.

– Meyli. Şäynektiñ tübinde qalğan, salqın bolsa tipti jaqsı. Tamağım qwrğap ketti, sağan bolmaşını wğındıram dep. Böten oyımdı da jasırmadım, bar sözimniñ şındığına sensin dep. Sende bolmasa, mende qwpiya joq…

– Senderdiñ, ziyalı qauım atalatın mına senderdiñ mıylarıña qonbaytın bir aqiqat şındıq bar, – dedi, bwl jolı jazu stolınıñ basına, eski kresloğa emes, serippeleri bosağan, keñ, köne divanğa jayğasıp. – Dünieniñ tağdırın adamgerşilik qağidaları emes, aqşalı ämiyan bileydi. Bar tirşilik – aqşa üşin. Bükil adamzat tarihı – aqşa, yağni zattıq igilik jolındağı küres tarihı. Ruhani qajettilik, ideyalıq mwrat degenniñ bäri bos söz. Asıp ketkende, aqşağa jetu tarabındağı ädepki qaru ğana. Jeke bas bostandığı, jalpığa ortaq azattıq – aqşanıñ arqasında ğana jüzege asatın is. Tipti, siz daurığa madaqtap jürgen täuelsizdik, yağni keşegi otar eldiñ egemendiginiñ özi – zattıq igilik, jeke bir kisilerdiñ baylıqqa jetui üşin ğana qızmet etetin qwrılım. Sağan söleket köriner, aramza söz, tasır topastıq köriner, biraq anıq aqiqatı sol. Iä, täuelsizdik aldıñ, köp aqıldıñ keregi joq, töñiregiñe bajaylap qara. Mine, men qolım jetkenşe qarpıp, bayıdım. Al menen qolı wzın, quatı artıqtar qanşama. Olar on ese, jüz ese baylıqqa jetti. Mine, solardıñ qaysısı qaşan osı eldiñ bostandığı üşin küresipti? Kürespey-aq qoysın, öñi tügili tüsinde oylap pa, mına qazaq degen halıq öz aldına el bolsa eken dep. Tım qwrsa, anau Afrikanıñ zäñgileri, Mwhitstannıñ jabayıları jetip jatqan erkindik, azattıq bizge de kelse, tu kötergen täuelsiz el bolsaq dep? Armanıñ ne, elesin körgen joq. Sen oyladıñ. Bayağı alaş qayratkerleri siyaqtı, sol jolğa basıñdı tiktiñ demeyik, qadarıñşa küşiñdi jwmsadıñ. Tu kötermeseñ de, tu bekiter twğır dayındamaq ediñ. YAğni, eldiñ eski tarihın tiriltip, eñsesi basılğan jwrtqa ötkenin tanıtıp, sanasına säule tüsirip, biik armanğa jetelemek ediñ. Sen ärqilı sätsiz jağday äserinen maqsatıñdı, tüpki maqsat emes, öziñ arqalağan jügiñdi jerine jetkize almasañ, däl osı tarapta qıruar şarua tındırğan azamattar da joq emes. Mäselen, ölisi bar, tirisi bar, jazuşılar qauımınan. Al, ne şıqtı? Dalağa ketti bäri. Men dürkirep, bayıp jatqanda, sen barıñnan, yağni aldıñdağı sorpa-su, jartı japıraq nanıñnan ayrıldıñ: taqır kedeyge aynaldıñ. Jalğız sen emes, wlttıq tarih, wlttıq mädeniet, qazaq ruhaniyatı… dep öksip jürgen, zamannıñ salıstırmalı keñdiginen, bayağıday aydalıp, baylanbasa da, sol jolğa bar ğwmırın arnağan, arıp-arşığan, riyasız, janqiyar eñbek etken wlttıq qayratker ataulı tügel. Biz – baymız, bimiz, bılqıp twrmız, sender – qayırşınıñ ar jaq, ber jağı, qaltaqtap äreñ jürsiñder. YAğni, sen añsağan täuelsizdik kimge qızmet etti? Wlt degen sözdiñ iisi mwrnına barmağan, barlıq uaqıtta öziniñ qara basınıñ qamın ğana oylağan bizge. Tüptep kelgende, aqşalı qaltağa. Twra twr, sözimdi bölme. Maqwl körmeseñ de moyında. Äuelgi kezeñ dersiñ. Orıstar aytpaqşı, ağaş kesken kezde wşqan jañqa. Jañqa emes, sol däu, juan, tamırı berik, bwtağı salalı zäulim bäyterektiñ özi. Bir ağaş emes, bükil orman. Mına biz. Al jañqa – sen jäne sen twrğılastar. Öndiris qaldığı deydi onı. Jañağı jüz ağaştan tüsken bir qap jañqa men ügindini jelim qwyıp, qaytadan sığımdap, jalpaq taqtay jasaydı ğoy. Sapası tömen bolsa da äldebir qajetke jaraytın. Sender sol ügindi, jañqa, üşinşi sort taqtaydıñ özine jete almay qaldıñdar. Qolıñdı selteñdete berme. Kerek deseñ, qalıptasqan jağdaydı bile twra, teristeudiñ özi qwnsızdıq körinisi. Tarihtı qalay tanıp jürsiñ, köpe-körneu şındıqqa dau aytqıñ keledi. Men osı sözderdiñ bärin quanğannan aytıp twr deymisiñ. Mwqatu üşin aytıp twr deymisiñ. Zañdı, sıbağalı enşim üşin nesine quanam. Küyregen, qwlağan müskindi mwqatqannan ne şığadı. Seni köteru üşin, aqılğa tüsiru üşin ayttım. Bil, wğın, moyında. Nege, qalay dep swraq qoy. Meniñ, däl özim demeyin, birge tuğan ağayın, tipti egizdiñ sıñarınan da jaqın, et-jürek bauırım Marat… iä, ayırması şamalı, Mwrat… Mwrat Beysenwlı Qazıbekov qalayşa ğana tiesili esesinen qağılıp, osınday müşkil, müsäpir jağdayğa tüsti? Kim kinäli? Kökten tüsken täuelsizdik kinäli. Men emes. Bizdiñ qauım emes. Sizdiñ qauım, naqtı seniñ öziñ de kinäli emessiñ. Ömirdiñ zañı deyik, köñil üşin. Ömirdiñ, tabiğattıñ qalıptı zañınıñ özi sağan emes, mağan qızmet etedi eken. Bwl jağday bizdiñ bayağı otarlıq kepten şıqpağan, soñğı elu-alpıs jılda wlttıq sanası qwrdımğa ketken dümbilez elimizde ayrıqşa körinis berdi demeymin. Ğılım-bilim, öner men mädeniet jolında senen bwrın qiındıq körgender, tarıqqandar, zorıqqandar bolmap pa. Tipti, damığan, kemel elderdiñ özinde. Jaña däuirde ömir sürgen wlı suretşi Modil'yani öner ordası Parijde aştan ölgen. Arıda emes, küni keşe, osı HH ğasırdıñ basında. Biraq mwratına jetti dersiñ, artında qanşama wlı mwra qaldırdı dersiñ. Ras, äldeqalay, ülken jwmıs arasında tarta salğan şimayınıñ özi büginde jüz mıñ dollarğa bağalanadı. Al ataqtı, qatardağı kez kelgen tuındısı – million, bir emes, äldeneşe million. Ne şıqtı? Aştıqta, qorlıqta öldi de qaldı. Tiri kezindegi eñ eleusiz suretiniñ öziniñ pwlı bükil ömirine jetetin edi. Aqırı, qızığın basqalar kördi. “Meniñ kollekciyamda Modil'yani bar!” Öner üşin deysiñ be, maqtan üşin, aqşanıñ qwdiretin, öziniñ baylığın äygileu üşin. Qaytkende de, ötken suretşige bäribir. Azğana aqşası bolğanda ğoy, jañağı millionnıñ bäri özinde qalatın edi. Adamşa ömir süretinin aytpağanda.

– Seniñ kim ekeniñdi… kim bolıp şıqqanıñdı endi ğana naqtı tanıp bildim!.. – dedim.

– Qazir birjola tanisıñ. Al men seni birden tanıdım. Sen bayağı idealist aspirant kebiñde qalıpsıñ. Bar ayırmañ – ömiriñ alda twrğan jas emessiñ. Qajığan, tozğan, kärtemiş şal… Biraq alda… jañaşa ömir süru mümkindigi bar.

– Mağan demeuşi bolğıñ keledi ğoy. Biraq tegin emes…

– Däl taptıñ. Mınau – otız jıl boyı jinaqtağan, şirip jatqan qağazdıñ bärin mağan ötkizesiñ.

– Birjola joyıp, tıp-tipıl qılğıñ keledi…

– Joq, tappadıñ. Men bwl qağazdardı qazirgi qalpında almaymın. Osı jerde, öziñde qaladı. Şegine jetkizip, ülken monografiya jasap şığarasıñ. Ärine, kezinde baspağa ötip ketken bes-on betin tärik etip. Ortası oyılıp twrsa, basqa bir sözdermen almastırıp, qosımşalap, üstep, jañadan jazıp, qayta toltırasıñ. Derek közi bireu-aq qoy. Arğı-bergi zertteuşi ğalım ataulı tügel paydalanıp jürgen tüpnwsqa bwlaqtar. Biz sözben aytqanda, bwrın qazaqta bolmağan, taqırıbı tıñ, baylam, tolğamdarı sonı, ğılım tarihı üşin mändi, qwndı, ülken kitap.

– Sodan soñ demeuşi bolıp, baspadan şığarıp beresiñ.

– Baspadan şığaram. Mol taralım, sapalı qağazben, aynalası eki aptada.

– Sonda sağan ne paydası bar?

– Äli de mıyıña barğan joq pa? Ülken kitaptı jazıp bitirdiñ. Öz qolıñmen mağan wstattıñ. Sırtında – birinşi bette badırayıp twr, avtorı – Mwrat Qazıbekov. Iä, Beysenwlı. Qatesiz. Bar jazuıñ – ornında. Sol qalpında basıladı. Bilesiñ ğoy, qazir cenzura joq, bwl tarapta şınında da sen ömir boyı añsağan erkindik. Eşkim qol swqpaydı, bir söziñ özgermeydi. Mine, basılıp şıqtı. Tek mwqabada… qazaqı “w” qaribi halıqaralıq “a” dıbısına almasadı. Marat Qazıbekov. Iä, ol da Beysenwlı. Esebi, bäri qalıbında, bwrınğıdan eşqanday ayırma joq. Mwratı ne, Maratı ne. Ekeuimiz bir-aq adambız ğoy. Äuelde dersiñ. Äuelden. Bügingi ayırma – jalğız-aq ärip. Osı jalğız ärip üşin… qanşa swraysıñ?

– Ne?

– Aqşa. Äueli bar jağdayıñdı jasaymın. Monografiyamız jazılıp bitkenşe. Qajet tapsañ, kömekke kündelikti qara jümıstı tazartıp otıratın hatşı jäne bärin qolma-qol tañbağa tüsiretin komp'yuterşi. Mınanday äjethana üyşik emes, üş bölmeli jaña päter, bar şığınımen. Kündelikti keregiñ, qalağan as-suıñ öz aldına. Bwl – jwmıstı tämamdağanşa. Monografiyamızdı bitirgen soñ, üy öziñde qaladı jäne… jüz mıñ dollar. Qalğan ğwmırıña jetedi.

– Jetpeydi, – dedim men şalqamnan tüsip. – Az!

– Onda… tezinen, bir jıl orayında bitirip berseñ… eki jüz mıñ.

– Eki jüziñ de az, – dedim. – Al ayaday üş bölme keñinen qwlaş jayğan ülken jwmısqa tarlıq etedi. Kottedj alıp beresiñ. Nemese salıp. Tau betten, jaña alpauıttar qonıstanğan aymaqtan.

Marat mağan üdireye qarap, oylanıp qaldı.

– Qızıq ekensiñ, – dedi sodan soñ. Äuezinde kümän bar. – Eki jüz mıñ degen – qıruar aqşa. Jaraydı, tağı elu mıñ. Kitabıñ sonşama qımbat eken. Üş bölme emes, tört bölme bolsın. Insap kerek.

– Sende joq ınsap mağan qaydan keledi, – dedim. – Jüz terini jün-jwrqasımen qosıp, şikidey jediñ – toqtamadıñ. Jüz mıñ somdı qılqınbay, tolğamay jwttıñ – toqtamadıñ. Endi jüz mıñ dollar emes, sirä birer million de emes, on, jiırma millionğa qanağat etpey, milliardqa qol sozbaqsıñ. Joq, şeginbeymin. Üş jüz mıñ jäne kottedj.

– Sodan soñ?

– Bir jıl emes, toğız, on ayda, assa kelisimdi merzimnen toğız, on kün bwrın ülken monografiyanı tämamdap, qolıña wstatam. Basıp şığarasıñ. Mol tiraj, möldir qağazben. “Qıpşaq tarihı” – Mwrat Beysenwlı Qazıbekov!

– Marat… – dedi jarmağım küreñite twqırıp.

– Äuelgi jäne taza keziñdegi atıñmen şığarmaysıñ ba?

– Bolmaydı. Men – Marat. Mwrat – sen. Sonda kelisim qayda qaladı. Marat Qazıbekov. Barlıq şart orındaluı üşin. Könseñ.

– Könem, kelisem, – dedim. – Jaraydı, tört bölme, eki jüz elu mıñ. Tek… qazaqta bolmağan ğajayıp monografiyanı qolıña wstatqan küni… Baljandı mağan qaytarıp beresiñ!

– Basqan izinen sadağa ket Baljannıñ! – dedi Marat oqıs qatayıp. – Ol kim, sen kim!..

– Men… kim? Seniñ aram köjege toyğan toğışar köziñmen qarağanda kim bolsam da, qız Baljandı ürlep süygen, alğaş betin aşqan – mına men bolam!

– Şatıpsıñ! – dedi Marat şaq etip. – Sen emes, men.

– Joq. Äuel aşqan – mına men. Sodan soñ aldap, wrlap äketken – sen.

– Jaraydı, jaraydı, – dedi Marat ırjiya külip. – Wrlağam joq, aldağam joq, özime tiesili, uağdalı qalıñdığıma qosıldım. Al äuelgi, iä, seniñ de… joq, meniñ özim, ekeuimiz qaq ayrılmay twrğandağı. YAğni äuelden meniki. Jäne aqırına deyin.

– Onda… bauır basıp qaldıñ ğoy, qimay twrsañ, jas toqalıñdı ber.

Marat mağan şübalana qaradı da, jadıray küldi.

– Qaljıñdı qoy. Qatınsırap bara jatsañ, ekeu-üşeuin qatarınan äpereyin. Şın aytam. Jañağı wsınıstı qabıldaşı äueli. Bwltalaqtamay, naqtı şeşimiñdi ayt. Qalamaqı emes, tauar narqı. Mağan swrausız, birjola ötetin. Qanşa swraysıñ?

– Äueli bir saual, – dedim. – Sonıñ sağan ne keregi bar? Nesine qızıqtıñ? Ğılımi däreje kerek bolıp qaldı ma?

– Ğılımi däreje op-oñay, – dedi Marat, eski divandı ortasın oyarday sıqırlata şalqayıp. – Qalasam, aynalası jartı jılğa tolmay, ğılım doktorı bolıp şığam. Ekonomikadan, nemese sayasattanudan. Ärine, ekonomika tiimdirek. Qalay deysiñ be? Seniñ akademiyañ, nemese, kez kelgen universitettiñ eñ bilgir mamandarı qolma-qol dayındap beredi. Manağı, sağan wsınğan qazınanıñ onnan birine. Jäne barlıq ötkelekten ötkizip, özderi qorğatadı. Jäne osınday da osınday üles qosqan zerdeli, darındı ğalım dep atağıñdı şığaradı. Biraq mağan onday aldamşı, arzan ataqtıñ keregi joq. Öziñ de bayqağan şığarsıñ, qazir oblıstarda bilik qwrğan üş äkimniñ ekeui – professor, akademik, ükimette salalıq bilikke jetken eki ministrdiñ üşeui – ğılım doktorı. Külesiñ be, tüñilesiñ be. Mağan onday, qaydan kelgeni soqırğa belgili ötirik därejeniñ keregi joq. Ekonomika twrıptı, fizika, matematika, astronomiya, filosofiya da emes. Men… öziñnen ayrılğannan beri… aqşanıñ, paydanıñ soñında jürip, mülde topas, maqwlıq bolıp ketti dep oylama. Bwrınğı, özim tärik etken, tastap şıqqan tanım, sananıñ jwqanası mülde joğalğan joq. Sol künderde, keyde… arhivte otırğanday, eski kitaptardı saralap, oy tüygendey… sol, tarihşı qalpımda bwrınğı şaruamdı jalğastırıp jatqanday sezinetin sätter bolatın. Añsaymın, sağınam, sodan soñ… ötkenimdi ğana emes, bügingi… tüsim men elesti wmıtuğa tırısam. Wmıtam, qanşama uaqıt ötedi, tağı bir kün… özim – özim siyaqtımın, yağni bügingi emes, bwrınğı, bwrınğı da emes, sol bwrınğınıñ jalğası. Äuelde naqtı edi, keyin tätti qiyalğa aynaldı. Biraq arada onşaqtı jıl öter-ötpeste mülde oyımnan şıqtı. Tek täuelsizdikten beri… Biznes salasında ülken tabısqa jetken soñ, qaytadan qiyalday bastadım. Äri bay bolsam, äri… ataqtı ğalım… Men wlt üşin eñbek etken, otanşıl, qazaqşıl ğalım retinde zor abıroyğa jetkim keler edi. Köptiñ biri bolmaymın, oqşaulanıp, daralanıp közge tüsem. Qazir qazaq gumanitariyasınıñ qwtı qaşqan. Ädebiettanudıñ siqı anau, bayağı 18-jılğı “Wlı Oktyabr'”, 28-jılğı “Sovetstan” töñireginde jür. Öz şaruaları oñbay twrğanda kimge septespek. Tiltanudan tağı may şıqpaydı. Tiliñniñ özi joq dep jatqanda qayda barasıñ, tım eleusiz ataq. Tarih! Eñ tiimdisi – jabıq jatqan tarihtıñ betin aşu. Qalıñına tüs te, qalqıp ala ber. Ayaq attağan sayın jañalıq. Bwrın bilmegen, estimegen twtas bir älem. Öz tarihınan beyhabar halqıñ üşin ğana emes, osı salada önimsiz ispen ömirin tügesken mamandarıñ üşin de. Iä. Tarihşılardıñ özin tañ qaldırasıñ, eriksiz moyındatasıñ. Seniñ Zertteu ortalığıñnıñ orınbasar törağası Aldabek Qarajwmanov – kezdeysoq qwbılıs emes, zamanğa layıq, jalpığa tän, ortaq ölşeuiş. Bilim, wğımınıñ siqı anau. Jabıq qazaq twrıptı, aşıq adamzat tarihınan arifmetikanıñ tört amalı därejesinde tanımı joq. Sonda, halqıñ üşin qajetti ejelgi tarihtı kim zerttemek? Tıñnan jol salıp, kim abıroy tabuı kerek? Sen, sen ğana. Jañadan jasamaysıñ, bar jwmısıñ dayın twr. Alañsız otırıp, bas-ayağın tügendeseñ, öziñ aytqanday, assa on eki ayda döñgeletip beresiñ. Mağan. Meniñ äuel basta tarih fakul'tetin bitirgenim, aspiranturada oqıp, dissertaciya jazğanım, sovetşil belsendi, jandayşaptar tarapınan qısım körip, tar zamanda ğılımi ortadan ketuge mäjbür bolğanım – ömirbayanda jazılğan, qwjattar arqılı däleldi, meni biletin el-jwrtqa ejelden mağlwm. Elu bes jıldıq mereytoy qarsañında oblıstıq, qalalıq jäne audandıq baspasöz betinde jariyalanğan marapat maqalalarda tağı aytılğan. Endi täuelsizdik zamanında, ülken eñbegimdi, otız jıldan astam, wzaq uaqıt boyı astırtın jäne tınımsız jürgizgen zertteuimdi jarıqqa şığarıp jatsam, eşkim tañırqamas edi. Oraylı is, zañdı sıbağa retinde qabıldar edi. Endi wqtıñ ba, sağan nege qwmar bola qalğanımdı?

– Joq, – dedim men. – Öziñe öziñ qayşı keldiñ. Ol eşteñe emes, öziñe öziñ kör qazğalı twrsıñ. Jaña ğana ayttıñ emes pe. Ay daladağı meniñ kesirim tie jazdadı dep. Al sol bir… dau-damaylı eñbek endi öz atıñnan şıqsa – birjola qwrığanıñ emes pe!

– Mine, seniñ, aqmaqtıq demeyin, ömirlik täjiribeñniñ qoraştığı. Nemene, sen älgi, Altın Ordağa, Qazaq handığına qarsı köterilgen ayqay – äldebir, nadan bolsa da tanım, topas bolsa da senim körinisi dep oylaysıñ ba? Altın Orda asqaqtap jatsın, Qazaq handığı keremet bolsın, nemese kerisinşe, Altın Orda swmıray, Qazaq handığı sorlı bolsın – olarğa bäribir. Al sol ataq pen payda jolında kese köldeneñ twrğan kisini qwlatu üşin ata-babasınıñ mıñ jıldıq tarihı twrıptı, öziniñ ar-namısın ğana emes, bügingi el-jwrtın, erteñgi wrpaq-zäuzatın qwrbanğa şaludan tayınbaydı.

– Sonda men… kimge böget jasappın?

– Sen emes. Anau, tarihtı köterem, bügingi jwrtımnıñ sanasın aşam dep künäkar bolğan Bas redaktor. Tarihtı kötergeni, sananı jañartpağı üşin de emes. Öziniñ bar bolmısı üşin. Jañağı azğındar men satqındar, nadandar men topastar “Temirqazıq” siyaqtı ıqpaldı basılımda aqıl-esi tüzu kisi otırğanın qalamadı. Mäsele, tipti, aqıl-este de twrğan joq. Seniñ kişi bastığıñ Aldabek Qarajwmanov pen belgili sayasatker Müştar Maqanov tuğan böle eken ğoy. Älgi jurnalda, ärine, Bas redaktordıñ rizaşılığımen jariyalanğan bir maqalada sol Maqanovtıñ atına qwrğaq demagog, sözi bar da isi joq, keneusiz ayqay, tejeusiz dabıra degen tärizdi sın aytılsa kerek. Ädil, aqiqat bağa. Şırqırap ketedi ğoy Müştar Maqanov. Twtas bir nauqan bastağan. Oñ men soldı tüp kötere iske qosıp, qarımta ğana emes, älgi äñgime äri qaray örşimes üşin jäne köldeneñ jwrttıñ bäri qiya baspay, imenip, qorğalaqtap twruı üşin. Sen üşin emes, añqau, añğalaq sorlı. Al endi qarsılastı qalay qwlatu kerek? “Jandı jerinen” qarpığan. Sağan tañ, tağı bireulerge külki bolsa da, anığı sol. Äuelde qazaqta tarih joq, “Temirqazıqtıñ” wstanğan bağıtı teris dedi. Oğan bolmay bara jatqan soñ, tarihqa qwmarlıqtıñ astarın aştı. Bir kisi, bir jurnal emes, twtas bir top, qaterli, qauipti, qwpiya wyım. Memlekettiñ irgesin şayqaltpaq, zañdı ökimetti bilikten taydırıp, demokratiyalıq respublikanı monarhiya jolına tüsirip, legitimdi prezidentti qwlatıp, Şıñğıs han äuleti, töre twqımınan jaña han saylamaq ekensiñder. Al, kerek bolsa. Soraqı ma? Soraqı. Döreki me? Döreki. Sasığı egemen eliñizdiñ eñ qiır tükpirine deyin jetken aram. Biraq sender oylağanday aqımaq, esalañ emes. 37-jıldıñ känigi jendetteri. Öz sözderine özderi senedi deysiñ be? Senim emes, täsil. Sovettiñ sütin emgen, KGB-nıñ ruhın tanığan. Tek ne kerek, keş tuıp qalğan. Biraq oyğa alğan maqsattarına tügel jetti. Äuelgi esep te sol bolatın.

– Jaraydı, qazaq ruhın köterip otırğan jalğız jurnaldı japtı, ötkendegi qazaq tarihın tolayımen teriske şığardı. Küşti eken, mıqtı eken, sözderi jürip twr eken. Sonda, osınşama qwdiretti kisilerdiñ meni tapap tastauı tipti oñay emes pe. Meni emes, sen qwmartıp otırğan eñbekti.

– Sen tüzelmessiñ, – dedi Marat zilsiz keyip. – Qalay wqpaysıñ. Olarğa keregi – tarih emes, wlttıq ruh emes, yağni… tarihıñ, mädenietiñ, ruhıñ twrıptı, qazağıñnıñ öziniñ kök tiınğa keregi joq… Bar-joğı bir qisap. Esep, esep dedim ğoy, jäne täsil. Qajetine, sätimen qoldandı. Nısanağa alğan jurnalın qwlattı, qarsı kelgendi mwqattı, böten oyı barlardı tügel ıqtırıp qoydı, özderiniñ qwdiretin äygiledi. Mwqiyat oylastırılğan kampaniya sätimen ayaqtaldı. Endi bwl tarapta şaruası bolmaydı. Seniñ tarihıñdı, wlttıq ruh, mädenietiñdi aytamın. Nemese, kerisinşe. Arada jıl ötedi, jıl emes, ay ötedi, basqa emes, sol kisiler – Aldabek Qarajwmanov bastağan on bes akademik, Müştar Maqanov bastağan jiırma segiz deputat – jiını elge tanımal qırıq birdeñe qayratker tize qosa, öre türegelip, oybay, qazaqtıñ bay tarihı qayda qaldı, Şıñğıs han da bizdiki, Altın Orda da bizdiki, egemen elimizdegi täuelsiz, azat halqımız özderiniñ ata-babasınıñ ötken dañqtı jolın tanıp-bilui kerek, qaulı qabıldansın, aqşa bölinsin, jwmıs jasalsın degen wran köterse nesi bar. Ataqtarı şığadı, abıroyğa bölenedi.

– Sonda… jwrt ne aytadı? Kördi emes pe, keşe ğana?

– Ol – keşe. Al mınau – bügin. Keşegi teris, yaki oñ bağdar aldıñğı küni wmıtılğan. Endi jaña wsınıs, jaña qadam. Barlıq halıq öziniñ kösemine layıq deydi. Jalğız qazaq emes. Bükil sovet halqı. Eskişe aytqanda, partiya men ükimet, yağni bileuşi qauım, üstem tap qalay tartsa da qwba-qwp. Keşe alay dep şuladı. Bügin kerisinşe, bılay dep dürkireydi. Keşe – keşegişe dwrıs edi, bügin – bügingişe dwrıs deydi. Sen nebäri eki-üş jılğa sozılğan mänsiz damay turalı aytasıñ. Ötkendegi jetpis jıldıq, wzaq däuirge bügingi twrğıdan qaraşı. Stalin danışpan dedi – danışpan. Oñbağan dedi – oñbağan. Hruşev jaqsı dedi – jaqsı. Jaman dedi – jaman. Sovet ökimeti keremet dedi – keremet, bastauşımız kompartiyamen qosa. Bir-aq kün, jarım sağatta swmpayı, zwlım bolıp şıqtı. Onımen salıstırğanda ömirlik emes äldebir mäsele töñiregindegi dau-damay, baspasöz betine şıqqan ötirik pen ösek degen nemene. Özgeler tügili, özderi de wmıttı. Sen ğana, män berip, tausılıp, tarınıp otırğan. Ärine, biz kitabımızdı jazıp bitirip, baspadan şığarğanşa, jağday ğana emes, kisi – bäri de özgeredi dep, qol qusırıp, qarap otırmaymız. Kitap qarsañında – dayındıq jwmıstarı. Joldı tazartıp, päle-jalanıñ aldın alu tarabındağı. Kitap şıqqan soñ – naqtı, pärmendi äreket. YAğni äueli bwra tartatın qisıq auızdardı jabamız, sodan soñ aşıq arandardı tığındaymız. Birin aldausıratıp, birin jemdep degendey. Twsaukeser – mol dastarqan, tilektes sözder. Soğan jalğas naqtı habarlar. Habarğa ilesken madaq, marapat maqalalar. Qajet tapsaq, Müştar Maqanovtıñ özi twsaukeserge keledi, älgi Qarajwmanovtıñ özi köldey maqala jazıp beredi. Qalğan sümelekter turalı söz de joq. Bar eken degen laqap, jomart eken, keñ eken degen dabıra qwlaqtarına tise bitti – özderi izdep tabadı, buıña mastanıp, ığıña jığılıp, almasa da alğıs aytıp, bermeseñ de berekeñdi asırıp, qolpaştap köteredi de äketedi. Bir bastap jiberseñ – bitti. Qalğan qauım daqpırt soñında. Nege, ne üşin ekenin özderi de bilmeydi, Mäkeñ – ğalamat, Mäkeñ ğajayıp, wlıstıñ qwtı, wlttıñ twlğası, kök aspandı köterip twrğan da sol, qara jerdi tirep twrğan da sol, meniñ bügingi tirşiligim de, erteñgi bolaşağım da sonıñ arqası dep, dalbaqtap şaba beredi. Kümäniñ bolmasın. Keşegi jartıkeş Jiğannıñ tarihın esiñe al. Bwrınğı-soñğı qazaqta odan asqan kim bar edi – parlamentten tañerteñ ketti, tüsten keyin wmıtıldı. Sonday adam bolmağanday. Aytıp sendire almaysıñ. Endi, bügingi kösemiñ – mojantopay Maqanov. Bar tarih sodan bastalatınday. Däuirlep twr. Kelesi saylauda, qara da twr, ötpey qaladı. Sodan soñ, küni keşe ğana Müştar Maqanov degenge tabınıp ediñ dep eşkimdi de moyındata almaysıñ. Öy, onı qoyşı, solay edi ğoy, bwlay edi ğoy deydi. Esine tüskenderi. Äytpese, ol kim dep, öziñnen qayıra swrauı mümkin. Mine, ömirdiñ zañı… emes, bügingi qazaqtıñ saltı. “Qayran el osımenen jür dalaqtap” degen ğoy Abay atañ bayağıda. Janı aşıp. Endi bizdiñ janımız aşitın eşteñe de qalğan joq. Qalıptı minezdi öz qajetimizge paydalanğannan basqa. YAğni, Jiğannan soñ Müştar şıqsa, ol ekeuindey qayırşı kedey emes, mıñğırğan bay, ol ekeuindey äumesir aqımaq emes, aqıldı, parasattı, ol ekeuindey şalasauat nadan emes, tarihqa tereñ boylağan, ekonomikanıñ barlıq qaltarıs-astarın tanığan, jay ğana ziyalı, mädenietti azamat emes, atalı, tekti twqımnan şıqqan Marat Qazıbekov nege twlğa bolmasqa! Iä. Twğırlı twlğa. Kelesi kösem. Bayqaysıñ ba, seniñ qwldıqtan qaljırağan, keudesi basılıp, mıyı aşığan sorlı jwrtıñ jolbasşı kösem izdemey twra almaydı eken. Joq, ükimet emes. Bwrın şarasız qazaq bar qiındıq, azabın qwdaydan köretin. Endi qwdayğa senbeydi, barlıq sor – jaman ba, jaqsı ma, biliktiñ kinäsi dep biledi. Biraq därmensiz jwrt, kedey, kembağal qauım äldebir qwdıretke senui kerek, äldenendey säulesiz ümit kütui kerek. Sondıqtan da, keşegi kommunizm elesine wqsas, jaña bir uağızğa beyim jartıkeş Jiğandar men mojantopay Müştarlardı köterip şığaradı. Men äuelde ayran-asır bolıp tañırqasam da, keyin jirene, tıjırına otırıp, kämil tanıdım. Älgi sabazdardıñ ataq-dañqınıñ sırın. Oy-öresi – jabayı tobır deñgeyinde, yağni, qayda barsa da halıqtıñ kisisi. Jäne sol halıqqa ne keregin biledi. YAğni, is emes, söz. Anda-sanda parlament minberinen, satımsaq baspasöz betinen “Elim-au!.. Jwrtım-au!..” dep, ökirip, öksip qoyadı, kün aralatıp, özderiniñ jeke bastarı üşin qauip-qatersiz käkir-şükir birdeñelerdi köyitedi, aytalıq, qant qalay qımbattap ketti, naubayhanalar nege maylı şelpek pisirmeydi degen siyaqtı, jäne asa körneki, iri, eşqaşan orındalmas, biraq wnasımdı joba-josparlar wsınadı, mäselen, Betpaq-Dalanı sulandıru, Aral teñizine Atıraudan alıp toğan tartu, qazaq tilin Birikken Wlttar wyımı arqılı bükil älemge taratu degen siyaqtı. Al endi kümän keltirip kör halıqtıñ sonday qamqorına. Men de däp solarday tanıluım kerek. Biraq uaqıtşa, parlamenttiñ bir saylauına emes, birjola. Jäne jel söz, aldamşı uädemen emes. Öreli söz, naqtı ispen. Tek bir jetip alsam… Halıqtıñ qaltqısız qoldauına ie bolsam… Bärin ornına keltirem. Kedey-kepşikke qol wşın beru öz aldına, sonday marhamatqa tatımasa da, mına köringenge jağınıp, özeurey sabılıp jürgen bükil önerpaz, jazarman qauımğa jeñildik, järdem jasaymın. Şalğay auıldardı köterem, jastardıñ jwmıssızdıq jağdayın jeñildetem… – qoyşı, tolıp jatır. Ärine, osınıñ bärin jüzege asıru üşin ülken bilik kerek. Qatardağı parlament müşesinen äldeqayda joğarı. Sol, ülken mansapqa jetkenderdiñ menen aqılı artıq deydiñ be, biligi artıq deysiñ be. Öziñ de bayqap jürgen şığarsıñ, asıp ketken eşteñesi joq. Tek baylığı ğana artıq bolar. Älgi mansap, qızmettiñ arqasında. YAğni, ol da orındalatın arman. Bwdan soñ tipti ülken biikke qol sozsam nesi bar…

– Osınıñ bärine tarihşı-ğalım atanbay-aq jete bermeysiñ be, – dedim.

– Jetem, – dedi. – Qaytkende jetem. Tağı da salıstırıp qara meni bilikte jürgendermen. Baylığınan basqasınıñ bäri kem. Ayttım, bilimim joğarı, eki tarapta birdey. Kisiligim de, minezim de artıq. Jüykem temir. Tür-twlğam da kelisti. Ömirlik täjiribem de jan-jaqtı. Ras qoy. Eñ bastısı, meniki – şolaq esep emes, wzaqtan tartılğan naqtı bağdarlama. Jañağı, ökimetke enbese de, bilik töñiregine jaqın barğan, twrlausız bolsa da sözi bar, aqılsız bolsa da ebi bar, özegi quıs ökireş ekeu nege ülken abıroyğa jetti, uaqıtşa deseñ de? Keneusiz keñkelestik, betsiz populizm öz aldına. Baz-bazında wltqa wnağan mäselelerdi kötere bilgendikten. Mağan keregi – bayansız ataq, uaqıtşa bilik emes, baysaldı ataq, tüpkilikti, abıroylı bilik. Wlttıñ wlı degen daqpırt kerek. Tım qwrsa äuelgi kezeñde. Äuelgi satıda. Odan soñ… biik degende men tım joğarı, eñ ülken biikti nwsqap otır dep oylama. Sen künäli bolasıñ, men kinäli bolam. Oğan… qayda. Meniñ äzirge mejelep otırğan eñ ülken biigim – ministr emes, oblıs äkimi. Böten aymaq emes, özim bauır basqan Oñtüstiktegi. Bas aman bolsa, odan arğısın tağı köre jatarmız… Wqtıñ ba meni… bizdi qanday igilikter kütip twrğanın. Seniki de jön, jañağı qaljıñnan basqası, eki jüz eludi azırqanıp, üş jüz elu swrağanıñ. Million – teñge emes, dollar – million dollar boladı keyin, men bar mwratıma jetkende. Al äzirge… oylap twrsam, artığı joq – sen aytqan mejeden asıp, tura bes jüzge toqtayıq. Bes jüz mıñ dollar!

– Eşqanday qaljıñ emes, – dedim men. – Äuelgi sözimnen qaytpaymın. Üş jüz elu dedim – üş jüz elu. Insap kerek. Mağan ğana emes, sağan da. Qızığın kördiñ, twtas otız jäne tağı bir jıl boyı jalğız öziñ. Endi tüp iesine qaytarasıñ. Baljandı.

Marat meni jaña körgendey, nemese rabaysız wsınıs jaña ğana jasalğanday, tañırqap, ürke qarap, azğana otırdı. Sodan soñ zorlana jımidı.

– Nege qırsığıp otırsıñ? Şınımen-aq köñiliñ… bayağıday ma?

– Bayağıday ma, basqaday ma, mäsele onda emes. Men ötkenniñ esesin qayırğım keledi.

– Eşqaşan qaytpaydı, – dedi Marat. – Ötken otız jıl jäne… keyingi bar ğwmırğa tatitın äuelgi toğız ay – jalğan dünie ekinşi märte oralmaydı… Sen meni – öziñdi öziñ mwqatu üşin ğana. Hoş. Kezinde qwmarıñ tarqamay qalıptı. Ras, Baljan… äli de qızday. Qwşağı ıstıq. Qapada qalğan sen emes, bar ğwmırın birge ötkergen meniñ özimniñ… ıntığım tarqağan joq. Senesiñ be soğan?

– Senem… – dedim, jüregime şım-şım qan qwyılıp. – Sondıqtan da… qayta körgim keledi. Ötken däuren oraladı. Közge bolmasa da, köñilge.

Däl osı sätte Baljandı şınımen swrap otırğanıma özim de sengendey ekem.

– Jön deyik. Endi aqılmen oylap kör. Men… bağzıdağı iñkäriñ üşin, ese emes, alıs-beris sauda jönimen sağan bermek ekem. Sonda… Baljan köne qoya ma? Seni kim dep keledi? Neñe qızığadı?

– Birinşiden, kim ekenimdi wğındırasıñ. Aldımen öziñ. Sodan soñ men. Iä. Qwday qosqan äuelgi qosağımın.

– Jartılay dep ayt, sonıñ özinde bes minutqa ğana.

– Sol bes minut sol qızdıñ bükil bolaşağın ayqındağan. Men bolmasam, sağan da bwyırmaytın edi.

– Jaraydı, jaraydı, täptiştemey-aq qoy, – dedi Marat jımiya külip.

– Qwday qosqan zañdı qosağımın. Äuelgi. Bir dep qoy. Ekinşiden… seniñ qazaq tarihınıñ bilgiri degen atağıña jol aşıladı. Osınıñ özi jetip jatır. Üşinşiden – otız jıl boyı tegin paydalandıñ. Endi, qartaymasa da, mamırlağan şağında… jalğız köylekpen, jalañaş şığarmaysıñ. Seniñ bar baylığıñnıñ negizin salğan kim? Qayın atañ. Baljannıñ äkesi. YAğni, Baljannıñ özi. Sendegi bar baylıqtıñ tügeline demeyin, anıq teñ jarımına enşiles. Ülesin tolıq almasa da, üy-jay, tiesili qazına, qarajatımen…

Marat meniñ manadan bergi şart-talabımnıñ män-mağnasın endi ğana añdağanday, keudesin kere otırdı, közinde qatañ ot wşqını, ezuinde jımısqı, aşı külki tabı bar edi.

– Ayta ber, ayta ber, – dedi basın izep, keudesine qolın qoyıp, mırs etip.

– Sen kületindey eşteñe joq. Qay zañğa jüginseñ de, meni… men emes, Baljandı jaqtap şığarı kümänsiz. YAğni, barşa baylığımen qosa wzatasıñ. Biraq eñ bastısı – ol emes. Mağan nesine qızığadı deysiñ. Alğaşqı künderde özim de kümän men twman aralığında jürdim, elesi esimnen emes, köz aldımnan ketpey qoydı, öñimde de, tüsimde de. Iä. Sen – men emes ediñ. Baljan onı da sezip bildi. Seniñ salqın tartqanıñdı bayqamasa da, meniñ mwnda qalğan ıstıq qwşağımdı añsap, qwlazığan şaqtarı boldı. Tän läzzatı ğana emes, jan jarastığın da izdegen. Anıq, sol, auıldağı äuelgi künderdiñ özinde senen göri meni jaqsı kördi. Biraq meniñ mwnda qalğanımdı bilmeytin. Barı osı şığar dep, tağdırğa moyın wsınıptı. Äytse de, ömir boyı, bayağı, ekeuimiz birge jürgen alğaşqı künderdi añsadı. Sen özgerdi dep oyladı. Özgergen joqsıñ, öz qalpıñ. Mahabbattan tıs, meyir, marhamattan tıs, bar isi qatañ esepke qwrılğan meniñ ekinşi jarımım…

Marat tike qarap, ünsiz qaldı.

– Biraq Baljan… alğaşqı mahabbat, äuelgi jar… Bayağı kirşiksiz köñilden aynımadı. Al sen… sağan Baljannıñ näzik janı emes, ıstıq qoynı ğana qımbat edi. Añsarın taptı, baqıttı dep oyladıñ. Al seniñ añsarıñ bir äyelden asıp, dalağa tögilip jatır edi. Ömir boyğı köldeneñ jürisiñ twrıptı, dünieniñ esigi sendeyler üşin ayqara aşılğan şaqta, jaña baylıqpen qosa, jaña bir qızıqqa jettiñ. Iä. Rizaşılığın berdi, kelisti, seniñ onsız da kelistirip jürgeniñdi biletin, ayağına twsau tüssin, ärkimmen emes, bireumen ğana bolsın dedi. Endi mine… Sol, otız bir jıl bwrın ayrılğan jarım köñil joğalğan joq, bar bolıp şıqtı. Ölgen tirilse de, öşken janbaydı. Biraq qimasıñnıñ tünekke batpağanın, bar ekenin biludiñ özi bir ğanibet emes pe. Ärine, äuelde, alğaş estigende auır boladı. Qinalıp twrıp tüsinedi, keşiredi. Meni de, seni de. Sodan soñ swrayıq, kimdi qalar eken. Kümäniñ bolmasın, qartayğan, qajığan, twrmıstan tozğan meni qalaydı. Kerek deseñ, manağı jalğız köylekpen şığadı, baylığıñdı da, basqañdı da tärik etip. Ayttım, äueli män-jaydı wğındıramız, sodan soñ saualdı özine salamız. Öziñe senimdi bolsañ, osığan kön.

– Men senem, – dedi Marat. – Özime ğana emes, Baljanğa da. Mine otız… otız bir jıl tatu-tätti twrdıq, baqıttı ğwmır keştik. Bir wl, üş qız ösirdik. Aqımaq emessiñ, sol balalardıñ äkesinen, ömirlik qosağınan ayrılıp, qaydağı bir… seni tañdap, sonşa ne körinipti!

– Tañdar, tañdamas, alğaşqı balası – jalğız wl öziniñ äkesin tanuı kerek…

Marat atıp twrıp, meni jağadan ala tüsti.

– Qu qayırşı! Sümelek! Endi bir auız söz aytşı!..

Şeñgeldep qısıp, buındırıp baradı.

– Şındıqtan qorqasıñ ba? – dedim, tınısımdı äreñ alıp. – Qorıqpasañ, bosat.

Bosattı. Biraq tapap jibergeli, tönip twr.

– Şındıq sol – Baljan menen jükti ketken. Jaspız, añdamappın. Oylap barıp, keyin bildim. Alğaşqı bala – jalğız wl – meniki.

– Seniki emes, meniki, – dedi Marat ıza men namıstan jarıla jazdap. –Meniñ öz wrqım. Sondıqtan da Baljan senimen qalğan joq, menimen ketti.

Endi men küldim.

– Eger bastapqıda ekeuimiz bir kisi bolsaq, ol kezdegi bala menen qalay alıs boladı. Menen sağan jaqın emes. Ortaq. Oğan qanday kümäniñ bar?

Marat sılq etip, eski divanğa otıra ketti.

– Nağız swmıray ekensiñ, – dedi bar bolğanı tisin şıqırlata ısıldap.

– Nağız swmıray – mına sen, – dedim. – Qalıñdığımdı qatın qıldıñ, balamdı bauırıña bastıñ. Endi köpe-körneu aqiqattı teriske şığarğıñ keledi.

– Sen sorlı tüsinseñşi, – dedi Marat säl-päl sabır tauıp. – Qalay aytsañ da, Maqsat meniñ bauırımnan jaraldı. Meyli, sağan da tiesili deyik. Biraq… sonday aqıldı, süykimdi bala bolıp, meniñ alaqanımda, molşılıqta östi. Ärine, sen de sonşama älpeştep bağıp, qağar ediñ. Biraq zaman özgerdi ğoy. Seniñ emes, meniñ paydama. Endi sol qalpında, seniñ şañırağıñda össe kim bolıp şığar edi? Qorlağanım emes, öziñ aytqan aqiqat şındıqqa jügineyik. Qaytkende de, mektepte üzdik oqitın edi. Odan keyin universitetti de qızıl diplommen bitirdi deyik. Sonda, mına sen… osı balanı bolaşağı mol, tüsimdi, jaqsı qızmetke ornalastıra alar ma ediñ? Ol da eşteñe emes. Darınına seneyik. Özi jarıp şığadı dep. Ol – bwrınğı, sender sögip, isten alğısız qılıp jürgen sovet zamanı ğoy.Qazir bäri basqaşa. Seniñ danışpandığıñ kök tiın. Aqılı kemis, auzı qisıq baydıñ balası ötedi. Kemitkenim emes, mına seniñ öziñniñ balalarıñ ne boldı? Onı da bilem. Üş qızıñ da mektepti altın medal'ğa bitirgen, üşeui de universitetti üzdik tämamdağan. Ülken qızıñ, ağılşın tilin bilgeniniñ arqasında äldebir şeteldik firmağa jwmısqa äreñ ilindi. Qalğan ekeui küyeulerimen birge, är tarapta äytip-büytip ünemderin ayırıp jür. Al bizdiñ Maqsat mwndağı universitetten soñ Angliyada, Kembridjde oqıp qayttı. Meniñ arqamda. Tağı da, sol oquı üşin emes, äkesiniñ bay-bağlan bolğandığı üşin bolaşağı zor memlekettik qızmetke ilindi. Al sen sol Maqsattı qay wşpaqqa şığaratın ediñ? Sen ğana emes, sen qatarlı, tipti, senen ataq, abıroyı joğarı professor, jazuşı, akademikterdiñ darındı balaları dalada qaldı. Sırttağını qoyğanda, öz közimmen körgenim, bizdiñ wlmen qatar jürgen, äuelde teñdey oqığan, qabılet-darını qaraylas, jaynap twrğan tağı bir balalardıñ tağdırın aytpay-aq qoyayın. Bastarın tauğa wrdı, tasqa wrdı, auıl-üy arasında qaldı. Bizdiñ Maqsat qatarınan ozıp, oqşau şıqtı. Bar qızığı alda. Endi sol balanıñ köñiline qayau salmaqsıñ. Eki äkeden tuatın bir bala bola ma? Kim senedi? Jaraydı, men qalıspın, sağan ğana tiesili eken deyik. Baljan da rizaşılıq bersin. Sonda ne oylaydı ol bala? Tipti, bizdiñ özgeşe jağdayımızdı wğınsın. Ne degen swmdıq! Eki äkeniñ ortasında qiyali bolıp ketpey me jas bala! Nağız bezer ekensiñ ğoy öziñ. Nege sonşa jabısıp qaldıñ osınşama qaskünem oyğa? Qanday nietiñ bar? Meni qajau ma, älde köbirek payda tabu ma? Tınıştığım bwzıldı, otbasım oyran bolğalı twr. Mağan jalğız wldıñ jaqsı bolaşağınan artıq eşteñeniñ de keregi joq. Qalasañ – million al. Tek, jarqınım, bizge tınıştıq ber. Erteñi belgisiz men üşin emes. Onsız da köñili jarım Baljan üşin emes. Atalı äulettiñ eñ soñğı twyağı, bar bolaşağı alda twrğan jalğız wl üşin!..

Meniñ közime jas keldi.

– Raqmet! – dedim. – Jaqsı ösiripsiñ. Keleşegin ayqındap, oñ jolğa tüsiripsiñ. Rizamın… Eşqanday talap, tilegim joq. Meniki qaljıñ, manadan bergi. Köp ökpeniñ azğana qayırımı. Biraq… sın sağatta meni ekige bölip, jarım köñil, jarım aqıl, jarım minez, jarım keyipte tastap ketseñ… ol da tağdır isi şığar. Al Maqsat degen bala… kimnen tusa da aman bolsın, halqınıñ şın wlı retinde bar maqsatına jetsin. Atınan aynaldım, sadağası keteyin. Tek sen ekeuimizdi ayırğan täñirim oğan seniñ aramdığıñdı, meniñ därmensizdigimdi bermesin. Baljan… Baljanğa da ökpem joq. Seni – men dep jüre bersin. Baqıtınan ayrılmasın. Öziñ de aman bol. Mwrattan aynıp, äuelgi tamırıñnan bölinip, basqa bir jol tauıpsıñ. Töreşi – haq tağala… Endi meniñ basımdı auırtpay, kelgen iziñmen keri qayt, – dedim.

Marat bosañsi sögilip, azğana otırdı.

– Soñğı söziñ be? – dedi qaytadan eñsesin jazıp.

– Sağan jäne seniñ otbasıña qatıstı eñ aqırğı sözim, – dedim men de jüykemdi bekitip.

Biraq Marat toqtamağan. Serpile köterilip, äuelgi qalıbın taptı. Jäne äuelgi nietin.

– Tilektestigiñ üşin sağan da raqmet. Meni öziñniñ jalğasıñ, basqa bir ömiriñ retinde moyındadıñ. Söyte twra… ıntımaqqa, birlikke… jol bergiñ kelmeydi. Ekeuimizdiñ qaytadan biriguimiz mümkin bolmasa da, selbesip, septesip jürsek nesi ayıp?

– Sen septespeysiñ, – dedim. – Seniñ wğımıñdağı ıntımaq, birlik – basqa bir närse. Sen meniñ otız jıldıq mwratım – ğwmırlıq eñbegimdi köldeneñnen, op-oñay ielene salğıñ keledi.

– Teginen-tegin emes, – dedi Marat äli de sınay qarap. – Satıp alam. Ayttım, öte qımbat bağağa.

– Ar-namıs satılmaydı.

– Satılmaytın närse joq, – dedi Marat. – Sonıñ işindegi eñ oñayı, eñ qwnsızı – däl osı sätte sağan qasterli körinip twrğan ar-namıs.

– Ol – bügingi seniñ wğımıñ. Sen siyaqtılardıñ pälsapası. Sender ar-namıs twrıptı, tuğan eldi, barlıq qazına-baylığımen qosa satıp jiberdiñder. Biraq qwnın bilmey, tım arzanğa. Äytse de wpaylarıñ tügel. Erteñ jauabı da tolıq boladı. Bw düniede qaytpasa, o düniede. Ğarasat joq bolsa, jer betinde qalğan wrpaq aldında.

– Sen tüzelmeydi ekensiñ, – dedi Marat keudesin kere dem alıp, menen birjola küder üzip. – Mağan seniñ şimay-şatpağıñnıñ tükke keregi joq. Twrmısıñ jeñildesin dep, janım aşıp…

– Öziñe janıñ aşısın, – dedim men. – Qalay bwzılğansıñ. Şınında da, seni osınday swmdıqqa jetkizgen esepşil aramdıqtıñ äuelgi bastauı menen şıqtı dep oylaudıñ özi azap mına men üşin. Osı qalpımda jartı denem şirip ketkendey, nemese belşemnen näjiske batqanday tiksinip twrmın. Endi meniñ közge qoraş bolsa da, köñilge taza, beybit päterimdi aram deneñmen bılğamay, tezirek ket.

– Men ketem, – dedi Marat ornınan twrıp. – Al sen qanday jağdayda, qalay twrğanıñdı bilemisiñ? Ziyalı şirkin, twrmıstan qajıp, dünieden tüñilgeniñ sonday, qalıptı iba, ädeptiñ eñ soñğı jwqanasınan ayrılıpsıñ. Aqıl-tüysigiñ de ornında emes. Qazaq atañ tün jamılıp kelgen qwdayı qonaqtı qaşan üyinen quıp edi? Jay ğana qonaq emes, birge tuğan bauırdan da jaqın, etene jarmaq ekenimdi bile twra, jaudan beter jiırılasıñ. Meniñ ne jazıq, ne kinäm bar seniñ aldıñda? Sen tügili, tanıs, beytanıs bükil jwrt aldında? Kimniñ qorasına tüsip, qolındağısın tartıp alıppın? Iä, men baymın. Bwrınğı, bärin basıp wstap otırğan ökimetiñ tırapay asıp qwladı, ien qalğan, iesiz qalğan boqtışaqtı men almasam, basqa bireu alatın edi. Kerek deseñiz, jiırma bes jıldıq adal eñbegimniñ ötemi. Ekinşi bireu eseli sıbağadan sırt qalsa, tağı özi jazıqtı. Şındıq sol. Endi bar päleni mağan audarıp tastamaqsıñ. Iä, men raqımsız qatalmın. Meni qatal qılğan – zaman, orta. Zwlım deysiñ, zalım deysiñ, bwlağay zaman, bılıqqan qoğamda basqaşa ömir süru mümkin be? Mına sen meyirbandıqtan ne taptıñ? İzgilikten ne wttıñ? Añqau, adaldığıñmen qay wşpaqqa şıqtıñ? Endi jerdiñ üstin astına tüsirgen, qazaqtıñ bar qazına-baylığın jat qolına ötkizgen, tek aramnan ğana mal jiıp, zorlıqpen ğana mansapqa jetken mıñ san jalmauızdıñ işinen ğwmır boyı beynet astında tirnektep tirşilik jasap, özine tiesili ülesin ğana alğan meni – ötkendegi öziñ, bügingi kindiktes sıñardan jaqın jarmağıñdı köre qalıpsıñ. Süyiniş emes, qayğı tauıp otırsıñ. Qanşama auır söz ayttıñ. Köldeneñniñ betime tike qarağanın kötere almaytın mağan. Sen bilesiñ be, basqanı qoyğanda, manağı on auız söziñniñ bireui üşin ğana köziñdi qwrtıp jibere alatınımdı? Op-oñay joq qılatınımdı. Kez kelgen uaqıtta. Eşqanday erekşe oqiğasız. Mäselen, endi üş künnen soñ mına jaman lyustranıñ berik, temir ilgegine, mıqtı kendir jipke asılıp twrsañ. Auır twrmıs, twyıq tığırıq. Basqa amal qalmağan. Nemese, erteñine, köşede, beyuaqta qasıñnan öte bergen äldebir bwzaqı bala qaq jürekten biz tığıp alsa… kim biledi, kim tabadı? Kördiñ be, qalay tartsam da, seniñ tağdırıñ meniñ qolımda.

– Kerisinşe, – dedim, barlıq loqı, doñaybatın sabırmen, ünsiz tıñdap bolğan soñ. – Kerisinşe, seniñ tağdırıñ meniñ qolımda. Men emes, sen täueldisiñ. Sondıqtan de kelip otırsıñ. Ras, tirşiliktegi tağdırımız eki ayrılğan. Biraq tumısımız bir ekeni anıq bolsa, ajalımız da ajıramas birlikte. Ömir jiptigi ortaq. Onı öziñ de bilesiñ, mana añğartıp qaldıñ. Erte me, keş pe, ekeuimiz bir künde, bir sätte öluimiz haq. Seniñ raqımsız jendetiñ meni moynımnan qılqındıra ilip, töbege tartqan şaqta, äldebir alıs qalada, sändi sarayda, masattanıp, raqattanıp, öz betimen otırğan seniñ de keñirdegiñ keptelip, tınısıñ bitip, twnşığıp ölesiñ. Seniñ jaldamalı bwzığıñ, nemese bwzıq kelbetine tüsken qılmıskeriñ qasımnan öte bere, kökiregime biz tıqqan sätte, ay daladağı seniñ de jüregiñe qan tolıp, til tartpay ketesiñ! Men öz betimmen aştan ölsem, sen artıq jegen tamaqtan ulanıp, nemese küpti bolıp ölesiñ. Özime özim qol saluım mümkindigin aytpağanda. Mine, kördiñ be, meniñ emes, seniñ ömiriñ kisi qolında. Bar tirligiñ mağan tirelip twr. Äytpese, osıdan äldeqaşan bwrın jaña şet-jağasın aytqan josparıñdı iske asıratın ediñ. Qwdaydan qorıqqannan, nemese meni ayağannan irkilgen joqsıñ. Mäseleniñ män-jayın tanıp bilgen soñ, öz qauipsizdigiñdi oylap qana toqtadıñ. Endi qalauıñdı qorqıtıp almaqsıñ. Sen emes, men qorqıtuım kerek. Küş sende emes, mende!..

Marat älde sözime, älde özime tañ qalğanday, añıra qarap twrıp qaldı. Sodan soñ qarqıldap külgen. Auır qol, qayrattı alaqanımen solq etkizip, iığımnan qaqtı.

– Analitik ğalım bolğanıñnıñ bir paydasın kördiñ, – dedi süykimsiz ırjiıp. – Kel, tös qağısayıq. Endigi jerde jwbımız ajıramay, ıntımaq, birlikte bolayıq degen kim? Äytkenmen, – dedi mañdayın tıjırıp, betin sipalap, – manadan beri özimdi özim tolıq tanımay otırıppın. Bälkim, seni sınağım kelgen şığar…

– Ekeuimizdiñ birge jaralğanımız ras, – dedi. – Sirä, birge öluimiz de ğajap emes. Äytkenmen, kümänim bar. Bälkim, seniñ ömir jiptigiñ mende şığar. YAğni, sen qayda ketseñ de, men ornımda qalam.

– Ketken – sen, qalğan – men, – dedim. – Men bölinip şıqqam joq, sen bölindiñ. Ömir jiptigi mende qaluğa tiis. YAğni men derbes tirşilik jasay berem. Men ölgen küni sen de…

Marat oylana, şübälana qarap, bögelip qaldı.

– Jiptiktiñ wştığın qoya twrayıq, – dedim men. – Qaytkende de, bütinniñ jarmağı – özara täueldi. Ayttım, birge tuğanımız ras bolsa, birge ölmegimiz de kümänsiz.

– Solay şığar… – dedi Marat. Kerile sozılıp, ötirik esinedi. – Biraq nege? Bölingen – qayta birikpese…

– Sol bir azaptı tün, sın sağatta, erikti me, eriksiz be, ötpeli tänimiz birjola bölingenimen, ğaziz jan uaqıtşa ğana ayrılğan. Jarıq düniege jalqı bolıp keldi, sol jalqı, jalğız qalpında oraluğa tiis. Eñ soñğı mezet, täsilim sätinde qayta tabısamız. Allanıñ äuelgi esebinde, meyli Mwrat de, meyli Marat de, qalay atasañ da, ekeu emes, bir-aq kisi bar. Jaman bolar, jaqsı bolar, jer betinde ğayıptan şıqqan, esepten tıs adam joq. Tuğanda jalqı edik, ölgende de jalğız bolıp şığamız.

– Iä… – dedi Marat oyğa batıp. – Men qwdayğa senbesem de, tirşilik, tabiğat zañın moyındaymın. Anada… ğılım jönimen, eskilikti bir därigerden keñes aldım. Sen kelip ketken soñ. Kindigi bir egizder turasında. Birge ölmese de, keyde birge auırıp, birdey sezinedi eken. Ekeui eki qiırda jürgenniñ özinde. Al biz… egizdiñ sıñarınan da jaqınbız ğoy.

– Alıspız, – dedim men. – Birdey sezinip, birge auıra almaymız. Birlikten – qarama-qayşılıq basım. Qaq ayrılğanda… jaqsılı-jamandı dep aytpayın, bir bas, bir jürekten bastau alğan, özara ayırması bar eki-day minez, eki-day tanım, eki-wştı maqsat… teñdey bölinbey, qaq jarılıp, ärqaysısı öz tarabına tartqan. Bireuge anau, bireuge mınau, bireuge azı, bireuge köbi ketken. YAğni, ekeuimiz – qarama-qayşı qalıptağı eki adam – kerek deseñiz, özara dwşpan boluğa tiispiz. Seni menimen qayta jüzdestirip otırğan – riyasız köñil emes, amalsız qajettilik.

– Meni jek köresiñ, – dedi Marat. Men de… qanşa elemeyin desem de, öte jaysız jağdayğa tüstim. Öte ökinişti jağday. Bayağıda menen bölinip qalmay, birge ketuiñ kerek edi. Äuelde solay şeştik qoy. Ayaq astınan qobaljıp, bwzılıp… Endi ötken iske şara joq. Jek körsek te, jaqsı körsek te mämlege keluimiz kerek. Jañağı… jarmaq ataulınıñ özara öştigi turalı söz… sirä, jalğan laqap. Qarama-qayşılıq bir kisiniñ boyında twrsa… özin-özi qalay jek körmek. Bizdegi bar ayırma – sol erekşe sıpattardıñ ajırap, bölinui ğana. Qaytkende de jattıq – bizdiñ jolımız emes. Özimizge özimiz orınsız qiındıq tuğızudıñ qajeti qanşa. Diñimiz ortaq, özegimiz bir ekeni anıq qoy. Men, tilesem de, tilemesem de, özim twrıptı, özge, köldeneñ jwrt közinde seniñ esim, elesiñnen qaşsam qwtıla almaymın. Birge tuğan bauır ekeniñe eşkim de kümändanbaydı. Jäne meniñ töñiregimdegi barlıq jwrt öz közimen kördi. Sondıqtan seni jatırqay almaymın. Jäne jwrttan wyat, meniñ jaqınım bolğandıqtan, sen joqşılıqta jüruge, tarşılıqta qaluğa tiis emessiñ.

– Meni satıp alğıñ kelgeni sol eken ğoy?..

– Eki esep, bir qisap, – dedi Marat şimirikpesten. – Tuıstıq kömektiñ seni eşteñege mindettemeytin oñay jolın wsınıp edim. Sağan da jaqsı, mağan da jaqsı. Onı qabıl körmediñ. Jaraydı, men tım zäru emespin, pälenbay ğalım degen dabırağa. Aqşañ jetse, ataq şığarudıñ amalı köp.

– Sen aram aqşañdı köldeneñ tarta berme, – dedim men.

– Adal aqşa. Aram bolsa da eşkimniñ dauı joq. Örekpi bermey, söz tıñdasañşı.

– Ayt endi, armanıñdı tügesip.

– Men seni qayta körip, riyasız äñgimelespek em, jas kezimdegi twrpatımdı jañadan tanığanday bolıp twrmın. Endi… tağdır solay jazıptı. Sen meni qalay kinälasañ da, meniñ sağan ökpe, arazım joq. Äytpese, kelmes te edim. Endi, kelgen soñ, körgen soñ, ötken men ketkendi tügel saralap otırmın. Ökinişim de joq emes. Sağan ğana emes, özime de… janım aşidı. Mına men de, senimen birge jürgen kezimde… ğılım jolın añsap edim ğoy. Bäri basqaşa şıqtı. Men üşin. Al sen sondağı ülken maqsat jolında äli de talmay eñbek etip jatırsıñ. Üy-jağdayıña, twrmıs talqısına qaramastan. Sol ülken şaruanı mejeli jerge jetkizu kerek. Seniñ armanıñ – meniñ armanım. Sen jetseñ, meniñ de jetkenim. Biraq bwl qalpıñda bir küni üzilip ketuiñ ğajap emes. Talassız närse, önimdi jwmıs jasau üşin qolaylı jağday kerek. Üy-jay, as-su, bağım-kütim degendey. Kündelikti tirşilikke qatıstı tağı qanşama igilikter. Osınıñ bäri qoldağı närse. Meniñ qolımdağı. Sağan tiesili.

– Jön-aq, – dedim, küdik pen kekesin aralas. – YAğni, manağı, saudağa ötpey qalğan aqşanı mağan tegin beresiñ…

– Däl taptıñ, – dedi Marat meniñ bet-jüzime tike qarap. – Tek qarajat qana emes. Qarajwman men Maqannıñ da auızdarı jabıladı. Ğılımi jwmısıñ tejeusiz, köldeneñ bögesinsiz alğa basadı. Jüykeñ qalıbına tüsip, densaulığıñ kürt jaqsaradı. Örisiñ keñip, ömiriñ wzaradı. Osınıñ bäri – sen jek köretin aqşanıñ arqasında. Meniñ emes, seniñ aqşañ. Tiesili sıbağañ. Jäne men üşin emes, öziñ üşin ömir süresiñ, eñbek jasaysıñ. Bwdan artıq ne kerek?

– Eşteñe de kerek emes, – dedim. – Seniñ esebiñnen eşteñe de kerek emes, – dedim, sözimdi tüzete naqtılap.

– Bala bolma, – dedi Marat zilsiz. – Men senen tölemin swrap twrğam joq qoy. Bar tölemi – öziñdi ömirlik maqsatqa jetkizetin ğılımi nätije. Meniñ orındalmağan armanımdı sen jüzege asırasıñ. Nesi teris? Köñiliñde mağan degen äldenendey kümän bolsa, birligimizdi, tuıstığımızdı wmıt, demeuşi degen bar ğoy qazir. Jağdayı kelisti äldebir alpauıt ay daladağı änşige koncert wyımdastırıp beredi, alaşağı, bereşegi joq äldebir jazuşınıñ kitabın şığaradı, äldebir akademiktiñ toyın ötkizedi, ol az bolğanday, tartu dey me, taralğı dey me, ret-orayına qaray ärkimge inomarka maşina mingizip jatadı. Meniñ sol mecenat baylardan qay jerim kem? Älgi maşina mingen akademik, kitabın tegin şığarğan jazuşı senen artıq pa? Onıñ üstine, qanşa aytsam da moyındamay qoydıñ, sağan tiesili, enşili qarajat. Men sol bir tünde… meylinşe qataldıq jasağan siyaqtımın. Ortaq qalıñdığımızdı aytpaymın. Äuelden mağan bwyırğan eken. Basqa… Seniñ boyıñdağı, men asıl dep, artıq dep bilgen bar qasietti, oğan qosa, endi ğana añdadım, jiger men qayratıñnıñ eñ qajırlı böligin… tartıp alıp ketippin. Jaraydı, mwnıñ bäri sanasız türde, meniñ erkimnen tıs ilesip ketken igilikter eken. Men seniñ qaltañdağı eñ soñğı tiınıñdı, üstiñdegi jalğız kostyum, jaramdı köylegiñe deyin sıpırıp äkettim, panasız, qorğansız, därmensiz qalıpta eski jwrtta jalğız qaldırdım ğoy. Meniñ bar siyapatımdı sonşama zorlıqtıñ azğana öteui dep bil…

Baljannan ayrılğan, barımnan ayrılğan sol bir azaptı, qiın künder oyıma qayta oraldı. Köñilim bwzılıp, ünsiz otırıp qalğan ekem.

– Tağdır keş te bolsa, qayta tabıstırdı, – dedi Marat. – Endigi ökpe-arazğa orın joq.

Oñ qolın mağan soza berip, oqıs bögeldi de, penjeginiñ tös qaltasınan älde qağaz, älde qwjat, bir buma alıp şıqtı. Alaqanımen salmaqtay basıp, stol üstine qoydı. Qolın tartqanda kördim, tığız qattalğan, ortasınan beldeuley oralıp, äldebir bank tañbası basılğan jasıl qağaz. Dollar. On mıñ. Marat ekinşi, sol qolın kelesi tös qaltasına tığıp, tağı bir buma şığardı. Tekşelep, äuelgi kesektiñ üstine qoydı. Tağı on. Eki buma – tura jiırma mıñ…

Men basında tañırqap, sodan soñ älde tiksinip, älde osınşama aqşanıñ mısı basıp, qwnısa baqırayğan qalpımda otırıp qalsam kerek.

– Bwl – alğaşqı, oñtaylı qajetiñe, – dedi Marat alaqanın uqalap. Tağı da wmsına bere, qolın keri tarttı. – Tek, aynalayın bauırım, bala qoraz qwsap, önimsiz töbeleske wmtıla berme. Sağan keregi – ğılımi jañalıqqa qwrılğan tolımdı monografiya ğoy. Eşteñege alañdamay, jwmısıñdı jasa. Mwndağı tirşilik-jayıñ twrıptı, sırttağı bar şaruañdı mağan tapsır. – Jeñil kürsinip, azğana bögeldi. – Tek bir tilek… Ekeuimiz qaytara kezdespey-aq qoyayıq. Auır bolar. Tipti, telefondasıp söylespeyik. Keñespeyik, aqıldaspayıq. Jäne birimizdiñ isimizge ekinşimiz qol swqpayıq. Arazdasıp qalarmız. Bizdiñ jağdayda alıstan sıylasqan jaqsı. Biraq habarsız qalmaymız. Mine, vizitka, meniñ kömekşimniñ. Tikeley keñse telefonı, qalta telefonı. Biraq köbine özi habarlasar. Ara-twra, ayrıqşa kereksip jatsañ… ärine, öziñ soğasıñ. Aspandağı ay… – Marat mekirene küldi, – meniñ eki qatınımnan basqa bar qajetiñdi ornına keltiredi…

Meniñ jauabımdı kütpesten, teris aynaldı da, nıq basıp şığıp ketti.

Bwl kezde appaq bolıp tañ da atqan eken.

Sol künnen bastap, meniñ twrmıs-tirşiligim özgerip, bar ömirim jaña bir arnağa tüsti. Quatım qabındap,özime degen senim keudeme sıymay twrğanday. Äueli Akademkitap dükenine barıp, totalitarlıq tärtip qwrdımğa ketkennen beri şın erkindik tapqan orıs ğalımdarı dayındap şığarğan, sapalı qağaz, qımbat mwqabalı, kesek-kesek, tom-tom, älemdik tarih pen qoğamdıq oy, ädebiet pen filosofiya tarabındağı, Resey memleketi, Wlı Dala, Mwsılman düniesine qatıstı qwndı kitaptardı qabatımen, tobımen satıp aldım. Sodan soñ bar şoqpıtımdı bütindep, şıttay kiindim. Tesik şwlıq, şoñqiğan tufli, jırtıq dambal – könetoz kostyum, mıjırayğan qalpaq, salpiğan pal'tomen birge qoqısqa toğıtıldı. Sapalı, qımbat kiim-keşek, keudeşe, ayaq kiim, bwt kiimderdi aytpağanda, ädepki kündelikti kostyumniñ öziniñ törteu-beseuin qatarınan alıppın.

Äuelde qayırdan tüsken köldeneñ qarajattı qajetime jaratuğa dätim barmadı, älde wrlıq jasağanday, älde para jegendey ıñğaysızdanıp, qoñıltaqsıp edim, qajetti, qolğa tüspes kitaptardan bastap, az-maz auızdanğan soñ, arada apta ötpey üyrendim. Qaytkende de adal aqşa. Ekinşi jarmağım tapqan, yağni özime özim sıylağan enşili sıbağam. Jäne tek qana igilikke jaratam ğoy. Äri tım köp te qarajat emes. İlkide köl-dariya bop köringen qos buma şetinen jemirile bastağanda, onnıñ biri ketpey-aq az köringen. Bwlay şaşa bersem, şaşıp emes, qajetimniñ özin irikpesem, jarım jıl ötpey sarqıladı eken. Tağı da bayağı kedeyşilik. Äuelgi kebime qayta oralu swmdıq apat körindi. Endi jağdaydı paydalanıp, osı bar kezimde, äbigerden tuğan eriksiz demalısımdı üzip, jwmısqa qaptal otıru kerek eken. Äzirge jetken jerimdi bayıptap, qoldağı bardı qayta qarasam, moyındağı jwmıs äli de birtalay körindi. Temir tor qirağan soñ kökjiek ölşeusiz keñigen, tarihımızğa qajet qanşama jaña derek, tıñ zertteulerdiñ beti aşılğan. Tipti, ejelden bardıñ özin jañaşa bayıptau qajet. Bwrınğıday jan-jağıña jaltaqtamay, kimniñ qıbın tabam dep qorğalamay.

Jastıq armanımmen qayta tabısqanday, eskilikke kömildim de kettim. “Täuelsizdik degen osı!” – deymin, sonı baylam, tıñ pikirlerimdi japıraq qağazğa jeke tezister türinde tañbalağan sayın, kökiregimdi kere masattanıp. Kenet… bwl täuelsizdik keler-kelmesten, bwrınğı tar zaman tozaqı zamanğa aynalğanı, beybit, tınış künde, nebäri eki-üş jılda el-jwrtıñnıñ jappay tozıp ketkeni… meniñ özim arıp-arşıp, jan tözgisiz jağdayğa wşırap… ğayıptan oñalğanıma anıq bir ay ötpegeni… esime tüsip, özimniñ eki-day jağdayıma tañırqay qaraymın. Nege ayaq astınan özgere qaldı – zaman emes, meniñ jarmağım? Älde tereñnen tartqan basqa bir maqsatı bar ma? Tarazığa salsam, qwr kümän körinedi. Meniñ igiligim – yağni ekeuimizdiñ ortaq, ortaq emes, iliktes ömirimizdiñ oñdı bolğanınan basqa nieti joq siyaqtı.

Tegeurindi äri tıñğılıqtı jwmısqa kiriskenime onşaqtı kün öter-ötpeste, Ğılımi kitaphanadan keştete şığıp, jadau päterime kelsem, tar kuhnyadağı jalañaş tamaq-stol üstinde ülken, qalıñ konvert jatır eken. Qaydan kelgeni belgisiz, şığası, kiresi adresi joq. Biraq mağan arnalsa kerek. Eñ keremeti – men qolıma mol aqşa tüskennen soñ jañadan saldırğan temir esigim, jäne qabattağan qos qwlıp bögesin bolmağan, op-oñay aşqan, kirgen, qoyğan. YAğni, men barmın ba, joqpın ba, kez kelgen uaqıtta, tipti, tüngi wyqı üstinde erkin kiredi jäne oyına kelgenin istey aladı degen söz… Qalay qorıqpassıñ. Aldımen qolıma ilingen oqtaudı ala salıp, törge ozıp, stoldıñ astın, şipänerdiñ işin, divannıñ artın tekserip şıqtım. Iä, sodan soñ qayta oralıp, tualet-vannanı. Eşkim joq, eşteñe ornınan qozğalmağan. Tabaqtay paket kökten tüskendey. Buınımdı bekitip twrıp qolıma aldım. Äuelde qas pa, dos pa, qaytkende de meni şırmap alğan jarmağım moyınğa artar äldenendey bwltartpas şart… älde basqaday talap qoyıp otır ma degen qauip, sodan soñ… ürey – mende mol aqşa barın bilgen qaraqşı reket… barımdı tügel talap etedi… – eki-day sezim üstinde, şetinen jırtuğa batpay, qayşımen qiıp, qolım qaltıramasa da, elbirey tolqıp, äzer aştım. Äueli – bir japıraq qağaz, qaq ortasında – komp'yutermen terilgen, qoltañbasız, şağın habarlama.

“Qarajatım sarqılıp qaladı dep qorıqpa. Öziñnen basqa eşkimge de keregi joq ğılımi jwmısıñda zorığıp ketpe. Densaulığıñdı küt, iş, je, oynap-kül… Mınau – Bas banktiñ “Altın kärtişkesi” – arnayı esepşotıñ. Jäne soğan säykes qajetti qwjattar. Tağısı tağı boladı. Öziñ.”

YAğni özime özim sıylağam. Eñ bay, eñ bedeldi banktegi tiesili aqşa közi. Sıbağalı ülesim ğoy… Masattanıp, mañızdanıp, asıqpay otırıp, mwzdatqıştan alıp, bir staqan limondı su iştim. Entigimdi basıp, tınısım tüzelgen soñ, tiesili ülken paketke oñ qolımdı molınan saldım. Äueli – qarajat kuäligi – betine altındı bedermen meniñ atı-jönim, esepşot nomeri jazılğan, bank derekteri tañbalanğan, vizit kärtişkesiniñ ülkendigindey ğana bir japıraq temirşek, joq, älumen älde kümis… “Altın” atanğanımen, sırtı ğana jıltıraydı, kümis emes, kädimgi plastik boluı da – qaytkende de mol qazınanıñ siqırlı kilti. Onı alıp bir qoydıq. Kelesi – ülken paket işindegi kişi konvert. “Altın kärtişkeniñ” özim ğana biluge tiis qwpiya kodı eken. Odan äri… tolıp jatqan qosımşa, kömekşi japıraqtar, anıqtama qwjattar. Oqıp otırıp, özim de qayran qaldım. Qolıma berilgen kärtişkeniñ qwdıretin tani tüskendeymin. Jay ğana aqşalı kilt emes, bayağı Aladdinniñ qırıq qaraqşıdan oljalağan siqırlı şamımen parapar. Banktiñ esigi aşıq – qalauıñşa alasıñ. Jol jüre qalsañ, öz eliñ twrıptı, jer älemniñ şalğay tükpirindegi aqşa qoymaları tügel qızmetiñde. Parij be, Stambwl men London ba – ertegilik eldegi kez kelgen baytaq şahar, tañdaulı otel'der dayın. Auırsañ, sırqasañ, em-dom tegin, eñ aqırı, ajal jetip, kezdeysoqta öle qalsañ, mäyitiñdi ülestegi aqşadan bölek, sırt qamsızdandıru esebinen, tuğan eliñe äspettep jetkizip beredi… Ölmey-aq qoy, tirşiligiñde bar qızıqqa kenelesiñ. Endi kergimegende qaytersiñ. Asıp-taspas ne jöniñ bar. Sırdıñ suı twrıptı, mwhittıñ suı tobığıñnan kelmeydi. Köñilimniñ şalqığanı sonday, as batpay, keşki tamağım – joldağı kulinar dükennen, jürek jalğau üşin ala salğan samsa men qwymaq jeusiz qaldı.

Erteñine, ädepkidey bayızdap otıra almay, Ğılımi kitaphanadan kün eñkeymey şıqsam, sırtta bayağı… Bas kömekşi, älde Bas menedjer, älde orındauşı direktor ma, it bilipti, äyteuir Mäkeñniñ eñ senimdi kömekşisi, eski tanıs köldeneñdep twr. Anada siyapatınan jañılmasa da, keudeli, erkin edi, endi men joğarı, ol tömenşik. Öziniñ ornına säykes, izet, ibamen sälemdesti.

– Sizdi mañızdı jwmısıñızdan qaldırıp, mazalauğa batpap edik, jaqsı şıqtıñız, – dedi şınımen quanıp. – Qazir bir jerge… qarsı bolmasañız…

– Alıs pa? – dep swradım. Qaytkende de köñilimde qater bar.

– Tau jaq bette. Auası taza, tamaşa jer.

Köñilim onşa ornıqpasa da, bayız tapqanday boldım. Endi bas kömekşi böyteñdep, jorğalay jöneldi.

– Bılay, bılay… – deydi.

Sol kezde köşeniñ arğı betinde, jolımdı tosıp, älgi, bay-bağlandar ğana minetin, pälenbay degen, kişi-girim vagonğa jaqın, “Birdeñe-padjero” ma, “Sirdeñe-kruz”, älde “…kruiz” be, arıs-alıp maşinağa közim tüsti. Keldik.

– Artqa otırasız ba, alğa otırasız ba? – dedi, eki esikti qatarınan aşıp. – Şef artqa otıratın, oñ jaqtan.

– Bastıqtıñ menşikti ornına jabıspayın, – dedim. – Alğa otıram.

– Ol kisiniki basqa, bwdan göri täuirirek maşina, – dedi Kömekşi külip. –Meyliñiz. Biraq sizdiki de jön.

Men oylağanday wzamadıq. Tım alısqa wzamadıq. Qalanıñ tüstik-şığısına, tauğa qaray örleytin keñ dañğıldı boylay kele, solğa bwrılıp, jasıl betkeyde jañadan ösip şıqqan, europalıq ülgidegi, biik, sändi ğimarattıñ aldına toqtadıq. Bauırımmen, bauırım emes, jarmağımmen oñaşa üyde kezdesetin boldıq. Tağı ne aytar eken. Sirä, jaña şart… Kire beris dälizde küzetşi. Naqtılasaq, qarulı saqşı. Esiktegi äyel, äldenendey qızmet, mindeti bar tağı bireuler. Baylar twratın üyge tän, qalıptı jağday. Jap-jaña, tap-taza, şınılı, swlu liftimen jetinşi qabatqa köterildik. Dalanınıñ özi daladay. Bütin bir qabatta jalğız-aq päter bar siyaqtı. Kömekşi janqaltasınan bir buda kilt aldı da, wzındı-qısqalı eki-üşeuin birinen soñ birin salıp, dıbıssız bwrap jatır, maylı qwlıptı. Keler mezette ülken, qalıñ, bolattı esik ayqara aşılğan.

– Oñ ayağıñızben, ağası, – dedi Kömekşi mağan jol berip.

Oñ ayağımmen attadım. Sıñğırağan, özgeşe däuletti, keñ saray. Däliziniñ özi bir bölmedey. Men alğa attay bere bögelip qaldım.

– Bizdiñ şef… – dedi Kömekşi säl-päl mekirenip, jeñil äuezben, mağan qarap jımiıp twrıp, – bizdiñ şef jeke kottedjden göri osınday, bar qızmeti işinde ornalasqan, arnayı päterdi jön kördi. Sizge de wnaytın şığar dep oylaymın. Eki jüz qırıq şarşı metr. Jeti bölme, bölek-salağın eseptemegende. Ğılımi jwmısıñızğa qolaylı jağday. Köldeneñ bögesin, artıq dabır, u-şu joq. Tömengi, nöl jäne minus birinşi etajda qızmet jayları.Qajetti tamaq, barlıq kerek-jaraq, – mına qoñıraudı bassañız boldı, radiotelefon, aytasız, qalağan uaqıtıñızda qolma-qol jetkizip beredi. Endi törge ozıñız. Bar şaruaşılığıñızdı körseteyin. Eñ joğarğı jäne eñ ülken bölme – kitaphana-kabinetten bastayıq. Elu… Elu segiz şarşı metr. Minekiiñiz. Tört qabırğa tügel söre, äzirşe toltıra almadıq, nebäri jeti mıñ tomğa taqau, sizge eñ qajetti degen, qalğanın öziñiz jabdıqtaysız ğoy… Äzirşe ne bar deseñiz, bizdiñ şef sizge ne keregin jaqsı biledi ğoy, arnayı tapsırıspen Moskvadan, Sankt-Peterburgtan, endi birqatarın Almatı men Taşkentten alğızdı. Mine, – dedi meni jetelegendey alğa şığarıp. – Äueli – bükil älem ädebieti. “Iliada”, “Odisseya”, “Maha…radja”…

– “Mahabharata”,– dedim.

– “Maha… Bharata”, “Rama…” – “Ramayanadan” bastap, Tolstoy, Bal'zak, Dostoevskiyden ötip, bügingi kim edi… älgi, jwrttı köp şulatqan, iä, mine Markus…

– Markes, – dedim.

– Markes, qatarında twrğan – Kortasar, aldında twrğan – Borheske deyingi bükil älem klassikası dep ayttı. Bwrınğı dañqtı aqsaqaldar, bügingi dabıralı esimderden qolğa ilinbegen eşkim qalğan joq. Birtalayı sovet zamanında tiım salınğan, nemese şektelgen, endi ğana jarıqqa şıqqan dünieler bolsa kerek. Djoys, Prust, Kafka, Miller… Bwl – körkem ädebiet. Tereñ oydan şarşağan kezde ermek qılıp, köñil delbeytin. Al mınau – anıqtama kitaptar. Eski “Sovet enciklopediyasınan” ataqtı “Britannikağa” deyin. Jäne “Qazaq enciklopediyası”. Bayağı, täuir, alğaşqı basılımı jäne soñğıları da tügel. “Januarlar älemi”, “Ösimdikter älemi”, “Öner enciklopediyası”… Endi… basıñızdı auırta berip ne qılayın, öziñiz de körip twrsız, anau – sayasattanu, filosofiya. Ejelgi grek oyşıldarı, özimizdiñ Farabi, Orta ğasırlardan bergi Europa ğwlamaları, keyingi Toynbi, Şpengler, Rassel, Sartr, Gandi men Neru. Bwrın qolğa tüspeytin, qwbıjıq dep körsetken Nicşe, Şopengauer, Lambrozo, Freyd. Blavackaya, Rerih…Bwl jağınan qapı ketkenimiz joq, ağası. Barın tügel tüsirdik. Äuelden habarıñız mol, ärine, biraq qolda, köz aldıñızda twrğanğa ne jetsin. Iä, aytpaqşı, mına eki-üş söre – ağılşın tildi ädebiet, äzirşe orısqa audarılmağan: keşegi Çerçill', memuar kitabı, sözder men tolğamdar jinağı, sodan, keyingi Batıs oyşıldarına tüsesiz – Ortega-i-Gasset, Fukuyama, Hantington, Vallerstayn degendey…

– Bauırım, seniñ öziñ de ärneden habardar siyaqtısıñ ğoy, – dedim, kitaphana qwramına riza bolıp. – Keregin tauıp, bärin jabdıqtağan öziñ siyaqtısıñ…

– Ağa, bäri de sol kisiniñ arqası ğoy, – dedi Kömekşi aşıq äuezben. – Men, ağa, täuelsizdikke deyin filosifiya institutında aspirant bolğam, – dedi tike qarap, janarı jart etip. – Sonıñ aldında, universitette oqıp jürgende dzyu-doğa qatısıp, sport masteri, qala çempionı bolğam. Öz tarabımnan sabaq alıp, karatege de maşığıp edim. Aqırı, biligim emes, bilegim alıp şıqtı qiın-qıstau zamannan. Äuelde şeftiñ – sizdiñ bauırıñızdıñ jeke oqqağarı boldım, sodan soñ adal eñbegimmen senimge kirip, bir saladağı atqaruşı direktor boldım. Şaruaşılıq qana emes, otbasına, jeke özine qatıstı eñ mañızdı jwmıstar da ädette men arqılı jasaladı. Anau – öziñiz toyda körgen jäne körmegen saqşı, oqqağar ataulı tügeldey meniñ bwrınğı äriptesterim, keyingi joldastarım… Jaraydı, ağa, köp söylep kettim, – dedi tartınıp. – Sizdi bilgendikten. Öziñizdi körmesem de, “Akademiya habarşısınan” este qalarlıq eki-üş maqalañızdı oqıp edim. Şefpen alğaş tanısqanda birden oyladım. Ärine, sonday ağañız bar ğoy dep, swrausız, artıq söz aytuğa bolmaydı. Bügin de… qazaqşılap ketim ğoy deymin. – Äuelgi salmaqtı, wstamdı keypine köşti. – Bizdiñ şef… universal kisi ğoy, isker ğana emes, jomart, keñ, jarılqay da aladı, talap ete de biledi, tumısınan lider, jwrttı wyıtıp, töñiregine toptay aladı. Äli köresiz. Jaña küş alıp keledi, bwl – bası ğana… Solay boluı zañdı. Qazaqtağı atalı äulettiñ twyağı… ekensizder. Iä, ağa. Endi, mına bir qabırğa – twtasımen öziñizdiñ tarih, – dedi tört-bes qadam alğa basıp. – Karamzin, Klyuçevskiy… Bartol'd, Bahruşin… Vernadskiy, Gumilev… Otan tarihına qatıstı tüpnwsqa zertteuler köñildegidey bolmadı, izdegenniñ bäri tabılmadı. Äytkenmen, – dedi, – öziñizdiñ qazirgi kitaphanañızda bar şığar, birtalay dünie. Sodan soñ, mine, – dedi abajaday kabinettiñ qaq törine ayaq basıp. – Sizdiñ jwmıs stolıñız, qatarındağı arnayı stolda – komp'yuter, internetke qosılğan. Qazir dünieniñ keñigen zamanı, qajetti aqpar, qalağan ädebietiñizdi izdep tabuğa mümkindik mol. Osı internet arqılı jalğasıp, ayrıqşa qwndı, dilgir kitaptarıñızdı swrastırıp, qolında bar kisilerden tiesili bağasına satıp alasız, kitaptıñ özi bolmasa, kseroköşirmelerin alğızasız, onıñ üstine älemdegi eñ bay kitaphanalarmen habarlasuğa mümkindigiñiz bar… Nesine aytıp twrmın, – dedi sodan soñ ıñğaysızdana jımiıp. – Öziñiz de biletin jağday.

Söytip men de ayaq astınan iri baylardıñ qatarına qosıldım. Qarajat jöninen alğanda, ärine, däp solay emes, künköristik demeyin, odan göri täuirirek, birşama molşılıq, baraqat jağdayğa jettim deuge bolar, odan artığınıñ keregi de joq, meniñ baylığım, şekteusiz wşan baylığım – ruhani ömir tarabında. YAğni, bar mwratımdı bögelissiz jüzege asıruğa mümkindigim bar. Tek ömir jetsin, densaulıq bolsın. Biraq ömirdi wzartatın densaulıq ta aqşağa qatıstı körinedi. Men sıñğırağan, bälkim qañırağan, qaytkende de sän-saltanattı keñ saraydağı özgeşe jağdayıma üyrenip ülgermesten, jaña ötiniş tüsken. Şının aytqanda, jarlıq esepti. Almatınıñ qaq ortasındağı, bwrın partnomenklatura jäne ataulı igi-jaqsılar ğana qaralatın elitalıq emhanada tolıq tekseruden ötuim kerek. Öttim. Tolıq tekserdi. Mwrnımnıñ wşınan baqayımnıñ basına deyin. Jüyke, jüregimnen – asqazan, aşı şek, toq şegime deyin jäne odan da ärmen. Sansız sırqat tapqan. Äzirşe asqınbaptı, biraq aldın alu kerek. Tiesili qorıtındısın bayıptap ülgermedim, sırtımnan baqılap otırğan köregen qamqorşım, sirä özi emes, uaqıtı joq, meni meñgeruge bölingen kisileri qajetti şaralar jasağan. Şet elderge attanuım kerek eken. Äueli Izrail'. Jürekti jöndeydi, bauırdı tazartadı. Tört aptada bärin oñdap berdi. Sodan soñ Çehiya, Karlovı Varı – asqazan men büyrek. Bir ayda tas şaynap, u wrttaytın jağdayğa jetkizdi. Qalğan-qwtqan wsaq-tüyek keselder – tozğan jüyke men bosağan buın, sıqırlağan moyın men üzilgen omırtqa jol-jönekey, özinen özi qalıpqa tüsti. Tipti, qos samaydı qualay ağarğan şaşımnıñ özi kögildir tartıp, qoñırlana bastadı. Eki aydan astam seyil-seruennen soñ Almatığa oralğanda, eñ jaqın tamır-tanıstarımnıñ özi äreñ tanığanday ekem.

Auılda, sıñğırağan, menşikti üyimde bar igilik basımda twrğanı öz aldına, keude köteriñki, köñil ornıqtı. Mwnday jağdayda öndire jwmıs jasamaudıñ özi obal edi. Bel şeşip, bilek sıbanıp degendey, ölermen senimmen qaptal kiristim. Bwrın kündelikti jwmısta eki-üş sağattan soñ qojıray bastaytın edim. Endi erteden keşke deyin otırsam şarşamaymın. Tipti, kün ozıp, tün ortasına taqağanda tınısım jañadan aşılğanday körinedi. Erteñgi şaruanı oylap, wyqığa amalsız jatasıñ. Küş-quatım ğana artqan joq, qarımım da ölşeusiz wzarğan. Mol aqşanıñ arqasında är taraptan jinaqtalğan jaña ädebiet qana emes. Bwrın atın ğana estigen, sırtınan ğana körgen komp'yuterdiñ qwdıretimen. O toba, sovet ökimetiniñ qwlamauı mümkin emes eken. KGB eñ ayağı qarapayım jazu mäşiñkesiniñ özin esepke alıp otırdı ğoy. Mäselen, bizdiñ Zertteu ortalığındağı eski eki mäşiñkeniñ tañbasın jartı jılda bir ret tüsirip äketedi. Qanattas ğılımi instituttar, är qadamı bağım, baqılau astındağı gazet, jurnal redakciyaları men kitap baspaları twrıptı, sayasattan, ädebiet pen mädenietten alıs, ärqilı saladağı barlıq mekeme, şaruaşılıq jäne öndiris orındarında osılay. YAğni, qalaulı ökimet, süyikti kompartiyağa qarsı nasihat, wran, ünqağazdar taray qalsa, qolma-qol şığu tegin anıqtau üşin. Jäne qiya bassañ wstalasıñ degen eskertu. Künbwrınğı tosqauıl. Mine, osınday özgeşe saqtıq jäne qamsızdanu şaraları. Al biz atın ğana estigen qarapayım köşirgiş kseroksqa mülde tıyım salınğan. Esepten tıs äldebir jımısqıdan şıqqan, sovetke qarsı bir japıraq qağazdı äp-sätte jüz dana etip köbeytpes üşin. Endi qarañız. Manağı jabayı mäşiñke men tilsiz kseroks imperiyalıq qwrılım üşin özgeşe qater bolğanda, jer-düniege jalğas komp'yuter iske qosılsa… ünqağaz taratpay-aq, jalpı jwrttıñ közi aşılıp, sovetiñ twrıptı, bükil socialistik jüye qaqıray sögilip, kommunistik ideologiyanıñ irgetası äp-sätte talqan boluı anıq qoy. Sondıqtan jol berilmegen. Komp'yuterge jol berilmedi – qırağı, saq, köregen sovetter şar tarapta toqırauğa wşırap, soğıs öndirisinen basqa barlıq salada älemniñ artında qalıp, eşkim iterip qwlatpay-aq, özi qazğan körge özi tüsti. Sol komp'yuter, sovet ökimeti qorıqqan, meniñ aspiranttıq kezeñimde, kibirnetikalıq jaña tehnologiya dami bastağan jıldarda, osınıñ bäri burjuaziyalıq mistika dep jariyalanğan, endi eñ ayağı mektep oquşıları twrıptı, balabaqşa büldirşinderi oyınşıq qwralına aynaldırğan komp'yuterge qol jetken soñ meniñ örisim de ölşeusiz ösken. Bükil älem danalığı, ötken-ketken barlıq derek, mağlwmat, osı eki süyem qorapşanıñ işinde twr. Meniñ qwlaştı keñge sermegenim sonday, bükil ğılım men mädeniettiñ keniş közi – orıs tiliniñ özi tarşılıq ete bastadı. Aspiranturada basqa bolmasa da, kandidattıq minimum tapsıru qajetimen äjeptäuir igergen, bwdan keyinde qajetke jegilmegen soñ mülde kömeski tartqan ağılşındı jetildirdim. YAğni Batısqa jol aştım. Mağan qajetti derektemeleri mol şağatay tilin äuelden erkin igergen edim, biz üşin jabıq bolğan, negizi ortaq türik tili oñayğa tüsti, nätijesinde, türik oqımıstılarınıñ bizdiñ ötkenimizge tikeley qatıstı tübegeyli eñbekteri men eskilikti tüpnwsqa mwralar äri türik tiline qotarılğan ortağasırlıq arab, parsı negizdi bükil tarihnamağa iek artuğa mümkindik tudı. Jäne eñ wtımdı ahual – men jağdayım oñalğan soñ, bar iste sabır tauıp, endigi jwmıstı atüsti emes, tübegeyli türde, tereñnen qazıp, keñinen qamtıp, pälen jıl, pälen ay degen meje qoymay, meylinşe tiyanaqtı türde jasay bastadım. Bir sözben aytqanda, ğwmır boyı elesi de körinbegen jaña bir jaylauğa jetip edim.

Bwl kezde ğılımi ortada men jasap jatqan jwmıstıñ män-mağnası da basqa bir sapağa köşkendey körindi. Nemese mağan degen közqaras. Bwrınğıday, “oydan tarih jasauşı zertteuşisımaq” emespin, tipti, “memlekettik töñkeris nietindegi terroristik wyımğa” da eşqanday qatınasım joqtay. Zertteu ortalığımızdıñ orınbasar törağası, bayağı Aldabek Qarajwmanovtıñ rayınan tanıdım. Endi ol emes, men bastıq siyaqtımın. Jılı jüzben körisip, izetpen amandasadı. Biraz uaqıt jaqındap, söylesuge de batpay jürdi. Aqırı bir küni, jwmıs soñı, bölimde oñaşa otır edim, jılmiya kirip, jalpoştana söz bastadı.

– Mwrat Beysenoviç, – degen. – Siz mağan äli künge ökpelep jürgen siyaqtısız. Sonday ıñğaysız. Meniñ jasım kişi ğoy, aldıñızdan ötsem dep edim. Qaytkende de bir mekemede, bir bağıtta jwmıs jasap jatırmız, dürdaraz bolıp jürgenimiz kelispeydi…

– Siz ben bizdiñ eşqanday arazdığımız joq, – dedim. – Tek bağıt-bağdarımız qarama-qayşı.

– Ol endi… öziñiz de bilesiz, ğılımda sonday talastar boladı. Talas arqılı şındıq şeşiledi deydi ğoy wlı orıs halqı.

– Orısqa kümänim joq, al sizdiñ talasıñız… – talas emes, naqtı tarihi derekterdi, köpe-körneu şındıqtı teriske şığarmaq bolğan qaraqasqa nadandıq. Al sizdiñ qandas jäne ruhtas tuısıñız Müştar Maqanov bastağan jiırma segiz batırdıñ parlamenttik mälimdemesi – bayağı 37-jıldıñ jañğırığı.

Qarajwmanov beykünä keyipte, qan-sölsiz arıq, aqswr beti tırjiıp, zorlana küldi.

– Meniñ bölem tarihşı emes qoy…

– Jalaqor bolu üşin tarihşı bolu şart emes, – dedim men kilt kesip. – Ötken äñgime, nesine qozdırıp twrsız?

– Qozdırğan – men emes, öziñiz, – dedi Qarajwmanov tağı da jımiıp. – Men tek, bir Ortalıqta jwmıs jasap jürgen soñ, birlikte bolayıq dep. Al anau kisiler… meniñ qanşa qatısım bar… Öz pikiri, özderiniñ sayasatı…

– Onday pikiri bar sayasatşılar basqarıp otırğan el şın baqıtsız, – dedim men. – Al birlik… Anadağı ayqaydan soñ qanday birlik boluı mümkin? Boladı, äuelgi rayıñızdan qaytıp, sol baybalam-baspasöz betinde menen keşirim swrasañız…

– Türiñiz momaqan, biraq tım kekşil ekensiz, – dedi Qarajwmanov bwl jolı ezuin jiıp. – Ötti – ketti. Wmıtpaytın, sonşama ne bar. Sol kisilerden, älgi… qol qoyğan on bes oqımıstını aytam, däl bügin swrap köriñizşi, eşqaysınıñ esinde joq. Qol qoydı – bitti. Anau deputattar da solay. Künine qanşama qağazdı maqwldap, qostap jatır, sonıñ qaysı birin beline tüyip qalıptı!

– Dälel ayğağıñız bwltartpastay orındı, – dedim men, ızalansam da eriksiz külip. – Boldı ma endi?

– Boldı, – dedi Qarajwmanov. – Men öz tarapımnan ğana emes. Törağamızdıñ tapsırma-tilegi. Ol kisi… sol kezdiñ özinde renjigen. Tipti, menen qwtılmaq ta bolğan. Biraq Mükeñ aralasqan soñ… Sizge aytqanım ğoy, sır etip. Sodan, siz… siz şet elde, sayahat, saparda jürgen kezde Mäkeñ de arnayı kelip ketti. Sizdiñ bauırıñızdı aytam. Bizdiñ törağağa. Eşqanday tilek, ötiniş joq. Kerisinşe, bizdiñ Zertteu ortalığımızğa qatarınan jeti komp'yuter sıyladı. Bireui mine, sizdiñ bölmege qoyıldı. Demeuşi ataulı osınday bolsın. Bärimiz de rizamız. Sizdiñ aytuıñız şığar, dese de, bügingi baylardıñ özi ärqilı ğoy. Bwl kisi, sırttay estigende ekonomist, narıq mamanı dep biluşi edik, sonımen qatar, kezinde siz siyaqtı ğılımi tarih jolına da qwlaş wrğan eken ğoy; sol betimen birjola ketpey, şaruaşılıq, biznes salasına köşkeni qanday jaqsı bolğan, – dedi tisiniñ arasınan ısılday külip. – Qay tarihşı… bizge osınday kömek jasay alar edi…

Qarajwmanovtıñ jağdayı tüsinikti. Qwldıq psihologiya. Al törağa… ärine, meniñ tuısıma riza boldı. Mağan ziyanı timese de, paydası kem äri-säri közqarası tüzeledi. Men – jaqsı kisi. Al meniñ bauırım… Kenet jüregim suıp ketti. Bwl swmıray men üşin ğana kelmegen bolar. Äytpese, äuelgi mamandığın eskertip nesi bar. Jağalap jürip, qaytadan tarihqa oralmaq. Oralğanda… dayın düniege tik qasıq… Büginde kelise almadı, endi tım qwrsa soavtor…

Qarajwmanov jılmiya külip, äli söylep twr. Zauqım joq, estigem joq. Bir qwlağımnan enip, ekinşi qwlağımnan ötip, qabırğağa siñip jatır. Äyteuir sazarıp otırğan qalpımda basımdı izey bersem kerek. Sirä, men reniş ataulıdan bas tartıp, tatulasqan siyaqtımız. Äyteuir aqırında rizaşılıqpen qol alıstıq. Qarajwmanovtıñ eñ soñğı, şığaberis sättegi:

– Mwrat-eke, büginde bükil elimizdiñ maqtanışı, qazaq ziyalılarınıñ ruhani kösemi tanılıp otırğan Müştar Maqanov bauırıñız sizge üş qaytara sälem aytıp, öziniñ qwrmet, ıqılasın bildirip jatır, – degen sözderi ğana este qalıptı.

Sol künnen bastap tınışım ketti. Meniñ etene bauırım, bauırdan da jaqın jarmağım mağan bar jağdaydı jasağanda… jeke ömirin qamsızdandıru üşin ğana emes, qaytkende de özine bwyıruğa tiis zertteu jwmıstarın jerine jetkizbek. Sodan soñ bir amalın tabadı. Nemese, jaña bir şarğı oylasa kerek… Biraq menen sol qağazdan tıs tağı qanday kiris bar? Basım qattı. Wyqı bwzıldı, täbetim qaştı. Bar jwmısım toqtap twr.

Arada üş kün ötkende komp'yuterime elektrondı hat tüsken:

“Wmıtıp ketippin, öziñ joqta Tarihtı zertteu ortalığına kirip şıqqam. Seniñ qamıñ üşin. Tasbauır şirkin, töñiregiñ qwrmet twtsa, küniñ tınış bolsa, ğwmırıñ da wzara tüspey me. Neden seziktenip, neden bwzılıp jürsiñ? Mendegi, öziñ aytqan bar kinärattıñ bastauı sende eken ğoy. Mağan seniñ ğılımi jwmısıñnıñ tükke de keregi joq. Amandıq-saulığıñ ğana kerek. Eşqanday qauip oylama. Öziñ.”

Qarajwmanov meniñ eñ jaqın janaşırım bolıp aldı. Jäne jandayşap habarşım. Men jwmısqa ädette tüsten keyin baram. Zertteu ortalığındağı ğılımi qauım köbine tañerteñ keledi de, tüske taman tarap ketedi. Meniñ tilegenim de osı oñaşalıq. Bir esepten, tirkeuli jwmıs ornıñdağı kesimdi mindet. Ekinşiden, keşe, aldıñğı küni tañbağa tüsken qoljazbañdı basqa bir jağdayda, tağı bir tekseristen ötkizesiñ. Keyde keş qalğan äriptestermen käkir-şükir äñgime. YAğni demalıs, tınıs esepti. Qarajwmanov men oñaşa otırğanda keledi. Mısıqşa basıp, itşe ırjiıp. Men – qojayın, ol – qızmetşi tärizdi. Bwrın kerdeñ, kekirt körinetin. Bügingisi änşeyin ğana basıbaylı minez emes. Meniñ qamqor bauırım osı päleniñ de auzın alıp ketken tärizdi. Qaytkende de bar, ket dey almadım. Qajetti köz ben qwlaq. Soñğı jañalıqtar jäne taqaudağı boljamdar. Zertteu ortalığındağı. Bükil Akademiyalıq ğılım jüyesindegi. Osı qala, bükil eldegi. YAğni beridegi küybeñ, kübir twrıptı, arıdağı ülken oqiğalar. Mäselen, kim äkimşilikke baradı, kim senatorlıqqa ötedi, kim ministr boladı. Kim ketedi, qayda ketedi, nege ketedi. Kim ösedi, qaydan, qalay ösedi. Kim kimmen qwda, jekjat, kim kimmen dos-jar, odaqtas, jemtiktes. Qanday klan, toptardıñ qanday mümkindigi bar. Kimder kimdi jäne neni basqarıp, nwsqap, bağıttap otır. Özge twrıptı, elbasınıñ köñil küyi, densaulıq jağdayı, aldağı jospar, jobaları. Bärin biledi. Bilmese de bilgendey körinedi. Erkindikke şıqqannan beri kündelikti baspasöz betine ara-twra ğana qaraytın, radio tıñdamaytın, teledidar körmeytin men üşin. Äyteuir äldeqanday oblıs äkimderin, äldebir ministrlerdi dwrıs ornalastırğannan beri, özime qatıssız bolsa da, qızıq körip, ünsiz, jauapsız qwlaq türem. Äuelde bwl jabısqaq taskeneden qalay qwtılam dep oylauşı edim, köñil köteru, uaqıt ötkizu üşin jaramsaq pen ösekşi de kerek körinedi. Paydası bolmasa da, ziyanı joq. Söytsem, ermek qana emes eken. Bärin aldınala bilip otıratın, sımsız, elektronsız, özgeşe aqparat közi. Bir küni aptığıp keldi. Kele sala qolımdı alıp, qısa silkilep, ezui dımdana söylep twr.

– Jön-aq, jön-aq, qayırlı bolsın! – deydi. – Bizdiñ Mükeñ de maqwl körip otır. Qoldaymın, söz öter, auız jeter jerge tügel aytamın dep. Onıñ öziniñ jağdayına kümän joq qoy. Endi, Mükeñnen soñ Mäkeñ ötpegende kim ötpek. Otıradı erteñ ekeui de qasqayıp, parlamenttiñ törinde!..

Söz mänisi tüsinikti boldı. Meniñ jarmağım parlament saylauına tüsip jatır. Nemese tüspek. Aytqanınday, otıradı erteñ, mına Qarajwmanov pen men ekeuimiz siyaqtı bal jalasıp, älgi Mükeñ, yağni qasa nadan Müştar Maqanovpen qatar. Aytpaqşı, Mükeñniñ öziniñ qayta ötuine qanday… qaytadan saylauğa tüsuine qanday sebep bar?..

– Saylau… saylaudıñ uaqıtı jetken joq siyaqtı edi ğoy. Jaña parlamentimizge eki-aq jıl…

– Päli, ağası! Bwl dünieden mülde habarsız ekensiz ğoy. Ol – endi jaña parlament emes, eski parlament. Tarap ketkenine aydan astı emes pe. Taradı, nemese taratıldı. Äyteuir äldeneden Ülken kisige jaqpay qalsa kerek. Sodan soñ özderi, deputattarıñızdıñ özderi birinen soñ biri mälimdeme jasap, minberdi bermey, reformağa, jañalıqqa bögesin bolıp otırmız, taraymız da taraymız dep… aqırı, taratılıp taradı. Aqımaq qoy. Tarağanın aytpaymın, taraudan bwrınğı, qiğaş, tipti qarsı ketken keybir äreketi. Endigi parlament aqıldıraq boladı.

– Tañ qalarlıq jağday… – dedim men tosın habarğa şınımen tañırqap.

– Tañdanatın eşteñe de joq. Demokratiya degeniñiz osı. Endi sol, közimizdi qwrtayıq dep, minberden arqırağan ağayındar, bwrınğıdan da körnekti bolu üşin tügeldey qayta tüspek. Atasınıñ bası. Köbi ötpey qaladı. Ärine, bizdiñ Mükeñniñ jağdayı basqaşa. Jañadan, birinşi ret talap etip otırğan Mäkeñe de kümän joq.

– Saylauşılar… – dedim, auzıma basqa söz tüspey, – saylauşılar şeşpey me bar mäseleni?..

– Oybüu, ağası!.. – dedi Qarajwmanov bir zamandağı qazaq qatındarınşa, sol qolınıñ swq sausağımen betin basıp. – Ğılımnan basqa eşteñeden habarı joq şın danışpan siz ğana! – Lekite külip aldı. – Bizdiñ saylau degen – sırtqı közge ğana. Äytpese, bäri joğarıdan şeşiledi. Ötken ülken nauqanda da solay bolğan… solay josparlanğan. Alğaşqı täjiribe ğoy. Nätijesinde keybir jerde tiesili nwsqau ayaqastı qalıp, köldeneñ bir kisiler ötip ketipti. “Bir qarın maydı bir qwmalaq şiritedi” degendey, aqırı mınau. Endi bäri tap-twynaqtay boladı. Joğarıdan tüsken tizim boyınşa. Jetpis jeti deputatıñız tügel. Ötkendegi qate qaytalanbaydı. Biraq endi, şının aytsaq, Mäkeñniñ jağdayı säl-päl kürdeli. Tört kisi tüsip otır. Mäsele kisiniñ sanında emes. Qalğan üşeui – jergilikti. Al Mäkeñ endi… böten ğoy. Jat jerlik.

– Jat jerligi qalay! – dedim men.

– Bizdiñ oblısqa Arqadan auıp keldi emes pe? Arğın ğoy!

Men dımım bitip, baqırayıp otırıp qalsam kerek.

– Qorqatın eşteñe joq, – dedi Qarajwmanov meni jwbatıp. – Arğın da qazaq. Onıñ üstine, anıq, ülken tizimde bolsa kerek… Ötedi, kümäniñiz bolmasın.

– Sonda… – dedim, bauırımnıñ “bötendigi” turalı kökeyde twrğan saualdı sırtqa şığarudıñ özin wyat körip, – Sonda… mäselen, seniñ tizimiñe qaramastan, saylauşılar tügel qarsı dauıs berse…

– Bizdiñ saylauşı ökimet kimdi qoldasa, sonıñ jağında. Jaqtamasa, saylauşılar jaqtamas, esep komissiyası jaqtaydı. Äuelgi kesim anıq bolsa, soğan oray şeşim de anıq…

– Tüsinikti, – dedim men. – Äytse de…

– Qaytse de kümänsiz, – dedi Qarajwmanov keltesinen tüyip.

Arağa apta tolmay, ötkendegidey tım köteriñki emes, salbıramasa da, salıqqan keyipte keldi. Dünieniñ auır salmağı bir basında twrğanday.

– Osı bizdiñ ökimetimiz qızıq, – dedi. – Demokratiya dep daurığadı, özderi bastap bwzadı. Halıqtıñ qalauı degen qayda. Mine, Märkent saylau okruginde de mäsele uşığa bastağan siyaqtı. Kümänsiz lider – Mäkeñ edi ğoy – Marat Qazıbekov. Äli de alda. Biraq jer astınan jik şığıp… bir orıs – eski partiya qayratkerin tauıp alıptı. Bwrın obkomnıñ ekinşi hatşısı bolğan, soñğı qızmeti – oblıs äkimniñ orınbasarı. Sidorov, Petr Ivanoviç. Sirä, äkimşiliktegi şaruasın tügendep bitken, endi bar baylığın bekitu jäne entigin basu üşin oza şauıp, jwmısı joq, janı tınış jerde şaljiıp otırmaq. Onıñ üstine, sorğa qaray, jalğız orısqa qarsı – tört qazaq…

– Qalayşa… sor boladı? – dedim men tañ qalıp.

– Tağı bir orıs, tım qwrsa özbek tauıp alu kerek edi, – dedi Qarajwmanov şınımen küyinip. – Jigitter bilmeydi ğoy istiñ mänisin…

– Ne mänis? – deppin sol añırğan qalpımda. – Jalğız orıs tört qazaqtı…

– Kiltipan sonda bolıp twr ğoy, – dedi Qarajwmanov endi mağan tañırqay qarap. – Tipti, eşqanday tizimsiz-aq… Dauısqa tüskende azğana orıs tügeldey tuısın jaqtaydı. Bir dep qoyıñız. Wzın sanı äjeptäuir özbek, olar da… qazaqqa qarsı dauıs beredi, yağni orısqa. Eki dep qoyıñız. Üşinşiden – qalğan, bükil elektorattıñ jetpis payızın qwraytın qazaqtıñ dauısı jañağı törteuge teñdey bölingende… on bes pe, jiırma ma? Assa otız ğana tiedi qazaqqa. Orısıñ orği sekirip ötti dey ber.

– Esep komissiyası ne bitiredi? – deppin, qanım qızıp, manağı özim teris körgen jaman taldı qarmanıp.

– Esep komissiyası? Jetpese, jetkizip jiberedi. Sol üşin otır. Joğarıdan tüsken nwsqau. Äri bizde wltaralıq tatulıq saqtaluı kerek…

– Qazaqtıñ esebinen… – dedim men.

– Onsız da esebimiz tügel emes pe, – dedi Qarajwmanov. – Şılği qazaq otırğan jerden orıs ötse, bwl – bizdegi wltaralıq tatulıqtıñ ayqın mısalı bolar edi deydi bizdiñ Mükeñ. Al Mäkeñ… äli belgisiz närse. Onıñ üstine, Sidorovtıñ bosağan ornına baradı degen qaueset şıqtı. Anığı da sol bolar. Tipti jaqsı emes pe. Nağız maylı şelpek. – Qarajwmanov qarqıldap twrıp küldi. Özimsine arqağa qaqtı meni.

Biraq men küle almadım. Tuısım üşin be, tuğandarın keri tartqan qazaq üşin be, sonşama jaysız küyge tüsippin.

Qazaq tildi, orıs tildi baspasözdi jiti qadağalauğa köştim. Basqa emes, aldağı parlament saylauı. Jarmağıma qatıstı jağdaydı bilip twru üşin ğana emes, jaña eldegi jaña saylaudıñ män-mağnasın añdap, ötken tarihqa jalğas keleşek künniñ swlbasın tanu üşin. Ümitkerlerdiñ wstanğan platformaları keremet. Kim saylansa da, atalı el mülde türlenip, bükil älemniñ aldına şığatın siyaqtı. Qasqır da toq, qoy da aman, bay men kedeydiñ, halıq pen biliktiñ ayırımı joq, bäri de jalpaq jwrt üşin. Bireu ien tükpirdegi auıldarğa dañğıl jol tartpaq, bireu ötkelsiz özenge berik köpir salmaq. Zeynetkerler qaqısın üş ese ösirip, baspanasız jwrttı tügel üymen qamtamasız etpek. Endi bireuler mwğalimderdiñ jağdayın kötermek, ekinşileri därigerlerdiñ jalaqısın arttırmaq. Auıldağı jwmıssızdıqtı joyıp, qaladağı päter aqısın kemitpek. Aytpaqşı, bizdiñ audannan tüsken deputat, äzirşe deputattıqqa kandidat, bayağı atomdıq sınaqtar kezinde mıñ jılğa ulanğan, tirşilik üşin jaramsız ğana emes, qaterli bolıp qalğan, Europanıñ ortaşa bir memleketi erkin siyarday keñbaytaq jerdi tügel dezaktivaciya jasaymın, termoyadrolıq jarılıs zardabınan birjola tazartıp, bwdan qırıq jıl bwrın köşken eldi ejelgi mekenine qayta qondıram degen uäde beripti. Al özimiz twrğan Almatıdan tüsken bir ümitker, älde injener, älde käsipker, äyteuir esebi tügel, aqıl-esi artıq qara qazaq, eger men deputat bolıp saylana qalsam, pravoslav hristiandarğa bayağı patşa zamanında salınğan, qazir muzey ğimaratı bolıp twrğan Ortalıq şirkeudi qaytarıp äperem, onımen toqtamaymın, qalanıñ jaña, äsem qwrılıstı, halqı mol bir aymağında odan da ülken şirkeu salamın, onımen de şektelmey, jaratqannıñ ıqılası tüsken tañdama halıq, bükil Tayau Şığıstı tepkige köndirip, Amerikanıñ özin ırqına jürgizip otırsa da, biz tarapta äli de qısım, qağaju körip kele jatqan wlı joyıt halqınıñ az da bolsa mäz tuısqan ökilderine säuletti sinagoga twrğızıp berem depti. Iä. Qaysı birin sanap bitersiñ. Aytılmağan uäde, ornatılmağan wjmaq qalmaptı. Tek ağaşqa toqaş ösirem, sudı sütke aynaldıram degen sert qana bolmaptı. Sodan soñ, iä, ğılım men mädeniet joq. Eşkim auızğa almağan. Qwlap, qwrdımğa ketken salanı qayta köteru mümkin emesin eñ örşil ümitkerlerdiñ özi moyındap otırğanday. Şınında da, däl qazir bizdiñ elde öziñe ğana tän tarihıñ men ädebietiñ twrıptı, jalpı adamzatqa ortaq, tipti, kündelikti tirşilik üşin qajetti himiya, fizika, matematika, eñ ayağı medicina degen tärizdi ğılımdar kimge kerek. Onsız da aram tamaq, auır salmaq, azğana jalaqımen bolsa da memleket moynında otırğan ziyalı qauımnan ne payda. Hoş. Jetisken, jetken jerimiz osı eken. Jäne bitken jerimiz. Äuelde öz tuısımnıñ jağdayın saralaudan bastalğan äuestik osınday teris qorıtındı, ümitsiz tüñiliske bastap äkelgen.

Tuıs demekşi, bizdiñ Mäkeñniñ saylau bağdarlaması basqa jwrtpen salıstırğanda tım jwpını köringen. Biraq qisınsız lepirme, tüpsiz ötirik emes, naqtı, ötimdi, orındaluğa mümkin jağdayattar. Mäselen, basqa ümitkerler siyaqtı bizdiñ jarmaq ta özi tüsip otırğan audan halqınıñ äl-auqatın arttırmaq. Qalay arttırmağı körneki aytılğan. Jwrtşılıq üşin jaña tabıs közi – qosımşa jwmıs orındarı ğana emes, önimdi, tüsimdi, bar qajeti özinen tabılatın jergilikti teri zauıtı, et, süt tağamdarı kombinatı, arzanqoldı birneşe qoğamdıq ashana aşılmaq. YAğni jwrttı da jarılqaydı, öziniñ biznesin de köteredi. Qarımtasız is-şaralar de wmıt qalmaptı. Eki mektep saladı. Biri – qazaqşa-orısşa, biri qazaqşa jäne ağılşınşa. Bwl mektepke jañadan tartılğan mamandardıñ äuelgi üş jılğı bar şığının, twrğın üy-jayımen qosa, özi köterip almaq. Oqıp otırıp, oy, jön-aq, jaraysıñ dep riza bolmasqa äddiñ joq. Seniñ.

Al halqıñ… Mäkeñdi jäne basqalardı tarazılap, dauıs beruşi halqıñ hoş köre qoymaptı. Hoş körse de tügel emes. Aqırı, bilgir Qarajwmanov aytqanday, orıs pen özbektiñ otız eki payız dauısın Sidorov aldı. Qalğan qazaq törtke bölindi. Teñdey emes, ärine. Bireuge azıraq, bireuge köbirek. Täuir degen Mäkeñ – jiırma toğız. Qalğandarı tipti tömen. Qalay aytsañız da biz ozğan siyaqtımız. Qazıbekov Sidorovpen qabattasıp, saylaudıñ ekinşi satısına jiberildi. Bir aydan soñ ötpek qosımşa saylauda kümän joq siyaqtı köringen. Öziniki bar, özgeniki bar, sırtta qalğan alpıs, jetpis payız tügeldey Mäkeñe tiesili boluğa kerek edi. Biraq bäri basqaşa şıqtı. Älde jarlıqtı nwsqau ma, älde şınımen-aq solay ma, alpıs payızdı Sidorov aldı. Naqtılap aytqanda, tura alpıs eki. Dau-damaysız, ayqın basımdıq. Söytip, Arqadan auğan arğınnan Orınbordan ökireñdep kelgen orıstıñ bağı astı. Marat Beysenwlı Qazıbekov ötpey qaldı.

Men qapalanıp, qayğırmasam da, äjeptäuir küyzelgen siyaqtımın. Twtas bir apta üyrenşikti jwmıstan qol üzdim. Demalıs emes, es jiyu üşin. Al Mäkeñ… saylau öte sala wsınılğan ülken qızmet – oblıs äkiminiñ orınbasarı degen, bilgir Qarajwmanovtıñ sözimen aytqanda, nağız maylı şelpekten bas tartıptı. Arağa jürgen ökilge: “Iqılas-peyiliñizge raqmet. Biraq men “Äjethanalar qauımdastığı” dep atalsa da, tek birinşi basşınıñ ornına ğana baram,” – dese kerek. Onımen toqtamağan. Oblıstıq jäne respublikalıq baspasöz betinde arnayı mälimdeme jasaydı. Mülde basqa sarın, basqa mazmwndağı. Äueli özimen bäsekege tüsken Petr Ivanoviç Sidorovtı qwttıqtaptı. Saylau ädil ötken körinedi. Elimizde berik ornap kele jatqan demokratiyalıq ürdistiñ jarqın körinisi. Parlamentke ötpegenmen, özin de ülken jeñiske jettim dep oylaydı. Otız segiz payız degen – asa qomaqtı körsetkiş, eseptep kelgende, pälenbay mıñ adam. Bärine de raqmet. Qarsı dauıs bergen ağayındarğa jäne ökpe joq. Kimdi tañdau – ärkimniñ öz erkinde. Saylauşılardıñ közimen qarağanda jetispey jatqan jaqtarım bolsa, onıñ bäri aldağı ömirde eskeriledi. Men halqıma jasağan qızmetimdi odan äri jalğastıra berem depti. Sonıñ ayqın bir körinisi – keşegi, saylaualdı bağdarlamasınan bas tartpaydı. Qolında naqtı tegerşik bolmağandıqtan, tügelimen jüzege asıra almas, biraq özime tikeley qatıstı uädeniñ bäriniñ üddesinen şığam depti. Bälkim, artığımen. Keybir, saylau nauqanı kezinde jüktelgen amanattarmen qosa.

Irğatılıp otırmay, qolma-qol naqtı iske kiristi. Qalay aytsañız da oza şapqan Sidorov deputattıq mandatın qolına alğan küni, özi ötpey qalğan saylau okruginiñ wytqısı, audan ortalığı Märkenttiñ azğana orıs otırğan aymağında jaña şirkeudiñ irgetasın qalağan. Qıs ortasında bastalğan şwğıl jwmıs jaz ortasınan aspay jerine jetip, bwrınğı, közge qoraş eski şirkeudiñ kelisti sayabağında eñseli jaña qwrılıs boy kötergen. YAğni, uağdadan tıs jüzege asqan şarua. Aytılğan söz de wmıt qalmaptı. Sol jılı erte köktemde özbek ağayındar tığız qonıstanğan eki auılda ärqaysısı segiz jüz balalıq eki mekteptiñ qwrılısı qatar bastalğan, jäne kezekti oqu jılınıñ alğaşqı küni bar şaruası bitip, esigin ayqara aşqan. Biri – özbek-orıs mektebi, ekinşisi – özbek-ağılşın mektebi. Qazaq ta qwr qalğan joq. Audan tügili, oblısta joq, şağın teri zauıtı iske qosıldı. Et kombinatı aşıldı. Süt kombinatı men arzan ashanalar ğana keyinge qalğan.

Mine, bizdiñ Mäkeñ östip, qazaqqa işara ğana jasap, onıñ esesine orıs pen özbektiñ köñilin tauıp jatqan kezde özin ötkizgen saylauşılarğa at izin salmağan, jäne bar uädesin wmıtqan Sidorov Petr Ivanoviçtiñ artı qozğalğan. YAğni, oblıs äkimniñ orınbasarı bolıp otırğan kezindegi qılmıstı ister. Asap jegen, ala bergen, ananı qarpıp, mınanı jalmap, bärin büldirgen, qwrtqan. Jäne basqalarday emes, bürkemesiz häm qisınsız jasağan. Tipti, tikeley bastığın attap kete beredi eken. Jergilikti ölşemmen alğannıñ özinde jemit şıqtı. Sol, twrğılıqtı tergeu orındarınan bastap köterilgen, oblıs äkimi dem bergen qılmıstı is wlğaya kele, mülde uşıqtı. Köldeneñ jwrt jegeni üşin emes, kezinde bölis jayın wmıtqannan, äytpese, onı astar qılmaytın alıptar da bar desip jürdi. Biraq kim turalı ne aytılmaydı. Negizgi sebep – sol Sidorov oblısqa, endi birinşi retinde oralmaq eken dep te soqtı. Anası da ras, mınası da ıqtimal degen, mağan tiesili aqparın jetkizgen Qarajwmanov. Tım asıp ketip edi, endigi jağdayı auır. Biraq bwqaralıq baspasözden ötip, eldiñ Bas prokurorınıñ aldına jetken mäsele jüzege asuı üşin… küdikti qayratkerdi eñ aldımen ğwzırlı deputattıq mandattan ayıru kerek. Bwrın bizdiñ täjiribede bolmağan jağday. Jäne bir bastalıp ketse, ädetke aynaluı tağı mümkin. Mäsele köterilse de, kün tärtibine qoyılmadı. Qoyılğan künniñ özinde aqırı kümändi bolatın. Bwl eki ortada Sidorov ta qarap otırmağan. Tura Reseyge, anau-mınau emes, äli de atı aybarlı Mäskeuge tartqan. Keybiri sovet zamanınan jalğas, endi biri osı taraptan ketken, bilikke jaqın, nemese sol biliktiñ bel ortasında otırğan ağayınnan araşa swrap. Mälimdemesi men swhbatı qatar jetti. Qazaqstanğa qanşama jıl eñbegi siñgen. Keşe saylauda jalpı jwrt qoldağan. Endi sol nauqanda jeñilip qalğan wltşıldar köterip otırğan, oydan qwralğan, qisınsız jala. YAğni, orıs bolğandığı üşin japa şekpek. Ärine, joğarıdan qoldau bar, endi tömennen tireu tabadı. Sidorov mäselesine jalğas orıs mäselesi köterilip, oğan respublikadağı Orıs qauımdastığı ün qosıp, mwndağı eki tildegi resmi baspasöz aqtalıp, äyteuir tötenşe ırıñ-jırıñ amandıq, tınıştıqpen tındı. Sidorov üşin ğana emes, onı orınsız qudalamaq bolğan bizdiñ ağayındar üşin de. Aqırı qwlan-taza şıqqan, tarihi otandağı abıroyı köterilgen Petr Ivanoviç Qiır Şığıs, Qıtaymen şektes öñirdegi şağın, biraq şwğıl örkendep kele jatqan bir öndiristi qalağa äkim bolıp bekidi. Nätijesinde Qazaqstan azamattığımen qatar, özine endi mülde kerek bolmay qalğan deputattıq mandattan da bas tartadı.

Söytip, arada on eki ay ötpey, bosap qalğan deputattıq orınğa jaña saylau jariyalandı. Tağı da bes kisi şar salğan. Ötkennen ayırması – tügel qazaq. Bireui, ärine, bizdiñ Marat. Bwl jolğı dauıs ta beske bölingen. Ötkendegidey aumalı emes, tepe-teñge juıq. Marattiki säl basımdau – törttiñ birinen azğana artıq – on toğız payız. Qazaqtar bergen dauıs. Bwğan bwrın Sidorovqa tiesili bolğan orıs pen özbektiñ otız eki wpayın qosıñız. Tura elu bir bolıp şıqtı. Elu bir payız – alğaşqı turdıñ özinde tolıq jeñiske jetti degen söz! Ras, tağı da küñkil şıqqan. Elu bir emes. On-aq payız. Assa. Onıñ özi jaqın qayın jwrt, alıs-beris sıbaylastar degen. Biraq soğan qosımşa özbek pen orıstıñ otız ekisine eşkim de dau ayta almağan. Nätijesinde qalğan törteuden bäribir köp alıp twr. YAğni, bwl jolı joğarıdan anıq tüsken jarlıq-nwsqau boyınşa köteriñkirep jibergenniñ özinde alğa şığadı. Sondıqtan esep-saylau komissiyasınıñ jetpis-seksen emes, tipti, alpıs ta emes, iman-tarazı elu bir payızına kümän keltirudiñ özi wyat edi.

Tiesili twğırına qonar-qonbastan bizdiñ Jarmaq bükil parlamentti, sol arqılı bükil respublikalıq baspasöz jäne elektrondı aqparattı dabıldata bastadı. Belgili sayasatker Müştar Maqanovpen tize qosqan soñ ölşeusiz küşeygen. Älbette, Ülken kisiniñ jol-jobasına qayşı kelmeydi, kerisinşe, ärbir körinisinde qoldap, maqwldap, atap otıradı, al qalğan bar isi – qazaqqa qayşı, qayşı bolğanda, köpe-körneu emes, qiyalay tartqan, basqağa bwrğan, aynalıp kelgende, wlttıñ bolaşağın bwldıratıp, tirşilik auanın şekteytin. Özgeniñ örisin keñeytip, alaştıñ tınısın tarıltatın. Öz el, öz jerinde otırğan qazaq, bayırğı mekenge soñğı jüz, jüz elu jılda, äsirese, sovettik zamanda topırlay toğıtılğan alpıs halıqtıñ işindegi eñ sorlısı, qwqıqsız, panasız, kemşini retinde, aldağı zamanda da kelimsek barlıq jwrttıñ tabanında jatuğa tiis siyaqtı. Al sırt közge olay emes. Marat Qazıbekov – respublikadağı bütkil halıqtıñ teñdigi, birligi üşin, yağni qazaqtıñ paydası – eldegi tınıştıq pen ıntımaq jolındağı küresker bolıp köringen. Şınında da, äzirşe memleket şegindegi jalpı jwrttıñ tım qwrsa teñ jarımına jete almay jatqan qazaq, qalğan qauımdı tügel özine qarsı qoyıp alsa ne bolmaq. Onıñ üstine, soltüstiktegi, kürt tüsip barıp, qayta köterilip kele jatqan qwdiretti körşiniñ riza, hoşın tabasıñ.

Marat Qazıbekov eñ aldımen osı orıs mäselesin köterdi. Bizdi teñdikke, mädenietke, bilimge jetkizgen wlı orıs halqı – arısı jüz, jüz elu, eki jüz jıl bwrın kelip, tört-bes atadan beri bauır basqan, keyingisi – tıñ köteru nauqanında ornığıp, bala-şağası osı jerde tuğan jasampaz halıq tüp köterile köşip jatır. Orıs ketse künimiz ne bolmaq. Eldigimizdi saqtau qiınğa tüsedi. Ortasında ara ağayın, jäne aqılşı orısı joq üş qazaq üş jaqqa tartadı, aqırı basqa bir şet jwrttıñ jemi bolamız. Joq, bauırlar. Bizdi tastap ketpeñder. Qiındıq ötedi. Küni keşegidey, Qazaqstandağı orıstıñ jağdayı Reseydegi orıstıñ jağdayınan artıq bolatın zaman tuadı. Auılğa qarañızdar, qalanı bilesizder, qazirdiñ özinde osındağı orıstıñ twrmıs kebi qatardağı qazaqtan ilgeri. Ketpeñizder bizdi tastap. Bizde tek orıs qana emes, bükil slavyan tekti qauımğa qwrmet zor. Az-maz şıdañızdar, ukraindar Ukrainadağıdan, belorustar Belorussiyadağıdan artıq twrmısqa jetedi. Ol jaqtağı ahual da kürdeli. Bizdegi qiındıq barlıq jerde bar. Jılı orındı suıtpañızdar. Orıs-orman, bizdi ayañızdar dep zar tökti. Biraq orıs-orman toqtamağan. Üdere köterilip, tarihi otandarına qaray jol tartıptı. Meyli. Odan äri ketsin. Negizgi maqsat orındaldı. Bizdiñ Marattıñ wlttıq tar öristen ada, aqıl-parasatı mol, eldiñ alıs bolaşağı üşin qam jegen azamat, eñ bastısı – orısşıl, orısşıl emes, nağız internacionalist degen atağı şıqtı. Jigerli, jaña twlğağa Resey baspasözi nazar audarıp, qajetti, paydalı kisi retinde ol tarapta ülken esepke kirdi. Al öz işimizde, şarasızdıq pa, erikti tañdau ma, qaytkende de köşpey qalğan orıs-orman özderiniñ joğın joqtauşı ğwzırlı qayratker Marat Qazıbekovtıñ atı-jönine qanığıp, alda qanday jağdayda bolmasın qoldauğa, qostauğa äzir boldı.

Orıs mäselesi dabılday köterilip barıp sayabır tartqanda, yağni wtımdı jwmıstıñ bar jemisi qorjınğa tüsken soñ taranşı mäselesin köterip edi. Körşiles Şın elinde teperiş körip otır, wlttığınan ayrılıp bara jatır, tili üyles, dini ortaq qarındas qauım, ataları arğı betten auıp, bizdiñ bauırımızğa kirgeli jüz jılğa tarttı, yağni eldegi bayırğı jwrt, endigi uaqıtta teñdikte ğana emes, keñdikte twrğanı jön. Qazaq jeri olarğa da ortaq. Ortaq qana emes, tiesili. Mine, endi äkimşilik jaña bölinister negizinde keybir audandar taratılıp, keybiri qosaqtalıp jatqan kezde taranşı ağayındardıñ ataulı jalğız audanına da qauip töngeni belgili bolıp otır. Bwl qalay? Tuıstas taranşığa nege qısım körsetemiz? Bölmeu kerek, kerisinşe, irilendiru qajet. Körşiles qazaq audandarındağı, birli-jarım bolsa da taranşılar qonıstanğan auıldar esebinen jerin keñeytip, halqın köbeytu kerek jäne bar biligin özine beru şart. Äytpese, ağayın arasında alalıq tuadı… Ekpindi sayasatkerdiñ parlament minberinen ökimetke tüsirgen bwl jolğı talabı tügeldey bolmasa da ornına keldi. Şaruaşılıq orayı, jer jağdayı jäne ekonomikalıq qiındıqtarğa baylanıstı twtas oblıstar tarap, audandar almasıp jatqanda, qayta qwrıluğa tiis Taranşı ornında qaldı, taqau töñireginen jaña jer almasa da, avtonomiya atanbay-aq özindik bilikke köşti. Bwl özgeşe qwrılım şegindegi jalpı jwrttıñ teñ jarımınan astamın qwraytın bayırğı qazaq otarlıq kemşin jağdayğa tüsirilgen. Uaqası joq. Qazaqtıñ özine ğana qaraytın audandar az emes. Tügel qazaq bolğan jaqtarda oñğanı jäne şamalı. Orısı basım soltüstik audandarda birdeñe büline qalıp pa. Tıp-tınış otır. Mwnda da tınıştıq. Äldebir aqımaq qazaq orısqa qwl bolğanım twrıptı, endi taranşınıñ tabanına tüstim be dep narazılıq tanıtıp, bas kötere qalsa, wlt arazdığın qozdıruşı, bwzıq retinde jauapqa tartıladı. Qazirgi, egemendik irgesin bekitu kezeñinde tınıştıqtan artıq ne kerek. Osı tınıştıq nätijesinde bükil taranşı halqı Marat Qazıbekovtiñ jolında jan qiyuğa äzir boldı. Mäkeñniñ ataq-abıroyı şığıs şekaradan asıp, Qaşğar, Twrpanğa jetti. Ol jaqtağı qıstığıp otırğan qauımğa Qazaqstandağı Taranşı audanı egemen el, wjmaq meken bolıp köringen. Şınında da. Bizdiñ Mäkeñniñ arqasında, ıdırağalı twrğan jerinde qayta bekip, birjola ornığıp, tınısı keñip, twtas bir aymaq – qazaq esebimen alğanda, qatardağı bir audan desek te, älemdik ölşem boyınşa, orta kölemdi memleket şegine jeterdey, yağni beridegi Armeniya, arıdağı Niderlandı men Bel'giyağa parapar, topırağı qwnarlı, suı mol, qwt-berekeli bayırğı qazaq jerinde taranşı biligi ornağan. Ärine, kez kelgen bilik qaşanda özine tartadı. Qazaq biliginen basqası. Mwnda da solay şıqtı. Ayrıqşa qwqıq alğan jaña qauım bärin özine ikemdegen. Endigi, qalğanın bılay qoyğanda, täuelsizdikten soñğı, jeke şarualar üşin jer bölis kezinde, halıqtıñ basım böligin qwraytın qazaq mülde derlik sıbağasız qaldı. Jañadan qwrılğan aymaqtağı talapay nauqanda qazaqqa wltaraq timese, eginge, jemis-jidek, öniske qolaylı, qwnarlı jer tügel taranşı ağayındardıñ ieligine tüsse, onda twrğan ne bar, Betpaqtıñ şölinen Qızıldıñ qwmına deyin qañırap, bos jatqan jerdi igerip alsın qalıñ qazaq dep şeşken, bölis dabırı jäne soğan oray narazılıq jayı qwlağına jetken joğarğı bilik. Söytip, aldı bwdan toqsan jıl bwrın kelip, soñı keşegi, sovet twsındağı şekara dürbeleñi kezinde ğana auğan, bäri de keñ qoltıqtan pana tapqan kelginşiler ataulı aymaqtıñ tolıq qojayınına aynaldı, ejelgi el iesi, jer iesi qazaq – kiriptar, kirme jağdayda qaldı. Jaña otarşıldardıñ tabanına tüsken bayırğı jwrttıñ narazılığı – enşili üleske, kädimgi teñdikke wmtılıs emes, eldiñ tınıştığın ketirer, wlt arazdığın qozdırar qılmıs retinde bağalanıp, tiesili jazağa tartılatın boldı. Söytip, egemen eldegi halıqtar dostığınıñ jer-älemge önege bolarlıq jaña bir ülgisi qalıptasıp edi. Nätijesinde, otarlıq kepten qwtıldıq, derbes tu tiktik dep wrandap otırğan bayırğı wlıstıñ wyıqtı Şığıs şeginde jaña bir avtonomiya – osı betimen kete berse, ol da egemendikke, söz jüzindegi emes, şın mänisindegi, jatqa jaltaqtamaytın, öz jwrtın basqanıñ bodanına baylap bermeytin, imanı da, namısı da bar, şın täuelsizdikke jetui kümänsiz tağı bir qauım küş alıp edi.

Taranşı mäselesi tınım tapqan soñ, arada jıl ötpey, sart teñdigi jolındağı küres bastaldı. Ras, taranşı bosqınınan äjeptäuir bwrın, Qazaq Ordasınıñ ıdırau kezeñinde, Qoqan basqınşılığı nätijesinde Oñtüstikke kelip ornıqqan, eñ şwraylı jerlerdi alıp, ökim qwrğan sart ağayındar birşama qauım edi. Mine, sol bauırlas jwrt qazirgi, egemen däuirde kemşilikte otırğan körinedi. Şalğay audandardağı äleumettik jağday öte tömen. Jastar arasındağı jwmıssızdıq etek alıp baradı. Zeynetaqınıñ kesimdi mölşeri jetimsiz. Auız-su, otın, jarıq mäselesi de aqsap jatır. Mädeniet üyleri men kitaphanalar tozğan. Mektepter qwlağalı twr… Osınıñ bäri ras edi. Biraq kelginşi sarttar jii qonıstanğan eki-üş audanda ğana emes, bayırğı qazaq jaylağan barlıq jerde. Onıñ işinde, sarttarmen aralas otırğan qazaq auıldarında da. Biraq qazaq – özimiz, el iesi, sondıqtan qoğamdıq jäne memlekettik tınıştıq üşin eñ aldımen basqalardıñ, bwl jolı sart-sauannıñ köñilin tabu kerek eken. Köñilin taptı, parlament şeşimi boyınşa, äldeneşe million qosımşa qarajat bölindi. Jarar, qaytkende de osı eldiñ azamattarı ğoy. Biraq mäseleniñ mänisi – odan tereñirek şıqtı. Meniñ Jarmağım äleumettik jağdaylardı wlt mäselesimen astas kötergen. Sart ağayındar özderiniñ wlttığın saqtau üşin, tarihi otandarı Sartstanğa qaytadan köşip ketpeui üşin, wlttıq jañğıru bağdarlaması jasalıptı. Ol degen – osı aymaqta bwrınğı orıs tiliniñ ornın basıp, örisi keñeyip bara jatqan qazaq tiliniñ ornına wlt-aralıq qatınas qwralı retinde sart tilin resmi qoldanısqa engizu jäne mekeme ataulını tügel sart tiline köşiru, otan tarihı retinde qazaq tarihın emes, sart tarihın oqıtu… Mine, osı mañızdı şeşimniñ bärin jüzege asıruğa tapsırıs berildi jäne belgilengen şaralardıñ naqtı orındaluın qadağalaytın arnayı memlekettik komissiya qwrıldı. Orındalıp jatır, jüzege asırılıp jatır. Tipti, äuelgi bağdarlama artığımen qolğa alınğan: sart teatrı aşıldı, jaña sart gazetteri şıqtı, sart habarları audan emes, bükil oblıs boyınşa, orıs tilinen soñğı ekinşi orınğa şıqtı. Al bwl kezde… arğı bette, sovet zamanında – äuelgi şekaralıq bölinis kezinde, odan soñğı tıñ igeru, maqta ösiru nauqanında, qazaqtan tartıp alınıp, tili mayda, sözi ötimdi körşiniñ telimine berilgen ata jwrtta qalğan qazaqtar… mektepteri jabılıp, gazetterine tiım salınıp, radio men teledidardan alastalıp, jastarı joğarğı oquğa jiberilmey, ülkenderi ärqilı, onsız da şamalı, biraq künköriske sep qızmet ataulıdan şettetilip… el iesi, jer iesi sanalatın jeñimpaz sart jwrtınıñ tabanında zar ilep jatqan. Ol eşteñe emes, qaytkende de şet el, osındağı öz elinde ğwmır keşken, biraq atausız sart avtonomiyası şeginde qalğan qazaq bwdan bılay wlt-aralıq sart tilinde söyleuge tiistigi öz aldına, jas balaların da tügelimen sart mektepterine ötkizuge mäjbür bolğan. Sonımen, Oñtüstiktiñ eñ bir qwyqalı öñiri – mıñ jıl boyı ata-babanıñ qanı tögilip, süyegi kömilgen ejelgi qazaq jerinde bwdan eki jüz jıl bwrınğı Qoqan biligi qayta ornağan. Twtas bir aymaq qazaq ökiminen birjola şığıp ketkendey edi.

Bizdiñ Jarmaqtıñ bastauımen kün tärtibine qoyılğan jäne oñımen şeşilgen bwl eki mäsele – Taranşı audanı, Sart aymağı atalıp, äzirşe de-yure, yağni zañdı türde jüzege aspasa da, de-fakto – is jüzinde qalıpqa tüsken, egemen el işindegi eki avtonomiya – jas respublikanı halıqaralıq ülken bedelge jetkizdi. Batıs älemindegi örkenietti jwrtqa Qazaqstan degen – şarttı geografiyalıq atau, al qazaqtıñ özi – wlı orıs halqınıñ jetekşiligimen qırıq ru teksiz taypalardan qwralıp, tarihtıñ bwralañ kezeñinde kezdeysoqtan täuelsizdik alğan konglomerat, bayağı, özgeşe qwrılıqtı igeru kezeñindegi otarlıq Vest-Indiyanıñ artta qalğan, jabayı bir körinisi, bolaşaqtağı euro-aziyalıq jaña, dübara halıqtıñ äuelgi şata-şatpaq nwsqası bolıp köringen. Şınında da, wlttıq müdde degenniñ ne ekenin bilmeytin, wlttıq mwrat degen wğımı joq, wlttıq namıs ataulıdan ada halıq bola ma? Bolsa, älemdegi barlıq jwrttıñ qorı emes pe. Tipti jaqsı. Baylığı şeksiz, qazınası qisapsız deydi. Jäne özine keregi joq. Al, tala, je. Alıp jattı, talap jattı, jep, jalmap jattı. Bäribir az köringen. Bölşek. Köldeneñ eşkim jırmıştamay, twtasımen bir özine bwyırsa ğoy. Jırtqış imperiyalardıñ bäri de, eñ aqırı, halqı bastığırılıp, jwrtı jappay qayırşılıqta otırğan jwpını elderdiñ özindegi eti tiri alpauıttar osılay oylay bastadı. Äbden pisken, auızğa tüskeli twrğan oñay olja körgen ärkim-aq. Bäri de enşili sıbağamız dep bilgen. Äsirese, Soltüstiktegi, jeri ıñğaylas, halqı qoralas qwdıretti körşi. Basqalarday tezinen qamtıp qalayın, qapiyada basıp qalayın dep aptıqpaydı. Bwrınğı Dalalıq ölkedegi jağday oydağıday. Jalpı sanı azaysa da, eldegi halıqtıñ qomaqtı böligin qwraytın tektes ağayındardıñ ahualı tım täuir. Qazına baylıqtıñ köbi, astırtın biliktiñ negizi solardıñ qolında, töbede topırlamay-aq ökim jürgizip, aytqanın qılğızıp otır, anda-sanda “tilimizdi şektedi, özimizdi qıstadı” dep baybalam salıp qoyıp, oyına kelgenin istep otır. Tek näsili bir otandastar ğana emes. Bayağı sovetti qwrağan alpıs wlttıñ qalğan jwqanası tügel bwrınğı qojayın jağında. Beybitşil, kelisimşil keyingi bilik qaltarağan sayın buındarı beki tüsti. Qaytkende de artıq sıbağa swraydı. Köbine swramaydı, talap etedi. Wzın sanı sovettik eki kolhozdan aspaytın kürik halqı jeti jwrt, üş teñizdiñ arğı jağında jatqan bağzıdağı otan-jwrtımen büginde şektes äri qırbay twrğan Külik elimen aradağı qanday da bir diplomatiyalıq qatınastı üzip, mwndağı külik ataulını jiırma tört sağat işinde tügel deportaciya jasaudı talap etti, belgilengen merzimge bes sağat qalğanda, tüp köterilip, tas wstap, tayaq siltegen betteri şet elşilikti qiratuğa attandı; äyteuir arağa aqsaqaldar jürip, jalınıp, jalpayıp äreñ toqtatqan, tınıştıq tölemine eki kürik kolhozına tağı da emin-tolağay erkindik berildi. Bwdan soñ, osığan deyin jua egip, jer şwqıp qana otırğan, twtas bir auıl bolıp qalğan quay halqı öziniñ ana tili, ata saltı jäne bügingi twrğan jerin mäñgige ielenu turalı zañdı talap qoyğan. Elu mıñ qazaq işindegi eki mıñ quayğa da swrağanın berip jan qalğan.

Osınıñ bärin jinaqtap kelgende el işinde tınıştıq, beybit, bereket zaman ornadı. Tek sırtta… sırttağı körşiler ğana bwrınğıdan ärmen emine tüsken siyaqtı. Sırt bolğanda, ülken esebi tügel orıs-orman emes, qaytkende de köñili tabılmağan sart-sauan. İştegi sart riza bolğan soñ, däl osı taraptağı şekarada dostıq, sıylastıq, kerek deseñiz, tuıstıq qatınas ornasa kerek edi. Bäri kerisinşe şıqtı. Öşi emes, alaşağı bar siyaqtı. Şınımen-aq alar edi, atap aytpağan soñ qaydan bilesiñ. Bilmegen soñ jazıqtısıñ. Äueli bergi bette bwzau qayırıp bara jatqan aqsaq kempirdi atıp tastadı. Birden emes. Şekara zañı boyınşa, äueli eskertu – yağni bwzau. Bwzau şökeley jığılğan soñ, kempirdiñ özi qağıp tüsirgen. Şekaranı bwzbaq boldı, kontrabandamen mal aydap ötkizbek boldı degen tüsinikteme berilgen. Kelesi aptada bwzauğa da, bwqağa da qatısı joq şekaraşınıñ özin atıp jıqtı. Qorğanıs şarası eken. Mıltıq asınıp twr, köpe-körneu qaterdiñ aldın alıptı. Sodan soñ, kempiri bar, şalı bar, äskeri bar, jayı bar, äyteuir abıroy bolğanda, apta sayın emes, ay aralatıp kisi atu – sart şekaraşılarınıñ ädepki maşığına aynalğan. Tipti, eşqanday tüsinikteme bermeytin boldı. Tüsinikteme beretin – bizdiñ ökimet. Tüsinikteme emes, nwsqau, jarlıq. Malşı, eginşi jwrt şekarağa bes şaqırımnan arığa juımasın. Şekaraşılar ala bağannan aulaqtap, ağayın eldi alıstan baqılasın degen. Eki ayday elimiz şınımen tınış bolğan. Sodan soñ… snaypırlar şıqtı. Bayağınıñ. Orıs-german soğısı kezinde Ibırayım Süleymenov degen mergen tasada jatıp, bir künde emes, ärine, bir-eki jılda tört jüz jetpis nemisti jalpasınan tüsiripti desedi ğoy. Mergendikke kelgende jer şwqığan sart keñ daladağı qazaqqa qaydan jetsin, keyde tigizip, keyde tigize almay jatadı. Köp degende eki ayda üş adam. Bir jılğısı onğa jetpedi. Ärine, öltirgen sart emes, ölgen qazaqtıñ özi kinäli. Birinşiden şekara küzetip nesi bar. Onsız da köringenniñ telimine ketken, kimdiki ekeni belgisiz, qarañ qalğan jer… Ekinşiden, äsker eken, mindet eken, amalsız küzetsin, añdap, boy tasalap nege otırmaydı. Blindaj, dzot degender artıq şığın sanalsa, tım qwrsa keude jasırar şwñqır qazıp aluğa boladı ğoy. Ärine, özi kinäli. Äytkenmen, ara-twra mal jayğan, amalsız şekara küzetken aqımaqtardıñ añdausız ölimderi eki el arasındağı tuıstıq pen dostıqqa sızat tüsire almadı. Kerisinşe, şekaradağı kezdeysoq oqiğalar eki eldiñ odan äri jaqındasa tüsuine qızmet etti. Arğı bettegi sart ağayındar örik, meyiz tolı qabın arqalap, bergi betke erkin ötedi. Qapsız keletinder de bar. Qoynına kisiniñ köñilin şalqıtıp, keudesin keñitetin asıl şöp, iisti därmekterin tığıp. Äuelgisi – aşıq sauda, keyingisi – kwpiya kelisim boyınşa. YAğni, bizge de paydalı. Biraq eñ ülken payda – eldiñ tınıştığı bolatın.

Söytip, bizdiñ Mäkeñ jäne Mäkeñ tektesterdiñ wtqır sayasatı, alımdı äreketi arqasında el işinde wltaralıq tatulıq ornasa, sırtqı şekaralar da qauipsiz qalıpqa tüsti. Memlekettiñ bedeli, ökimettiñ abıroyı degen osı emes pe!

Äytkenmen, eñ ülken merey, eñ ülken bedel – bizdiñ Jarmaqqa tiesili bolıp şıqtı. Äuelgi bir oramda parlamenttik şağın toptı bastap, Almaniyağa barıp qayttı. Jılı jüzdi kezdesuler ötkizip, ondağı äriptesterin mwndağı jwrtınıñ eşteñeden kemdik körmeytinin, basqa halıqtarmen tığız ıntımaqta, tolıq teñdikke jetkenin, eñbekşildigin, qanağatşıldığın aytıp riza qılğan, sonımen qatar, aldağı uaqıtta osı keyingi otanda qala berse, eki jaq üşin de paydalı boların eskerte kele, sart pen taranşı siyaqtı, olardıñ da özin özi basqaruına mümkindik tuarın mälimdep, bükil bundestagtı qayran qaldırğan, biraq mwnda otırğan tüysikti jwrttıñ bäri audarmadan ketken kiltipan dep bilip, estigenin keler mezette wmıtıp edi.

Osıdan soñ parlament müşeleriniñ ärtürli wlttan qwralğan ülken bir delegaciyasın bastap, Reseyge bardı. Ayrıqşa ülken qwrmetpen qarsılanğan. Mäskeude tünemelep, Piterde ayaldap, Saratov, Orınbormen tiyanaqtaptı. Nesin alıp, nesin bergeni belgisiz. Äyteuir Resey baspasözi, teledidar men radio Qazaqstan men Resey halıqtarınıñ mäñgilik dostığı jöninde, barlıq saladağı birlik pen ıntımaq töñireginde dabıldata kele, bizdiñ Mäkeñdi qazaq halqınıñ ülken qayratkeri, dünie bülingen bwlağay zamanda halıqtar teñdigin tu etip kötergen qaytpas twlğa retinde madaqtap, nasihattap jattı. Qaytkende de jalpaq söz edi. Tek elge oralarda, Saratov pen Orınborda twratın qazaqtarmen kezdesu kezindegi keybir tolğamdarı sızdıqtap sırtqa şıqqan. Senderdiñ til bilsek, mektep aşıp, gazet şığarsaq degen talaptarıñnıñ eşqanday ornı joq. Qazaqstandağı qazaqtıñ özi orısşa söyleydi, orısşa oqidı, wrpaqtıñ bolaşağın nege oylamaysıñdar; qayıra köşu turalı äñgime köterip te qajeti joq, osı jerde, osı qonısta twra beriñder, qaladağılar ketse, orıs ortaymas, al auıldıq jerdegi jwmısşı, malşı ketse, tuısqan eldiñ şaruaşılığı qanşama ziyan şegedi, sondıqtan böten oy bolmasın, Qazaqstan degenimizdiñ özi Resey, äytkenmen Resey azamatı degen qwrmetti märtebeden ayrılmau kerek depti. Bwl söz ol taraptağı, özderin böten el azamattarı bola twra, qazaqpız dep sanaytın biraz jwrtqa jaqpasa kerek, biraq dımı bitip tañırqağanı sonday, eşqaysısınıñ da, öziñiz qay eldiñ azamatı bolasız dep swrauğa däti barmağan. Tek sırtqa şıqqannan soñ ğana jerge tükirse kerek. Biraq osı bir söz ğana emes, jariya bolmağan basqa da isteri Mäkeñniñ bauırlas ağa jwrt aldındağı bedelin kötere tüsti. Resey sayasatkerleri, ğwzırlı mekemeler jaña bir tuıs tapsa, mwndağı orıs tildi qauım süyinişin aytıp jetkize almağan.

Mine, osınday keñ qwlaş, wtqır sayasat arqasında tar jol, tayğaq keşuge soqpay, dañğıl jol, dara biikke şıqqan Marat Qazıbekovtiñ ataq-abıroyı kün ozğan sayın köterile tüsti. Respublikalıq parlamentten ozıp, BWW – älemdik Birikken Wlttar Wyımınıñ ülgisinde qwrılğan EHBW – elimizdegi Egemen Halıqtardıñ Birikken Wyımına orınbasar törağa saylandı. Törağanıñ tağına otıruı anıq edi, biraq jarğıda jazılmasa da, aynımas qağida – EHBW-nıñ ülken biliginde qazaqtan basqa wlt ökili otıruı şart eken, äytkenmen, wzın tizgin el iesi, etene jwrt ökili Mäkeñniñ qolında bolmağı kümänsiz edi. El iesi ğana emes, äri bedeli zor, äri ekpini qattı; wsaq-tüyekte tartınıp, eleuli mäselelerde törağanıñ töbesinen attap kete beredi. Jaña qızmetin bastamastan, eñ ülken şaruanı kün tärtibine qoydı.

Bwl kezde Qazaqstanda eldiñ bolaşağı üşin mañızdı, ülkendi-kişili biraz mäsele şeşim tapqan. Alayda, bwrın aytılsa da, ornına kelmegen, şeşilmegen bir tüyin bar eken, – Orıs mäselesi. Meniñ jer jwtqır jarmağım Marat Beysenwlı Qazıbekov EHBW-nıñ eñ ülken qwrıltayında arnayı bayandama jasap, küyine, küyzele twrıp, tolğağı jetken, şwğıl äri tübegeyli şeşiluge tiis, egemen elimizdiñ erteñi ğana emes, bügingi küninde de ayrıqşa mäni bar orıs teñdigi mäselesin köterdi degen alğaşqı habar jetkende tañ qaldım. Qanday mäsele, qanday teñdik? Bwrın qojayın edi, äli qojayın. Bükil ken, barlıq öndiris, eñ ayağı taban astındağı qara jerge deyin, ras, tügel emes, jinaqtap kelgende “nebäri” toqsan eki payız baylığıñ solardıñ qolında (men orıs tildilerdiñ bärin, tipti, jat jwrt ataulını tügel “orısqa” jatqızam, qalay aytsañız da, qazaq emesi anıq qoy, tipti taza orıstıñ özin bölip alğanda da jeke ülesi qazaqtan äldeneşe ese artıq). Respublikalıq baspasözdiñ seksen payızı orısşa. Töriñe swrausız şığıp twrğan, köziñnen kirip, jelkeñnen ötetin barlıq teledidar bağdarlaması kün wzaq, keş boyı, arasında, eki-üş märte beriletin bes-on minuttıq soñğı habarlardan basqası tügeldey orıs tilinde, qazaqşa än tıñdağıñız kelse, tüngi sağat ekiden soñ oyanıp, arnap twruıñız kerek. Bolaşaq wrpağıñ tärbielenetin orta mektepterdiñ teñ jarımı orısşa. Joğarğı oqu orındarı tügeldey taza orıs tilinde. Kündelikti tirşiligiñniñ barşası – köşede, dükende, kölikte, eñ ayağı ashana men därethanada orısşa söyleuge mäjbürsiñ. YAğni, qwlağıñ, jüyke, jüregiñ, jwlın-twtañ twrıptı, auzıñdağı tiliñe deyin orıstiki. Köterilgen äñgimeni twpa-tura qabıldasaq, orıstı tepe-teñ därejede wstau üşin, wlttıq bolmısqa qatıstı mäselelerdi bwdan äri köteru emes, tömen tüsiru qajet. Onı tömen tüsirmey-aq qoysın, meni sonday därejege jetkeru qajet. Al bizdi bwrınğıdan ärmen tömendetu – twpa-tura jerge tığu esepti. Meniñ jarmağım däp solay – qazaqtı jerge tığayıq demeydi. Bar nieti, şın nieti – täuelsizdikten bergi kezeñde kembağal jağdayda qalğan orıs ağayındardı, orıs tilin teñdikke şığaru. Naqtı is josparın wsınğan. Atap aytqanda: kündelikti twrmısta, mekemelerde, köpşilik orındarda orıs tiliniñ qoldanıs ayasın keñeytu (yağni, qazaq tiline tıyım salmay-aq birjola twnşıqtıru), orıs tildi mektepterdiñ jağdayın jaqsartu (onsız da twralap jatqan, bir partağa üş baladan otırıp, bir künde üş kezekpen oqitın qazaq mektepteriniñ esebinen), joğarğı bilikte, parlamentte orıs tektilerge qosımşa, köbirek orın beru (onsız da bilik tizginin wstap otırmağanday, özimizdegi orıs tügili qazaqtıñ özi qazaq müddesin qoldap otırğanday), orıs tektilerdiñ respublika şeginen tısqarı ketuine, yağni orıs emigraciyasına toqtau salu (bireu zorlap, qorqıtıp köşirip jatqanday), Reseymen ekonomikalıq, mädeni jäne twrmıstıq baylanıstı küşeyte tüsu (onsız da basıbaylı qatınas jetkiliksiz bolğanday), qısqası, bir sözben aytqanda, ötkendegi otarlıq jağdaydı qaytadan qalpına keltirumen şektelmey, qwldıqtıñ bwrınğıda da tömen jaña bir satısına köşu. Eñ qızığı ol emes. Eñ qızığı, eñ keremeti – respublikanıñ halqı men jer köleminiñ say emestigi (onısı ras), sondıqtan elbasımızdıñ taqaudağı on bes jılda halıq sanın jiırma millionğa jetkizu turalı bağdarlamasın dwrıs tüsingen abzal, yağni Reseyden bes million orıs äkeluimiz kerek. Soñğı, biz täuelsizdik dep şulap jürgen toğız jıl işinde elimizden eki jarım million kisi ketti, sol eki jarımdı eki ese qılıp qaytaruımız şart. Ol üşin…

Men bauırım, et-jaqın bauır emes, täni de, janı da ortaq jarmağımnıñ mwnşama aramdığın, jay ğana aram emes, zwlımdığı men zalımdığın körgende, qan qısımım köterilip, jatıp qaldım. Däriger de şaqırmağam. Mümkin, ölgen dwrıs şığar. Büytken it tirlikten tınış ölim artıq. Bas süyegim şıtınay tarılıp, jüregim atqalaqtay qağıp, azğana jatqan soñ, komp'yuterime baqwl söz jazıp ketpek boldım. Bauırıma – bauır emes, qarğıs atqan jarmağıma qatañ eskertu.

Komp'yuterimdi aşa bere aqılım kirdi. Men qazir ölsem, sol sätinde ol da ketedi. Sonda meniñ joldauımdı kim oqidı? Iä aytpaqşı, üş minutta, on, jiırma sekundta öle qalmaspın. Jartı sağat, bir sağat ötedi. Endeşe… Elektrondı poştanı aşa berip edim, meniñ özime joldanğan hat jarq etti:

“Aqımaq! Sen öluge tiis emessiñ! Men äli… Anau jerge barıp otıram. Al äzirginiñ bäri – sayasi oyın. Bügin aytasıñ – erteñ wmıtıladı. Meyli, keybiri jüzege assın. Onsız da bülingen düniege kelip-keteri şamalı. Qazaqta eşqanday keleşek joq. Batqan kememen birge ölu şart emes. Qarmap qal, tiri qal! Kerisinşe oylasañ, bayağı arman, qiyal qayda, jasap jatqan eñbegiñ bar emes pe. Qolaylı jağdaydı paydalanıp, jerine jetkizip ket. Qaytkende de sol eñbegiñ üşin ğana tiri jürmeymisiñ, jaña zaman, jaña dünieniñ qızığın tamaşalap. Solay! Boldı – bitti! Berilme bwralqı oylarğa. Qaytalap aytam, töz, şıda, ömirlik eñbegiñdi tämamda!.. Öziñ.”

Keler mezette sırtqı esik aşılğan siyaqtı körindi. İzinşe entelep, demige basıp, appaq kiimdi bir erkek, bir äyel – ekeui de orıs, älde joyıt, salqın jüzdi eki däriger körindi. Arıda, ilgeri attay bere keyin şegingen ıqşam, qoñır külgin kiimdi, beytanıs qazaq jigiti – meniñ közime körinbegen qırağı saqşım.

Esiktiñ aşıluı da, jedel därigerlerdiñ kelui de kütpegen jağday. Biraq qajetti mezetinde jetken siyaqtı. Boyım auırlap, basım aynalıp, közim qarauıtıp bara jattı…

Apta ötpey ayağımnan tik twrdım. Demeuşi sälem-hat äseri me, şet eldik qımbat därilerdiñ küşi me, qwlan-taza sauıqqanım öz aldına, qayrat-küşim qabındap twrğanday. Jarmağım eske salğan “ömirlik eñbegimdi” birjola tiyanaqtap, jerine jetkizu kerek eken. Soñğı jeti-segiz jıl orayındağı bar tirşiligime män bergen wlan-asır jwmısımdı bir jüyege tüsirip, teledidardağı twraqtı soñğı habar, ökimet şeşimi, parlament mäjilisi, kelgen men ketken töñiregindegi, däl men üşin qajetsiz, tipti ziyandı aqparat ataulıdan aulaqtap, tek köne kitap, eski qwjat, ala qağazben ğana otıram. Jwmıstan tıs uaqıtta közdi jwmam, qwlaqtı tars bekitem. Bar uaqıtım jazu, oylanu, tolğanu, arasındağı wyqı, tamaqpen ğana şekteledi. Aqırı, aynalası toğız ayda birjola jüyelep, jinaqtap, saralap, salğastırıp, artığın alıp, kemin tolıqtırıp, eñ soñğı redakciyasında dayın qıldım. Jalpı kölemi bir mıñ üş jüz qırıq bet, eki tomdıq tübegeyli eñbek – “Tarihtağı qıpşaqtar” degen ğwmırlıq kitabım baspağa dayın bolğan edi. Uh, jalğan, bwl künge de jetippin!..

Men qatañ qadağalau astında ğwmır keşip jatqanımdı bwrın da bilgen edim. Al älgi, kenetten kelgen därigerlerden soñ, sırttağı közeu ğana emes, iştegi körneki äri tolıq telebaqılau şeñberinde ekenime kümän qalmadı. YAğni, jürgeniñ, twrğanıñ ne, vannağa tüssem de, tualetke otırsam da qırağı köz janarındamın. Äuelde tiksinsem de, tezinen boy jidım. Körsin, qarıq bolsın, jasırın eşteñem joq. Jwmıs jasap jatqanımdı onsız da biledi. Qayta, jası kelgen, jalğızbastı kisi, älgindey auırıp, sırqap qalsam, eşqanday qater joq. Äytkenmen, basqan iziñe deyin bireu sırttan körip otırsa, ünemi qolaysız jağdayğa tüsedi ekensiñ. Eñ ayağı erkin tüşkire de almaysıñ. Tım qwrsa, qaqıratın, tükiretin degendey jerler azat bolsa ğoy. Joq, bärinen de körinem. Äldebir sañılau qalsa, tübegeyli baqılauda män de bolmas edi. Dese de, körgiş tetikter qay bölmede, qay twsta, qalay ornalasqan – eşbir belgi, nışanın taba almadım. Aqırı, aman-esen, eşqanday köldeneñ kesel, bögesinsiz attay bes jıl twrğan qwttı üyimdi jatırqaudıñ özi söleket körinip, ol da bügin ğana bastalmağan jiti baqılaudı ädepki närsege balap, özgeşe jağdayıma könuge tura kelgen. Äytse de äuestigim tarqamaptı. Tek jüris-twrısım ğana emes, bar jazuım da jariya siyaqtı.Töbeden tekserip äure bolmaydı, sirä, komp'yuterimniñ özi jalğas. Iä, söz joq, jalğas. Kündelikti ne jazdım, qalay tüzep, qalay üstedim – bar mätin alaqanda twr. YAğni… kelip, qolımnan almasa da, jolınan aluğa tolıq mümkindigi bar. Joq. Özi aytqanday, mağan ğana kerek şimay-şatpaqtı qaytsin. Äuelde qızıqtı, atın şığarar joldıñ bir tarmağına baladı, qazir qalay kösilse de qwp, dabırası jer jaradı. Sol ataqpen salıstırğanda tarihşı ğalım degen ne, täyiri. Äytkenmen, köz jetkizu qajet edi. Äri… jwmıstıñ bitip twrğanın ayğaqtaytın soñğı nükteni wmıtqan ekem. Otırdım da, eki tomdıq mätinniñ eñ soñğı betin aşıp, aqır tübine: “Tämam. 1961, fevral' – 1999, may” dep belgi soqtım da, däl osı bettiñ tömengi jağına säl tüsirip barıp, azat joldan bastap: “Mäke! Süyinşi! Otız segiz jıldıq jwmıs sätimen ayaqtaldı!” – dep jazdım. Keler mezette… elektrondı poşta emes, kündelikti zertteu eñbektiñ soñı, men jaña ğana äzil üşin jazğan sözderime tirkese… kütpegen jazu şıqtı: “Jaraysıñ! Men sağan senip edim. Süyinşiñ – toğız million teñge jäne… eki aylıq sayahat. Keler aptada Europağa sapar şegesiñ. Germaniyada – arasan, Italiyada – teñiz, Ispaniyada – bwqa sayıs. Dem al, qırıq jıldıq qam köñilden tazar. Kitabıñdı sodan soñ şığarasıñ. Jaña zertteulerge kirisesiñ… Aytpaqşı, sağan bwrınğıña qosımşa, tağı bir “Altın kärtişke” tiesili – qarımı qay tarapta da wzın, tört mwhit, bes qwrılıqta birdey jüretin “Ameriken ekspress”. Qayırımen bolsın bäri de. Öziñ.”

Erteñine köñilim hoş, sergek oyandım. Europağa seyil, erkin demalıs quanışı emes. Soñğı bes-altı jılda tört ret araladım, men körmegen ne qaldı. Mağan kesimdi täbärik üşin de emes. Qızdarım tügel üyli, küyli bolğan, özimniñ tamağım toq, köylegim kök, sonşama mol aqşağa samarqau qaraymın. Bas banktegi äuelgi “Altın kärtişkeniñ” özi qalğan ğwmırıma artığımen jetedi. Quanış – mäñgilik mwratımnıñ üddesinen şığuım. Älbette, sonau 61-jılı, armanşıl student, örkeude aspirant – talap zor, senim mol, alğaş bastap kiriskende belgilengen meje tım joğarı bolatın, qazaqtıñ ötken tarihınan kemi segiz, toğız kitap jasamaq edim, näsipke jazbaptı, kinäsin zamanğa artqanmen, talaysızdıq – özimnen, äytkenmen tım qwrsa qalıñ bir kitap – belgili kezeñ, tereñ tarih tañbalanğan tübegeyli zertteudi oydağıday jazıp şığudıñ säti tüsti. Täuba, şükir deymin.

Asığıs twrıp, juınıp-şäyinip, kündegi ädetimmen, aş qarınğa, bal qosqan jartı tostaq ıstıq su işe sala, tañğı tamaqtı qoya twrıp, jazu stolına otırdım. Tünde basınan ayağına, ayağınan basına tüsip, köñilim toğayıp, tamaşalap biraz otırğannan soñ, mıñ üş jüz birdeñe bettik ülken eñbekti tügelimen, eki dana qağazğa tüsirip, baspağa tapsırar aldındağı bar şaruasın tiyanaqtap edim. Birden añdamappın, stol üstindegi sol eki tekşe qağaz körinbeydi. Sirä, äuelgi qoljazbalar, qosımşa derek, köşirmeler jinaqtalğan şkaftıñ işine qoysam kerek. Nemese, tarihqa qatıstı kitap söreleriniñ birine. Uaqa emes, qazir tabıladı, äueli ornımnan twrmastan, komp'yuterimdi tağı bir ret tamaşalap alayın. Aştım. Joq! Qoljazbam joq!.. Audardım, töñkerdim, japtım, qayta aştım – qaytkende de joq. Tübir, köleñkesimen. Tünde ğana twrğan mıñ üş jüz qırıq bet taza mätin tügeldey öşip qalğanday. Bälkim, auısıp astığa tüsti, nemese böten faylda. Aqır-taqır taza şıqtı. Astıñğı qorjında jäne eşteñe joq. Anda da, mwnda da elesi körinbeydi. Monografiya ğana emes, kürdeli zertteuge qosımşa barlıq derek, köşirme, jazba, är kezdegi ärqilı baylam, tüyinder, äuelgi, maqala keyipti jeke taraular – ötkendegi bükil dayındıq jwmıs, öz aldına derbes mäni bar qwndı mağlwmattar, eñ soñğı qaralay nwsqağa deyin tügel ğayıp bolğan. Qanşama zaman boyı sır bermegen qayran komp'yuterim bastan-ayaq, jaña tuğanday tır jalañaş, qwr sülder ğana bolıp şıqtı. Abalaqtap ornımnan twrdım. Eñ soñğı ümitim – qoljazbalar jinaqtalğan arnayı tekşe jäne kitap-qabırğalardıñ tömengi, biteu söreleri edi ğoy. Joq, qoyılmağan. Stol üstinen köşpek eki tom qayda, qağazğa tüsken barlıq körneki jazbalar da twtasımen, bir parağı qalmay, tügel joğalğan. Qoljazbalarım twrıptı, beybit sörelerdegi Ejelgi Qıpşaqqa qatıstı bükil derekteme, tarihnama qoparıla köşip ketken. Biraq manağı qoljazbalar siyaqtı, ornı üñireyip twrğan joq. Tazarğan sörelerdi jaña ädebiet basıptı. Eskilik emes, osı zaman turalı: egemen elimizdiñ memlekettik qwrılım, parlamenttik jüyesi, köp partiyalıq fenomeni, işki jäne sırtqı sayasatı, älemdik bedeli… turalı ärqilı jinaqtar; elbasınıñ ğwmırbayanı, sayasi wstanımı men söylegen sözderi; erkin respublikanıñ tarihi qısqa merzimde jetken jetistikteri, täuelsizdikke tirek, barlıq igi isterge wyıtqı bolğan twñğış prezidenttiñ jol-saparları, osı oraydağı wtımdı kelisimder jöni, şet jwrttıq sayasi qayratkerlerdiñ tañ-tamaşa lebizderi toptalğan arnayı jinaqtar; öreli eldiñ elbasıdan soñğı körnekti twlğaları turalı anıqtama kitap, eñ basında, jeke dara äkimder men iri baylarğa jalğas – Jiğan Nwrğazin men Müştar Maqanovtıñ tüsti suretteri men tolımdı ömirbayandarı, bwdan keyingi jalpı tizimdegi igilerdiñ qatarına bizdiñ Marat Qazıbekov ta ilinipti. Bwdan soñ ala-qwla, ärqilı kitaptar: sayasatqa deyin aqındıqqa talap etken Müştar Maqanovtıñ Qazaqstandı alıp kosmos kemesine, twñğış prezidentti bar tetiktiñ tilin bilip, bärin jiti basqarıp otırğan wşqır-kosmonavtqa teñegen, qara öleñ men aq öleñdi astastıra, orısşa üzikterdi qazaqşa jeldirmege jalğastıra, keñinen tolğap jazğan “Kosmoformula” attı roman-poeması, qarımdı qalamger Käken Jüsipovtıñ parlament deputatığınan dämetip jürgen bir kezinde köñil auanımen jazıp tastağan “Han men Prezident” attı tolğau kitabı… jäne sol qatarlas qanşama qoqır-soqır. Eñ soñında, soñında emes, töbesinde – bizdiñ Jarmaqtıñ ötken qısta, meni şaqırusız qaldırğan alpıs jıldıq mereytoyına arnap şığarılğan, “Alıp twlğa” attı suretti, illyustraciyalı, enciklopediyalıq ülken tom. Özimniñ neni joğaltıp, neni izdep jürgenimdi bir sät wmıtıp, kölemi tabaqtay, qalıñdığı kirpiştey ülken kitapqa jarmasıppın. Türegep twrğan qalpımda aqtara bastadım da, bajaylap qarau üşin däl sol jerge, edenge otıra ketippin. Alğısöz, ğwmırbayan, qoğamdıq qızmeti, äriptester lebizi, eñ soñında ataulı jiındarda, ärqilı kezdeulerde, parlament mäjilisterinde söylegen sözderi. Ğwmırbayan onsız da belgili, jwrtşılıq lebizi – tüsinikti, aytılğan sözder… estigemiz, oqığamız, artınan tağı qarap ötermin, kitaptıñ bel ortasınan aua bastalatın, jıltır qağazğa tüsti boyaularmen basılğan suretter edi eñ qızığı. Suretterdiñ soñğı, jañası emes, äuelgi, eskileri. Ötirigi joq, ösirui joq, taza, tabiği qalıptağı naqtı qwjattar. Mine, mınau – meniñ käri äjem. Bauırında ösip edim… Qayran äkem, baqıtsız anam. Özimde de joq, qırıq jıl boyı körmegen, bayağıda älgi alayaq, wrlıqşı swm alıp ketken suretter. Äyteuir joğaltpaptı. Mınau – kökemniñ soğıstan bwrın, QazPI-de oqıp jürgen kezi. Jap-jas, sımbattı, twlğalı jigit. Kelesi surette kökem jäne apam – basına börtpe şäli jamılğan, biyazı, näzik kelinşek. Sen tuardan jartı jıl bwrın, qalağa barıp, arnayı tüstik deytin. Endi mine, basqa bireuge telinip twr. Men joqpın. Mwrat. Marat Qazıbekovtıñ äkesi Beysen, şeşesi Jibek… Iä, ras, onıñ da qatısı bar… Mine, özim. YAğni men. Kökem soğıstan oralğannan soñ, 1945 jılı, altı jastamın. Astına… Mwrat emes, Marat dep jazılıptı. “Bala Marat.” Mine, studentpiz. Studentpin. Ekeu emes, bireu. Ay jüzdi Baljan. On jetide, on segizde, on toğızda. Jiırma. Uıljıp twr. Ekeuimiz jaña tanısqan kez. Mine, mınau – ekeuimiz! Baljan jaña tolğan ayday, körkem kelbetti… Tauğa barıp qaytqan künniñ erteñine… mäñgilik ömirdiñ alğaşqı sätinen estelik retinde tüsip edik. Biraq bwl jerde de Mwrat emes, Marat dep körsetilgen. “Marat pen Baljan. Üylenu toyı qarsañında. 1963, köktem, Almatı.” Bir-aq ärip özgerse de, dünie astı-üstine tüse bülinipti… Mine, endi anıq özi. “Marat. Eñbek jolınıñ bastauı. 1963, jaz.” Şatırı düñkigen, abajaday, jalpaq üydiñ aldında twr. Sirä, älgi teri-tersek, jün-qoqır jinaytın mekemeniñ ortalıq qoyması. Bwdan äri… jüregim töñkerilip tüsti. Maqsat! Meniñ jalğız wlım!.. Qırqınan jaña ğana şıqqan, şolaq köylegi qarnınan türilip, şümeteyi şeltiip, şalqasınan jatır. Mine bir jasta. Baljan ekeui, beste. Şeşesine köbirek tartqan eken. Äne, menen aumaytın bala – kişkentay qız. Meruert. Bwl endi… Marattıñ özine ğana tiesili. Maqsat, Meruert, Baljan. Tolıqsığan kelinşek. Mine, saliqalı bäybişe. Maratpen birge tüsken sureti. Qırıq jasta. Äli de qızday körinedi. Tek meniki emes, basqağa tiesili. İşim alay-tüley bolıp ketti. Bes-altı betti qatarınan audardım. Men… emes, Marat eken. Zaman tüzu, yağni men barımnan ayrılıp, kedey, kembağal jağdayğa äli tüspegen… täuelsizdik qarsañındağı suret. Meniñ azbağan, tozbağan qalpım. Eşbir ayırğısız. Ayırma sol, ezile, elbirey añsağan özgeşe künnen bastap örken tarttı ğoy. Wldar tömendep, wrılar köterilip. Bwdan soñ… bağı asqan Marat, Marat, tağı Marat… Men joqpın. Biznesmen Marat, sayasatker, qayratker Marat… Ataulı topta, otbasında, jekeley… Mine, biik minberden siltep twr! Kenet meniñ bwl Maratqa eşqanday qatısım joğı, qatısım bolsa… jaña ğana, jaña emes, tünde şırt wyqıda jatqanda, osı Marat baraqat tapqan qırıq jıl boyı beynetke batıp, aqırı keşe ğana tämamdağan ğwmırlıq eñbegimniñ zorlıqtı ğayıbı esime tüsti. Qol kötere almağan auır, ülken kitaptı sol jerde, edende qaldırıp, tizerley, äreñ twrıp, süyretile basıp, jazu stolıma qayta keldim. Komp'yuter manağı qalpı, aşıq twr eken. Tek jadağay emes, swrğılt ekranğa jaña tañbalar tüzipti:

“Eñbegiñ eşqayda ketken joq. Wrladı dep oylamassıñ, onsız da alğaşqı tañbadan bergi bar köşirmesi mende. Endi tügeldey aldım. Jarıqqa şığaru mäselesin irke twrğan jön. Müştar Maqanovpen aramız qayta bwzıldı. Nadan ğana emes, tüysiksiz päleqor eken. Eşbir bılğanıştan tayınbaydı. Şu köterui sözsiz, kesiri tiyui mümkin. Sabır ete twr. Tım wzaqqa sozbaspız. Äueli dem al. Sodan soñ jaña zertteulerge kiris. Eñ wtımdısı – bügingi Qazaqstan. Kerek ädebietiñdi tügel jetkizem. Qajet etseñ, jazıp beretin kisiler de tabıladı. Tek bizdiñ familiyamen taraluğa tiis. Mäselen, elbasınıñ köregen sayasatı turalı. Şağın bolsa da jeke kitap. Tım qwrsa, kölemdi maqala. Bizdiñ özimiz üşin. Ülken kisi maqtauğa zäru emes, biraq oñ tileudi wmıtpaytın märttigi bar. Meniki keñes qana. Seniñ orayıña keledi. Ötkenmen şendestiresiñ ğoy. Mäselen, Abılay han Resey men Qıtay – jırtqış eki imperiyanıñ arasında epti sayasat jürgizdi. Bizdiñ elbasımız atqarıp otırğan jwmıs, jürgizip otırğan sayasat odan äldeqayda kürdeli. Resey – Amerika – Qıtay. Beriden qarağannıñ özinde. Qalğanın aytpasa da bilesiñ. Aldağı uaqıtta eşteñe tındırmay-aq, densaulığıñdı kütip, bos jatsañ da razımın. Al äzirge… qırıq jıldıq marafonnan soñ eki-üş ay dem alasıñ. Äuelgi jospardağı Europa emes. Älemniñ basqa bir tarabındağı ekzotikalıq aymaqtar. Aytalıq, Mısırğa barsañ. Ejelgi Egipet perğauındarınıñ alıp piramidaların armansız tamaşalaysıñ. Suretten körgendey emes. Mülde basqaşa. Qanday qwdiret! Neşe mıñ jıldıq tarih. Solar da ötken dünieden. Sol Egipet te qwlağan. Üyilgen tası ğana qaldı. Nemese, Ortalıq, Oñtüstik Amerika. Ästekter, mayya men inkter. Qanday mädeniet, qanday halıqtar! Olar da köşken jer betinen. Ömirdiñ zañı, tarihtıñ ükimi. Qazaq degen ne, osınday ğalamat tarih, ğajayıp halıqtarmen salıstırğanda. Şındıqtı moyındau kerek. Tap seniñ jazuıña qarap twrğan eşteñe joq. Jılap, zar töge bermey, bügingi künmen däuren sür. Eki qaytara tumaysıñ, ötken-ketken jäne keleşek tarih seniñ erkiñe bağınbaydı, halqıñnıñ tağdırı seniñ qalauıñnan tıs şeşiledi. Endeşe, büginge deyin önimsiz bolsa da jwmıstıñ qızığın kördiñ, endi qalğan wzaq ğwmırıñda twrmıstıñ qızığın kör. Tüsinseñ, bayansız tirşiliktegi jaqsılı-jamandı ataq – aytarğa ğana. Jwrt jamandağannan ölgen kisi joq, maqtap, madaqtağannan mäñgi jasağan eşkim tağı joq. Tirşiliktegi ataq-abıroy, tipti, qisapsız baylıq pen eñ ülken biliktiñ özi ömirdi jeñildetetin qwral ğana. Qaytkende de seniki. Al ölgennen soñğı dañq – sağan mülde qatıssız. Ömirden öştiñ, keyingi esimiñ – şarttı belgi ğana. Tarihtı tanığanıñ ras bolsa, osı sözime bas qoyasıñ. Ülken eñbegiñdi oydağıday tämamdadıñ, köñiliñ jaylandı, ömirlik mwratıña jettiñ. Bügin baqıttısıñ. Erteñ, öziñ joq bolsañ, bwl baqıt qayda qaladı? Aqırğı zeynetiñ mäñgilik emes. Bügingi barıñmen salıstırğanda. Jarğaq qwlağı jastıqqa timey, tınımsız tıpırlap jürgen meniñ de bar qızığım bügindik qana. Endeşe, täubağa kel, aqıl oyla. Öziñ.”

Ejelgi Egipettegi perğauın piramidaların kördim. Mende äuestik joq edi. İş tarta tañırqau ğana bar. Sodan soñ mwñ, şer. Bwrın äjeptäuir mağlwmatım bolsa da. Közben körgendey bolmaydı eken. Tamaşalağam joq, jabıqtım. Bolğan, tolğan, ölgen. Tastan tau twrğızar perğauındar emes, ğalamat memleket qwrğan, mädenietke, qwdıretke jetken halıq. Eki mıñ, üş, tört mıñ jıl jasağan. Sän, saltanat qwrğan, ökimi jürgen. Aqırı qartayğan, tozğan, jer betinen köşken. Jeke kisiler ğana emes, twtas halıqtar da öledi eken. Tau qoparsa da, tas jarsa da. Sonda mına ğajayıp eskertkiş ne üşin. Arttağığa belgi, ataulı mwra degen ne. Keyingiler üşin qızıq. Ötkender üşin aldanış emes. Ketti – bitti.

Meso-Amerikağa bardım. Mayya, ästek… Tağı da jansız, tilsiz, köne eskertkişter. Küñirenip twr, qañırap twr. Iesiz. Halıqtan jwrnaq ta joq. Mezgilimen qartaymağan, tozbağan, uaqıtı jetip ölmegen, sırttan kelgen apat nätijesinde keltesinen qiılğan. Qırıldı, joyıldı, joq boldı. Tasqa tüsken izi ğana qaldı. Odan ötken jwrtqa ne payda. Al, zerttep jatır, aşıp, tanıp, ayqındap jatır. Ketken el qaytıp orala ma!..

Oylap twrsam, bizdiñ halıq keşken jol – osı soñğı nwsqa. Tapadı, janıştadı, qırdı, tek tügesip ülgermedi. Endigi şarua – uaqıt ieliginde. Kütpegen, köldeneñnen sıyğa tartılğan Täuelsizdik degen aynadan naqtı körinip twr – wlı deneñ jazılmas sırqatqa wşırağan. Wltsızdıq degen. Mıy qwrtı. Öziñdi öziñ jwlıp jep bitiretin. Derttiñ birjola dendegen pişini. Ükimiñ şığarılğan, bolaşağıñ kesilgen. Kümäniñ bolmasın. Özin özi öltiruge bekingen sırqattı kim toqtata aladı. On eki müşesi bütin, qayratı qabındağan jas jigit bolsa da. Ata-ana, ağayın tuısı kündiz-tüni añdıp otırsa da, erikti ölimine jol tabadı. Al seni küzetip otırğan köldeneñ eşkim joq. Serpil, tiril, ömirge qayta oral degen kisiniñ bäri jau körinedi. Endeşe, tarihın tanıtam, eñsesin köterip, eldik sanasın oyatam dep jürgen seniki bos äureşilik qana emes, esalañ aqımaqtıq. Önbesi öz aldına, ğaziz basıña päleket keltirer, aqırı tapa-tal tüste körge tüsirer ğapıl is.

Eki taraptağı eki aylıq sırlı sapardan soñ, dünieden baz keşip, yağni esim kirip, birjola sauığıp qayttım.

Sauıqtım dep şamaladım. Joq, dertime dert qosıppın. Eşqaşan oñalmas, qaytse de jazılmas. Wltsızdıqqa qarama-qarsı – wltşıldıq derti… Al jaraydı, eliñ – iesiz, azamatıñ – sanasız eken, halqıñnıñ tağdırı kesimdi eken. Sonda… sen ne üşin ömir sürdiñ? Bar isiñ teris, teris emes, qajetsiz bolsa, sanalı eñbektegi qırıq jıl boyğı bükil ğwmırıñ zaya ketkeni ğoy. Sın kezeñ, almağayıp sätte senen bölinip şıqqan jarmaq Marattıñ jolı dwrıs bolğanı ğoy. Kelisu qiın edi. Kelispes jöniñ tağı joq… Joq emes. Öytkeni seniñ bar isiñ jön. Meyli, halıqtıñ jayın wmıta twrayıq. Bwl – ğılım ğoy. Zertteu, tanım. Köne Mısır turalı Egiptologiya degen twtas bir ğılım bar. Adamzattıñ ejelgi tarihınıñ bir salası. Joqtau üşin emes, bilu üşin. Ötkendi tiriltu üşin emes, örisiñdi keñeytu üşin. Ästek, mayya, töltek, sapotek… Amerika qwrılığınıñ bayırğı jwrttarı turalı tağı qanşama zertteu. Sol halıqtardı qwrtqan jendetterdiñ bügingi wrpağı tarapınan. Tipti, Amerikağa eşqanday alası, beresi joq, ay daladağı, beybit çeh halqınan şıqqan Miroslav Stingl degen jazuşı qızğılıqtı derek, bayıptı tolğamdarğa qwrılğan tamaşa kitap qalıptağan. Ötip ketken ündisterdiñ ruhın köterip, jañadan tu tikken erkin el boluı üşin emes. Ğılımnıñ qamı da emes. Özi üşin. Endeşe, men keleşegi qalay deseñ de, bolğan, tolğan, däuren sürgen qazaq degen halıqtıñ ötkenine qatıstı, köz mayın tauısqan qırıq jıldıq kürdeli eñbegimnen nege bas tartam!..

Tağı da oyladım. Özim üşin emes eken. YAğni jeke bastıñ paydası jolındağı esep nemese azabım. Bas paydamdı oylasam, tirşilik jöni köp edi. Tipti, Marattıñ jolın qumay-aq, öz tarabımnan. Aldımda twrdı emes pe, bwralañı, oppası joq, dañğıl jol – doktorlıq därejege, akademik märtebesine tura bastar. Qazaqtıñ tübine jetken sovettik kommunizmniñ kez kelgen taqırıbın al da, ötirikti jündey sabap, qarıs süyem kitap şığar. Bärin alasıñ. Aqırı mwzğa otırasıñ. Keşegi şındıq – bügin jalğan. Äuelde jalğan bolğandıqtan. Manağı ülken esep te qate şıqtı. Al meniñ esebim äuelden tüzu, bayıbım tıñğılıqtı. Bes kündik şolaq esep emes, üş kündik, önimsiz, ötkinşi bayıp emes, aldamşı paydağa jäne qwrılmağan. Qatesiz esep, tozbas payda. Marattar qalay bağalasın, Maqandar qalay bwrmalasın, aqır tübi dwrısqa şığar. Anığı sol. Meniñ ömirlik mwratım, qırıq jıldıq eñbegim öziniñ mejeli nätijesine jetui kerek. YAğni tasqa basılıp, jarıqqa şığuğa tiis.

Jäne oyladım. Ras, seniñ halqıñ da mäñgi jasamaydı eken. Mäñgi jasaytın kisi de joq. Adam ömiri şekteuli. Halıqtıñ ğwmırı mıñ jıldıq deyik. Soğan jüz-aq jıl qalsın. Jeke bir kisiniñ ömiri odan da kem. Alpısqa jetken sen endi jiırma jıl jüresiñ be, joq pa. Mümkin, bes-altı jıl, bälkim, bes-altı ay. Meyli, on, otız bolsın. Tipti, jiırmağa jaña kelgen jas ekensiñ. Sonda, endi alpıs jıldan soñ öledi ekem dep, ömirden baz keşpeysiñ ğoy. Joq. Neşe jasqa kelip otırsañ da, ömiriñdi wzartar amal izdeysiñ. Qay mejede twrsañ da, qanşa ğwmırıñ qalsa da, aqır öledi ekem dep, öziñe öziñ kör qazbaysıñ. Ölim jayın emes, ömir qamın oylaysıñ.

Endeşe, az jasasın, köp jasasın, kez kelgen etnos ömir şırağın, ömir jarığın qamdauğa tiis. Sen sol alauğa quat berer köp şırpınıñ birisiñ. Mindetiñdi wmıtpa.

Söytip, kitap turalı oyğa birjola bekidim.

Qarap twrsam, küş – meniñ Jarmağımda emes, özimde körinedi. Bwğan deyingi tirşiligimdi qamtamasız etip otırğan – Marat dep oylauşı edim. Söytsem, kerisinşe. Äuelde men bölingem joq, ol bölindi. Men – bütinniñ negizgi, tüpki jartısı. Ol – bütinniñ qosalqı qwramı. Meniñ bar bolmısım özime ğana tiesili. Eger ol kezdeysoqtan, nemese tura kelgen ajaldan öle qalsa, men osı jartı küyimde jüre berem. Men ölsem… ol jartı qalpında ğwmır keşe almaydı. Sondıqtan da küş qana emes, bilik te mende. Sondıqtan da, bar bitimi qarama-qayşı bola twra, jek köre, tipti, jirene twra mağan qızmet jasauğa mäjbür.

Jarmaqtıñ bayağıda, ekeuimiz birge jasağan kezdegi ğwmırın jaqsı bilsem, menen soñğı tirşiligin birşama tanığanday edim. Ekeuimiz qaytadan kezdesip, jañadan odaqtasqannan bergi is-äreket, qızmet-qareketi turalı mülde derlik beyhabar qalıppın. Wzın sarın, jalpaq nobayı ğana. Men özimniñ eski tarihıma kömilip jatırmın, aldı-artıma qaraylauğa, üstirt te bolsa, böten bir keptegi işki isterin bayıptauğa uaqıt ta, ınta da joq, äyteuir aram ataq pen aldamşı mansap jolında tıpırlap jatır, ayla-täsilderiniñ jalpı swlbası belgili, öz twrğılastarımen qaraylas, tım taza bolmasa da, üyrenşikti, qalıptı jağdayda şığar dep şamalaytın edim. Endi, eki älemdi aralağan, özimniñ däl qazirgi sättegi ahualımdı tarazılap, bolaşaq qimıl josparımdı oylastırğan, köbine eşqanday äreketsiz, bos jatqan künderimde Marattıñ alpıs jıldıq mereytoyına oray jasalğan enciklopediyalıq jinağındağı, közge ıstıq, köñilge mwñ suretterdi – bärin emes, Maqsat pen Baljandı sağattar boyı telmire qaraudan jalıqpasam da, bir küni negizgi, mätin böligin aqtarıstap otırıp, äldebir tosın twsına nazar audardım, azğana dağdarıstan soñ qayta üñilip, bastan-ayaq mwqiyat oquğa kirisken edim. Oqığan sayın odan ärmen türşigip, aqırı töbe şaşım tügeldey ağarıp ketken. Marattıñ qoğamdıq qızmeti, jaña bastamaları turalı ret, kezegimen bayandalğan mağlwmattar meniñ Jarmağımnıñ kim ekenin tolıq äygilegen. Küni büginge deyin köbin bilmeppin. Bilgenim – bergi jağı, sırtqı körinis qana eken. Bwdan üş-tört jıl bwrın, jatqa berilip, jalt bwrılğan äuelgi qadamınan keyingi bar swmdığın tanısam… qayter edim? Ol toqtamasa, men molşılıqtan bas tartıp, qaytadan qayırşı kebine tüsem be? Ol toqtamas edi, men de osı qalpımda jüre berer edim. Pendede sonday älsizdik boladı. Sol kezde anıq añdasam ğoy, özimniñ jetekşi jağdayımdı. Endi bäri de keş. Bärin ötkizip aldıq. Ötip ketse de, keş te bolsa, jağdaydı tüzetuge… emes, bwdan äri bılğanbauğa mümkindik bar. Äytse de, eñ äueli özimniñ jeke basıma qatıstı şaruanı tındırıp alu qajet. Äri küş-quatımdı sınğa salu. Köreyin endi.

Elektrondı poşta arqılı, jaña biligime say, naqtı talapqa qwrılğan şağın joldama ketti:

“Bardım, kördim, mäñgilik eşteñe joq eken. Halıqtar öşedi, adamdar öledi, mäñgilik – artta qalğan belgi ğana. Men de ölem. Artımda qalatın belgi eskertkiş – “Tarihtağı qıpşaqtar” attı tübegeyli zertteu. Taqaudağı eki apta işinde özgeris, qısqartusız, sol qalpında, bes mıñ dana taralımmen, sapalı qağazğa, qımbat mwqabamen jeke eki tom retinde bastırıp şığarmasañ, meniñ jer basıp jüruimniñ qajeti bolmağanı. Özim.”

Bizdiñ Jarmaq meniñ ayrıqşa basımdıq jağdayımdı özimnen bwrın tanığan. Äytse de, özin emes, meni täueldi sanaptı. Qarsılıq jasaydı, bwra tartadı, kese-köldeneñ bülik şığaradı dep oylamasa kerek. Sonımen qatar, tua bitken minez – alğan betimnen qaytpaytın, tabandılıq demeyin, qiqarlığımdı jaqsı biledi. Al şındığında, men eñ ülken qaruımnıñ şetin ğana şığarğam. Kördi, biraq qasaqana dep oylamauğa tiis. Änşeyin, sözdiñ mısalı. Ömirlik eñbegim jarıqqa şıqpasa, ömirdiñ mäni qalmaydı degen sarında. YAğni, reniş üstinde aytıla qalğan bir söz. Şındıqqa aynalıp ketui – ekinşi bir mäsele. Onıñ da, iske asatın emes, iske qosılatın küni tuadı. Äzirşe, birlik kezeñimizde pendelik doñaybattıñ özi jetip jatır. Jane talabım da zañdı. Jazdıq, endi jarıqqa şığuı kerek.

Marat qalay wqsa da, meniñ şıdamım şegine jetkenin añdauğa tiis. Mümkin, aşu, ıza üstinde qiyali bolıp ketermin. Esimnen adaspasam da, jüregim talığıp, densaulığım naşarlap… qaraptan-qarap ölip ketuim mümkin ğoy.

Arada jiırma minut ötkende qajetti jauap keldi:

“Baspa eki aptada ülgermeymiz dep otır. Üş apta. Öziñ.”

Onşaqtı künnen soñ arnayı şaqıru boyınşa ataulı baspağa soğıp, direktorımen birge tipografiyağa bardım, terimi qalıptanıp, basılıp bitken, endi tabaqtarı büktelip, tigilip, tüpteuge şığarılğan kitabımdı öz közimmen kördim.

– Eki tomdı qatar jasap jatırmız, ärqaysısı bes mıñnan, – dedi direktor. – Sizge avtorlıq on dana. Qalğanı aqşa töleuşi firmağa tiesili.

– Aqşasın özim de töleytin edim ğoy, – dedim men. – Onda qosımşa…

– Bolmaydı, – dedi direktor qatqıl ünmen. – Jasalğan naqtı şart bar. Qojalıq, ayttım – “Qazıbek” firmasında. Biz – orındauşı ğana. Bar kitabıñızdı soğan ötkizemiz. Kelisim boyınşa. Arğı jağın öziñiz bilesiz.

Habarlasıp otırmın. Tağı üş künnen soñ mwqabası äzir boldı, tüptele bastadı. Odan keyin dayın kitap top-tobımen qattalğan qalpında press astında twruğa tiis edi.

– Qağazı qobırap, mwqabası qañsıp ketedi demeseñiz, qolıñızğa qazir tigizuge boladı, – dedi meniñ degbirsiz jağdayımdı añdağan direktor.

– Uaqa emes… – dep barıp, özimdi äreñ toqtattım. – Qırıq jıl kütken eñbek, – dedim. – Endi tört künge şıdarmın. Kitap babına kelgen soñ alarmın…

Mine, appaq qağazğa badanaday, ayqın, ädemi äriptermen basılğan, qalıñdığı eki-eki eliden – tört eli, ärqaysısı altı jüz betten astam, qos kitap qolımda twr. Meniñ bükil ğwmırım. Azap pen beynet, qasiret pen qayğı aqır tübi quanışqa bastadı. Äsiresiz şını, Qazaqstandağı tarih ğılımı üşin ülken qwbılıs. Köp wzatpay, orıs tiline audartsam, älemdik ğılımi aynalımğa tüskeli twr. Biraq bastı mäsele tanıluda emes, tındıruda. Qazaq üşin jazıldı, qazaqtıñ kädesine jarasa, odan artıq ne kerek. Äzirge meniñ jeke ülesime tigeni – on komplekt, qos tomnan jiırma kitap. Bäri birdey bolsa da, ärbir danasın alıp, jaña eñbektegen säbişe, tistep körmesem de, mağan sonşama jağımdı, jwpar esepti tipografiyalıq boyau iisin qwmarta jwtıp, tap-taza, qalıñ kök mwqabanı qayta-qayta sıypap, sırtındağı kümisti, iri jazuın jüz märte, rizaşılıq, masattıqpen qayıra oqimın, işi sırlı tañbalarğa tolı kitabımdı aqtarıp, audarıp, töñkerip qaraymın, ärbir söz, ärbir ärip, ütir, nüktege deyin, ötken ömirimniñ qayta oralğan özegindey. Är kitap – jaña bir ğwmırım siyaqtı. Jiırmasın tügel jayıp, stol üstine qatarlastıra qoyam, odan soñ qos-qosınan bölip jinaymın, qaytadan jazamın, eki tomdı eki bölek etip, tekşelep qalaymın. Tağı da stoldıñ betin toltıra jayıp qoyamın. Wzaq ömirdegi eñ bir jwldızdı sätim eken.

Aqırı, üş-tört kün armansız qızıqtağan soñ, öz ayağımmen aparıp, qosar eki danasın Ğılım Akademiyasınıñ kitaphanasına, tağı eki jwbın Wlttıq kitaphananıñ dilgir ädebiet bölimi men jalpı oqu zalına tapsırdım. Endi birin tirkeuli qızmet ornım – Tarihtı zertteu ortalığına, jäne birin özim däris tıñdap, ğılımğa jol aşqan Universitet kitaphanasına ötkizdim. Dünieniñ bar baylığı öz qolıñda twrğanday, bwl da bir özgeşe märtebe eken.

Biraq meniñ quanışım wzaqqa sozılmadı. Kün-tün demey, qwnığıp, öz kitabımdı özim qayıra oqıp otırğanımda, bibliografiyasınan sırt közge eleusizdeu bir qate şıqqan. Qatarlas twrğan eki nwsqanıñ silteme betteri auısıp ketipti. Sirä, özimnen. Mwnday oqıs kinärattar boladı. Jäne odan eşteñe bülinbeydi. Alayda, mağan öz kezeginde silteme jasaytın keyingi zertteuşiler jañılmauğa tiis qoy. Üydegi kitaptardı qolmen oñdadım, qalğanın da tüzey salmaq edim. Biraq keşegi kitabım bügin Ğılımi kitaphanada joq bolıp şıqtı.

– Iä, äkep tapsırğansız, – dedi meñgeruşi. – Äytse de… ornında joq. Sirä, bireu tanısuğa alğan. Biraq… tirkeude, tağı joq. İzdeymiz, tabamız…

Wlttıq kitaphana turasın ayttı.

– Sonday qwndı kitap… biz katalogqa engizgenşe qoldı bolıp ketipti. Wyattımız, äytkenmen amal ne. Aytpaqşı, öziñizde bar şığar, tağı bireuin äkep berseñiz, ıqtiyattı bolamız, büdjette aqşa bar, kerek deseñiz, äuelgisiniñ qwnın qosıp töleyik…

Bwl eki kitaphanağa endi bireuden emes, on, jiırmadan äkep bersem de, erteñine ğayıpqa aynalarına közim jetti. Basqa kitaphana, oqu, ğılım mekemeleriniñ qoymaları da pana bolmaq emes. Kitap killeriniñ qwrığınan qaşıp qwtıla almaysıñ… Söz joq, bizdiñ Jarmaqtıñ nwsqauı. Endi qalğan, öz qolında twrğan tört mıñ toğız jüz toqsan jwp – toğız mıñ toğız jüz seksen kitaptı qayter eken…

Apta ötti, ay ötti, özi uäde bergendey, eşbir kitap dükenine tüspedi. Şetkeri tügili ortalıqta, Almatıda. Birazı oblıstıq kitaphana, är taraptağı joğarğı oqu orındarına beriluge tiis edi. Özim tuıp-ösken Arqada, Marat bauır basqan Oñtüstik öñirde eşbir düken, kitap qoymalarınan eşqanday derek şıqpadı. YAğni, bes mıñ taralım, bes mıñ tügel emes, meniñ qolımda qalğan tört danadan basqa barlıq kitap joq bolğan. Birjola joğalğan. Bar isi mağan kerağar Jarmaqtan bwdan basqa ne kütuge bolatın edi. Qalasa, tipti, meniñ qolımda qalğan tört danasın da op-oñay äketedi. Biraq tağı da apta ötti, ay ötti, eñ soñğı tört kitap joğalmadı. Bäribir, eşqayda qaşpaydı degen. Äzirşe qolında twra twrsın. Kelip-keteri şamalı. Tek sırtqa şığarmasın. Söytip, meniñ qırıq jılğı eñbegim, bar ğwmırım joqqa saydı. Dünieniñ twtqası – bizdiñ Jarmaqtıñ qolında eken. Meniñ ğwmır jiptigim – jalğız jannan basqası.

Oyım onğa bölinip, äri-säri kepte payğambar jasına jetippin. Alpıs bir. Alpıs atausız qalıp edi. Aytatın eşteñesi de joq. Endi alpıs bir… iltipatqa şığıptı. Alpıs birdiñ özi emes, sonıñ keyingi qırıq jılı. YAğni meniñ ğılımi qızmetimniñ qırıq jıldığı. Bizdiñ Zertteu ortalığınıñ orınbasar törağası Qarajwmanovtıñ öziniñ basşılığımen arnayı komissiya qwrılğan eken. Men marapat ataulıdan bas tartqan soñ, sırtında “61 – 40″ degen sarı-ala tañbası bar qwttıqtau qağazdı jwmıs ornımda, öz qolıma äkep tapsırdı. Qasında däl özindey tağı bir swqit bar. Esikten kirmey-aq elbirep, eki jaqtap qwşaqtap, bet-auzımdı bwzau jalağanday qılğan. Ne üşin kelgenderin wmıta jazdap, arqadan qağıp, ötirik külip azğana twrğan soñ, basıma taqiya kigizip, qolıma adresin wstatıp, qosarlasa twtığıp, äjeptäuir madaq söz aytıp edi. Erteñine “Ğılım jolına bağıştalğan qırıq jıl” degen arqanday taqırıppen, älgi erkin qwttıqtau negizinde jazılğan birşama kölemdi maqala, bayağı kompartiyadan mwra bolıp qalğan, zatı sol qalpı, atı azğana özgerip, “Socialistik Sovetstan” ornına “Egemen Nwrstan” – küni keşe ğana meni elden şıqqan swmıray qılıp körsetken ökimettik gazettiñ bel ortasın oyıp, osı, Tarihtı zertteu ortalığınıñ orınbasar törağası, doktor, professor, eñbegi siñgen qayratker Aldabek Qarajwmanovtıñ atınan jariyalanıp edi. Men bilimdar, jañaşıl, zerdeli, qajırlı, ülken ğalım ekem. Tarihtı tereñ tübinen beri töñkerip bitip, egemen elimizdiñ jaña şejiresin jasauğa bet bwrıppın. Bügingi qazaq ruhaniyatındağı twrlaulı twlğalardıñ biri körinem!.. Pay, pay! Mwndağılarğa qanşa tölep, andağılardıñ tilin qalay taptı eken bizdiñ alayaq bauır? Keşe ğana meniñ üstimnen jalaqor arız jazğan kisi, aldıñğı küni ğana adamnıñ aqılı jetpes jala jauıp, meni jer betinen alastamaq bolğan baspasöz! Şınında da, aqşağa satılmaytın närse joq eken. Alpıstı wmıtqan Jarmaqtıñ alpıs birge sonşama şaşıluı – ärine, meniñ köñilimdi aulau. Sonda meni de satıladı dep oylay ma eken. Iä, bayağıda satıp alğan. Keyingi esebiniñ säl-päl qateligi bolmasa. Mağan şınımen jağınğısı kelse, kitabımdı jarıqqa jiberu kerek edi. Kitap – ataq üşin dep oylaydı, sorlı. Endi sol ataqtı teginnen alıp bermek. Negizi, däyegi qayda. Qwr sıldır söz. Öytkeni men şınında da eşteñe bitirmegem. Bitirsem – jelge wşqan. Äuelgi zertteu – jwlmalanıp, küzelip “tüzetilip”, işindegi bar närinen ayrılıp, şınaşaqtay ğana kitap bolıp şığıp edi, sonıñ özi swmdıq körinip, taramay jatıp kämpeskege tüsti. YAğni, şıqqan joq, jazılğan da joq deñiz. Keyingi, qırıq jılğa juıq zertteudiñ qorıtındı tüyini – körnekti eki kitap, baspadan öte salısımen, ökimettiñ qısımı, KGB-nıñ tezine tüspey-aq, ol da joğaldı. YAğni, bolmağan esepti. Sonda ne qaldı? Arıdağı, şekteuli, akademiyalıq basılımdar işinde jatqan, özim de wmıtqan tört-bes maqala, beridegi, tıraqay attanğa özek bolğan, gazet-jurnaldıq tağı birer şolaq maqala. Äuelgisi – tarih emes, tarihqa kirispe, soñğısı ğılım emes, tanımdıq derekteme ğana. Jinaqtap kelgende, tük te joq eken. Bolatın edi – temir tordan şığa almadı, bolğan edi – jörgeginde twnşıqtırıldı. Ğılımı twrıptı, öziniñ jarıq düniede bolğanı ekitalay. Endeşe, bwdan äri ömir sürudiñ de jöni joq.

Tügi joq twldırsız tarihşı, qaltası tesik jalğan bayşıkeş, qatardağı qarapayım pende mına men – Mwrat Qazıbekov, köldeneñnen jartı qasıq may jwqqan qisıq auızım altın körinip, osınşama madaqtalıp jatqanda, mansaptı töre, şılqığan bay, jalğız Aldabek emes, bükil Qarajwmandar äuletin ata-babasınıñ kördegi süyegimen qosa satıp aluğa mümkindigi bar, auzı ğana emes, aram tesigine deyin altınmen kemerlengen, körgen, estigen jwrttıñ bäri meniñ sıñarım dep biletin aramza Jarmaq – Marat Qazıbekovtiñ toqtau bermes atağı aspanğa şığıp, merey, märtebesi kün ozğan sayın küşeye tüsti. Atalı, tekti äuletten. Äke-şeşeden erterek ayrılsa da, özin özi tärbielep, özin özi jetkizgen. Jas küninen-aq halıq ortasına siñisti. Jalpı jwrtqa jwğımdı. Alğaşqı qadamınan bastap şaruaşılıq salasında, naqtı eñbek jolında qızmet atqarğan. Öziniñ erekşe qabiletin, ayrıqşa iskerligin tanıtsa da, totalitarlıq jüye ünemi aldınan talqı qwrıp, basqaru salasındağı qızmetke ötkizbegen. Soğan qaramastan, alğan betinen qaytpağan. Mansap jolın emes, halqına qızmet jolın wstanğan. Tar zamanda, joqşılıq, jappay deficit kezinde bwqara jwrttı qajetti twtınu tauarlarımen qamtamasız etken. Täuelsizdiktiñ alğaşqı künderinen bastap, wlttıq baylıq qorın jasau tarabında jemisti nätijege jetken. Endi mine, alaştıñ ardager wldarınıñ biri. Sonımen qatar, şınayı internacionalist. Eldegi elu jwrttıñ bärine ortaq qayratker. Jastarğa wstaz, jalpığa kösem. Adal, şınşıl, ädil. Qamqor, qoldauşı, demeuşi. Bar baylığın halqınıñ igiligine jwmsap jatqan jomart. Egemendik twğırı tübindegi äri tirek, äri saya bäyterekterdiñ biri. Bükil elimizdiñ maqtanışı…

Iä. Basqası basqa. Bar isi tuğan jwrtına qarsı bağıttalğan jalmauızdıñ özi – wlttıñ maqtanışı eken. Öz halqına qarsı qılmıskerdiñ sol halıqtıñ eñ ülken qwrmetine jetui – tek bizde ğana mümkin bolğan jağday. Bwl tarapta, şınında da, älemniñ aldında ekenbiz.

Egemen eldiñ tiregi, wlt maqtanışı Marat Qazıbekov twtas bir jılğa sozılğan, ekinşi jılğa wlasqan mereytoy dabırımen astastıra, jaña bir bağdar tanıttı. Jaña emes, bwrınğığa üsteme. Keyingi kezde ädebiet, tarih tarabındağı keybir wltşıl, kertartpa elementterdiñ kesiri bizdiñ küni büginge deyin halıqtar dostığınıñ laboratoriyası bolıp otırğan köp wlttı otanımızdağı halıqtar birligine qılau tüsire bastaptı; tüsken joq, tüsuge mümkin. Mäselen, keşegi “Temirqazıq” jurnalınıñ bağdarlamasındağı wltşıldıq bizdiñ halqımız üşin sırttağı Soljenicın men Jirinovskiydiñ şovinizminen äldeqayda qauipti depti. Öytkeni, ol – sırttağı, tıñdamağan qwlaqqa jetpeytin, änşeyin abıñ-kübiñ äñgime, al mınau – bizdi işten iritetin, jäne kün ozğan sayın asqına beruge mümkin iriñdi kesel. Bwdan äri bizdiñ Jarmaq osınday qaterli keseldiñ tüp-negizi, şığu sebebi, keleşegi men mümkindigi töñireginde söz qozğaydı. Bizdi jağadan alıp, etekten tartıp, keri qaray äketip bara jatqan, bwrın keñpeyil halqımızda bolmağan, bolsa, anau 20-jıldardıñ orta twsında tamırına balta şabılğan mwnday keleñsiz qwbılıs qaydan şıqtı deseñiz, bwl – elbasımız alıp bergen täuelsizdikti teris tüsinu jäne sol kisiniñ qajır-qayratı arqasında elimizde qalıptasıp otırğan demokratiyalıq qwndılıqtardı ayaq astı etuge tırısu nätijesi. Bügingi qazaq wltşıldarı egemen jwrtımızda tarihi qalıptasqan demografiyalıq tepe-teñdikti bwzğısı keledi. Ol ras, wlı orıs halqınıñ ağalıq qamqorlığı arqasında, tek ülken Otan şeginde ğana emes, bükil älem aldında desek artıq bolmaydı, özgeşe teñdik zamanda halıqtar dostığınıñ laboratoriyası atanğan Qazaqstanda, 1959 jılğı halıq sanağı boyınşa, qazaqtardıñ üles salmağı nebäri otız payızğa da jetpeytin. Al sodan kemip ketkenimiz qane? Kerisinşe, tıñ köteru nauqanınıñ däuirlegen kezeñinde üles salmağı odan da tömendep, jiırma jeti payızğa tüsse de, qazaqtıñ ataq-abıroyı köterildi. Respublikadağı barlıq halıqtıñ, onıñ işinde wlı orıs halqınıñ qajır-qayratı arqasında astıq molşılığı jasaldı, nätijesinde twrmısı tüzelgen qazaq halqı da ösip-öndi, aqırı, täuelsizdik qarsañında jalpı sanımız respublika halqınıñ otız bes payızına jetipti. Tabiği ösim nätijesinde, joldastar. Bwdan soñ, egemendik däuirde odan ärmen örlep jatırmız. Mine, azğana jılda halqımız tağı da eselep östi. Össin. Öspesin demeymiz. Men wzın sanın aytıp twrmın, mırzalar. Bizde kelmeske ketken ker zamannan qalğan bir dert bar. Procentomaniya degen. Küni keşe özderin erkin, yağni respublika zañdarınan tıs dep esepteytin bir gazette “Alaqay, qırıq birdeñe payızğa jettik!” – dep dabıldatıp jatır. Bayqaysızdar ma, pälen millionğa emes, pälen payızğa. Al, pälen payız eken. Odan sizdiñ kişkentay halqıñızdıñ sanı köbeyip kete me? Neşe payız bolsa da, sol qalpında qalmay ma. YAğni, joldastar, procent quudıñ astarında basqa bir jımısqı sayasat jatır. Sanıñ öspese de, payızıñ ösu kerek siyaqtı. YAğni, öziñ köbeymeseñ de, basqalar kemui qajet! Mine, gäp qayda. YAğni, bağanağı bir körimge beykünä payız – egemen elimizdi mekendep otırğan basqa jwrttardı, eñ aldımen orıs tildi qauımdı jappay qısım arqılı erikti jäne eriksiz türde ığıstırıp şığarıp, qaytkende de Qazaqstan şeginde köpşilikke aynalu! Ayttıq, köbeyiñiz, eşkimniñ qarsılığı joq. Biraq öz esebiñizden, yağni tabiği ösim arqılı. Basqalardı jılı wyasınan tıqsıru nätijesinde emes. Ras, köpe-körneu eşkim de quıp jatqan joq. Biraq közge körinbes mäjbürleu bar. Sonımen qatar, jwrtımızğa jala jaba bermeyik, ob'ektivti sebepter de boldı. Egemendiktiñ bastauında, narıqtı ekonomikağa köşer qarsañda, jäne köşkennen soñ, bir jağı twrmıs tarşılığı, eñ bastısı – bolaşaqqa degen senimniñ azayuı, yağni, qazaq wltşıldarı wlı orıs tiline tıyım sala ma, wrpağımızdıñ küni ne boladı degen qauippen, tatu körşimiz Reseyge qonıs audaruğa mäjbür boldı. Köterile köşu keyin, mwndağı twrmıs oñalıp, dünie tüzelgen kezde de toqtamadı. Öytkeni mäseleniñ mänisi, mana aytqanımızday, tım tereñde jatqan. Sonıñ ayqın ayğağı retinde, endi mülde kerisinşe jağday qalıptasa bastadı. Bir künde emes, egemendiktiñ alğaşqı künderinen bastap. Meniñ aytıp twrğanım – keri köş, mırza joldastar. Bizben körşiles, bar jağınan artta qalğan elderden dayın asqa tik qasıq bolıp, oralman degenderdiñ jappay ağımı bastaldı. Al endi köpe-körneu närse, jılı orındarın tastap, bizben dostıq jağdayda bolsa da böten elge şwbıra köşken keşegi otandastarımızdıñ qamın oylağan kim bar edi? Eşqanday jeñildik jasalğan joq, tım qwrsa köş aqısın berip, şığarıp salmadıq, şındığında, mwñ-mwqtajın aldınala eskersek, eşkim köşpeytin de edi. Köşse de bäri emes. Endi mine. Sırttağı, köpşiligi sovet te emes, alıs şet el topırağında ğwmır keşken, tüptep qarağanda, elimizdi qay jağınan alğanda da artqa tartatın tasqınğa toqtau salınbağanı öz aldına, äyteuir qazaq atı bar eken dep, memleket esebinen, yağni osı eldegi barlıq halıqtarğa, onıñ işinde aramızdan amalsız ketken emigrant ağayındarğa da tiesili baylıqtıñ ortasınan oyıp alıp, molınan, tikeley kömek körsetu ädetke aynaldı. Bwl, biz emirenip otırğan, şındığında elimizdi etekten tartatın oralman degenderimiz kim? Eşkim teriske şığarmaydı, wltı qazaq. Biraq qazaq atı ğana. Şet elderde tuğan, sonda ösip, önip, qalıptasqan. Mentaliteti mülde basqa. Dünietanımı jat. Onıñ üstine, aşı da bolsa, şındıqtı jasırmay aytu kerek, bwl ne qazaq? Bwl sonday qazaq, küni keşe ğana otanın satıp, jat jwrtqa qaşqan, sol jaqta jan bağıp, jeke basınıñ payda, tirşiliginen böten eşteñe oylamağan. Naqtı özi bolmasa, ötken äkeleri, ataları. Endi kelip, mwndağı bar qiındıqtı öz basınan ötkerip, egemendik märtebesine jetken bayırğı, qazaq, orıs, käris dep bölmeyik, ejelgi jwrtpen teñ qwqıq almaq. Biz jetpis jıl boyı jasağan halıq baylığınan tegin üles almaq. Ädildik qayda? Sırttan kelgen kelimsek tegin üles alğanda, mwndağı men nege mülde sıbağasız qaluım kerek? Küni keşe ğana onıñ atası bar malın aydap, Qıtayğa, Auğanğa ötken. Meniñ atam elin qimay, öz otanında qaldı, kämpeskege wşıradı. Sonda men keşegi qaşqınnıñ wrpağınıñ olqısın toltıramın dep nege ekinşi qaytara japa şeguim kerek? Sonda ne boldı? Eşkimniñ dau-dalabası joq, mwndağı baylıq – meniñ enşim, meniñ sıbağam, jalğız men emes, osında qalğan qazaq qana emes, osı jerdi däl bügingi küni tabanımen basıp otırğan toqsan wltqa tügel tiesili igilik. Bay ekenimiz anıq, bar ekenimiz ras, biraq düniede tegin eşteñe de joq, tegin bolsa, osı, öz işimizdegi otandastarımızdı jarılqayıq. Aqiqatın aytqanda, berisi jetpis jıl birge jasadıq. Siz qalañız, qalamañız, äli de birge jasaymız. Bwrınğıday ıntımaqta, ötkendegidey tatulıqta. Ortaq baylıqtı ortaq igilikke jwmsau arqılı. Mwndağı jwrtpen bizdiñ mentalitetimiz ortaq, al sırttan kelgender, tipti, qazaq-aq bolsın, şet memleket ökili, mentaliteti jat, közqarası böten, işki piğıl, tüpki nietteri de böten, jat bolıp şıqsa, tañ qalarlıq eşteñe joq. Biz jaña ğana qwrılıp jatqan jas memleketpiz. Elimizdiñ jarqın bolaşağın oylasaq, onı işten keuleytin teris ağım ataulığa jol berip, qarap otıruğa bolmaydı. Oralman tasqınına şekteu qoyu – wlttıq qauipsizdiktiñ bir tarmağı. Tergeu, tekserusiz kelip, op-oñay azamattıq alıp jatqan jat jwrttıq oralmandar işinde şet elderdiñ barlau qızmetine jegilgen, sırtı momaqan, işi düley jansızdar boluı jäne ğajap emes. Öziniñ teris tüsinigimen keyingi jastardı azdırıp, wltşıldıq dertin qozdıratındar şığuı tağı kümänsiz. Bir sözben aytqanda, äyteuir atı qazaq degen jeleumen egemen elimizge oralman keltiru – ekonomikamız, äl-auqatımız üşin auır salmaq ekeni öz aldına, bizdiñ uızday wyıp otırğan köp wltttı respublikamızdıñ bügingi tınıştığı men erteñgi bolaşağı üşin ülken qater. Ras, bizdiñ egemen elimizdegi bügingi halqımızdıñ jalpı sanı – jer kölemimen salıstırğanda tım az. Sonda, bizdi osı täuelsizdikke jetkizgen, egemen elimizdi bükil ğalamğa tanıtqan jäne bizdi jarqın bolaşaqqa bastap otırğan köregen sayasatker, süyikti elbasımız, osı jaqında ğana, öz halqına jaña jıldıq joldauında belgilep bergen jiırma millionğa qalay jetpekpiz? Mindetti türde qazaq bolsın degen joq, mırzalar. Eñ ülken bilik basındağı kemeñger kisiniñ qarauındağı halqın wltqa bölip alalauı mümkin emes. Osını wğayıq. Al endi, äuelgi äñgimege qayta oralsaq, men ayttım, aumalı-tökpeli bir kezeñde elimizden, az-köp demeyik, tura eki jarım million orıs, naqtılap aytsaq, orıs tildi ağayındar sırtqa ketipti. Millionğa juıq nemis ketipti. Joldarı bolsın, bir zamanda özderi de jer auıp kelgen, endi tarihi otanına bet tüzegen nemisterdiñ. Al orıs ağayındardıñ jöni bölek. Bizdi bilimge, önerge, ğılım men tehnikağa jetkizdi, baylığımızdı igerip, ken qazdı, jerimizdi türlendirip, zavod, fabrikalar saldı, bas-basına bıtırap, qañbaqşa köşip jürgen jwrtımızdı otırıqşılıqqa üyretti, eñ aqırı, bizdi faşistik basqınşılardan saqtap qaldı, basqa bir şet elderdiñ otarlauına jol bermedi. Endi Sovet Odağı qwlağanmen, Wlı Rossiya öz ornında qalğan bügingi zamanda sol bauırlar bizden qalayşa qol üzip ketpek? Öz azamattarımızdı özimizge qaytaru kerek, joldastar! Jañağı jat jwrttıq, jat peyildi qauımğa beriletin aqşa jetpis jıl boyı bizben birge bar qiındıqtı bölisken, tağdırı ortaq, müddesi üyles sovet adamdarına berilsin, bwrınğı, oralman deytinderge, jan basına bölingen jarıtımsız altı jüz dollar emes, qaladan bolmasa da, auıldan üy satıp alatınday, jetkilikti mölşerde, jäne şwbırğan balası joq, bastarı kem, ärbir kisige emes, ärbir otbasına eseptep, kemi on bes, jiırma mıñ dollardan belgilenip, köterme tölenuge tiis. Aqşalay qarajat üstine basqaday kömek-järdem jergilikti jerde şeşilip jatsa, qwba-qwp. Biraq özderi şeşedi dep qarap otırmay, naqtı nwsqau tüsiru şart. Ärine, keşegi otandastardıñ bäri birdey qayta qoymas. Ökpelep ketti, ornığıp qaldı. Sonımen qatar, jaña jwrtqa siñise almay, zatı orıs bolsa da, “kazah”, “kulak”, “kelginşi” degen ataqpen kemşilik körip, keşegi otanın, yağni mına bizdiñ eldi añsap jürgender qanşama. Söz joq, olardıñ bäri de, arnayı şaqıru bolsa, jäne qwrğaq qasıq emes, otanına qaytıp keletin şın oralman retinde tiesili qarajatpen qamtamasız etilse, sırt jaqta bir kün de twrmaydı. Sonımen qatar, mına narıq, ekonomikalıq, äkimşilik jäne sayasi özgerister zamanında sol Reseydiñ öz işinde twraqtay almay, äri-säri jürgen tağı qanşama halıq bar. Mäselen, Qiır Şığıs, Sibir. Kerek deseñiz, Kamçatka men Sahalin, YAkut ölkesi. Bizge belgili derekter boyınşa, bwrınğı, sovet zamanındağı, jer şalğaylığı, tabiğat qiındığına oray köterme eñbekaqı joyılğan sebepti jäne öndiris orındarı toqırağan jappay qiındıqqa oray, işki Reseyge qaray lıqıp twr. Birazı köşken, endi birazı buınıp-tüyinip otır. Köşkender tügel ornıqqan joq, tüyingender qayda bararın bilmeydi. Mine, osı eñbekşi, qarındas qauımnıñ betin beri qaray bwru qajet. Ol üşin Resey baspasözinde jäne elektrondı aqparat qwraldarında pärmendi nasihat jwmıstarımen ğana şektelmey, är tarapqa, alıs, jaqın demey, öz kisilerimizdi attandıru, köşi-qondı jolğa qoyu jäne osınıñ bäriniñ aldında jaña migranttarğa qatıstı şaralardı naqtı belgileu kerek. Mäselen, qarajat, üy-jay mäselesin şeşu üstine, qalalarda, irgeles audandarda şekteuli kesimde, şalğay auıldıq aymaqtarda egindik, baqşalıq retinde keñinen bölinip, enşili, menşik jer berilui qajet, äuelgi bes jılda alım-salıqtan bosatu jäne basqaday twrmıstıq jeñildikter. Sonda bizdiñ respublikanıñ halqı eselep ösedi, ekonomikamız, şaruaşılığımız bügingiden de zor qarqınmen damitın boladı. Jetpis jıl boyı halıqtar dostığınıñ laboratoriyası atanğan Qazaqstan jaña zamanda jaña sapağa jetip, qazaqstandıq degen birtwtas, jaña wlt – HHI ğasırdıñ ozıq wrpağı qalıptasqan, aldıñğı qatarlı, örkenietti elge aynalamız!

Mine, körnekti memleket qayratkeri Marat Beysenwlı Qazıbekovtiñ sayasi platforması, är taraptan şıqqan qoldau arqılı abıroy tauıp, naqtı jüzege asa bastağan is-äreketi osınday edi. Qısqartıp, ıqşamdap, jwmsartıp aytqanda.

Men jüregim titirep, buın-buınım qaltırap, äreñ otırmın. Aqıl-esi tüzu me sorlınıñ? Öñ be, tüs pe? Bwrınğı kompartiya tili, bügingi ökimettik “El bastau” partiyasınıñ jarşısı “Egemen Nwrstan” gazetine bir, egemen zamanda qalıptasqan oppoziciyalıq “Jol bastau” partiyasınıñ wranşısı “Erkin Gülstan” gazetine bir qaraymın. Bilikte otırğan basılım men bilikke wmtılğan basılım, – qarama-qayşı eki top, eki partiyanıñ üni bir jerden şığıptı. Eldi kim basqaradı degende bitimsiz ağayındar qazaq mäselesine kelgende alauızdıqtı qoyıp, ayrıqşa ıntımaq tanıtqan. Qatesi joq edi. Bwl baqas eki partiyanıñ sayasi wstanımdarı qarama-qayşı, mülde kereğar köringenimen, bar mwrat basqa tarapta, eki bağdarlamanıñ da eşbir babı qazaq müddesin qorğamaytın. Öz müddeleri ğana bar. YAğni bilik, oğan jalğas baylıq. Eki ortadağı qazaq ayırbas mänet därejesine de jetpey qalğan. Ülken esepke enbegen. Onsız da bar wpayı tügel. Tañ qalarlığı – bwl emes-ti. Sovet zamanındağı partnomenklaturanıñ jazılmağan zañı ğoy. Tañ qalarlığı – bizdiñ bauırdıñ eki taraptıñ tilin birdey tabuı. YAğni, qanday jağdayda da, bäsekeles eki partiya birdey qoldaydı degen söz. Sonda qazaq… qazaq qaytpek? Ol kimdi qoldap, kimniñ sözin söyleydi? Söylesin, söylemesin, erteñgi küni ne boladı? Mäñgirip, ezilip biraz otırğan soñ, elektrondı poştağa jüginippin. Sıpayı sayasattı jiıp qoyıp.

“Äy, Jarmaq! Auısıp ketkensiñ be? Sonda, bwdan jüz elu jıl bwrın ata jwrtında jüz payız bolğan, sodan soñ otarlıq kepke tüsip, jappay qırılğan, şekarağa jaqın jwqanası sen aytqanday, mal aydap emes, jan saqtap, jalañaş-jalpı jer auğan, mwndağı qajığan, tozğan qauımı jat jwrttıñ topanı astında twnşıqqan, öz elinde ögey kün keşken qazaq täuelsizdikten keyin de köringenniñ auzına qarap, mäñgibaqi azşılıqta, kemşilikte qala berui kerek pe? Bwrın qwl bolıp, tabanda jatsa, endi birjola tozıp, qwrıp bitui kerek pe? Bwl ne masqara? Qaydan oylap taptıñ osınıñ bärin? Älde sırttağı qojayındar seniñ atıñdı paydalanıp, nemese äldenendey kiriptarlıqqa tüsirip, mäjbürlep otır ma? Qaytkende de teristeme ber. Rayıñnan qayt. Äytpese, aruaqtıñ şamına tiesiñ, halıqtıñ qarğısına qarasıñ. Men – nağız Qazıbek.”

Bes minut ötpey, şwğıl jauap keldi. Ol da äbden ıza bolğanday, ayılın jimaptı:

“Şirek sorlı! Töbeden tüsken tegin köjege toyğan ekensiñ. Bügingi tirşiligiñ kimniñ arqası? İş, je, jat! Meniñ de sağan eşqanday bögetim bolmaydı. Men – bay Qazıbek, bar Qazıbek.”

Namıstan jarılıp, şarasız qorlıqtan qwtırıp kete jazdadım. Jaña bir amal tabu kerek eken. Aytqan sözinen qaytpaydı, ärine. Biraq toqtatu qajet. Ol üşin… Äueli özim toqtap, sabırğa keleyin. Iä. Qazirgi narıqtıq äri beypil zamanda kim ne dep sandıraqtamay jatır. Mäselen, büginde wlttıñ ruhani kösemi tanılıp otırğan ataqtı aqın, belgili sayasatker Müştar Maqanov küni keşe ğana qazaqta tarih bolğan joq, Jänibek pen Kereyden Abılay, Kenesarığa deyingi barlıq han – qazaq emes, yağni qazaqta siz aytıp jürgendey, memleket te bolğan joq dep jar saldı. Jalğız özi emes, äuelde tilektes, pikirles on bes akademikti, odan soñ qatarlas, qanattas jiırma segiz parlament müşesin bastap. Eñbekşilerdiñ hatın, jeke twlğalardıñ pikirin wyımdastırıp. Tura tört jıl boyı respublikalıq barlıq aqparat qwraldarı arqılı jer-dünieni dabıldattı. Eşkim tiksingen joq, jan adam namıstanğan joq, senen basqa bir kisi bir auız qarsılıq aytpadı. Biledi, tüsinedi degen azamattarıñnıñ özi: “Äy, sonıñ sözin qoyşı. Jürgen bir äuleki. At şığaru üşin adam ne istemeydi” – dep, mülgip otıra berdi. Qalğan on bes pen jiırma segiz turalı: “Qolın qoya salğan da. Äytpese täp-täuir kisiler,” – desti. Sol äulekiñiz bastap, täuir kisileriñiz qostağan, bügingi bağdarlama ğana emes, keleşekke nwsqau esepti esalañ tezister baspasöz arqılı jüzdegen mıñ taralımmen añğal halqıñnıñ oyanbağan sanasına u bolıp qwyılıp jatqanı esep emes. Tasqa basılğan söz ataulınıñ bügingi qoğamdıq oy, wlttıq sana, intellektualdıq deñgeyiñniñ körsetkişi retinde tarihta tañbalanıp qalatını qaperge kirmeydi. Meyli, ne bolsaq ta sonımen toqtasaq qoy. Joq. Endi arada üş-tört jıl ötpey, sol Müştar Maqanov ejelgi qazaq tarihı, äuelgi qazaq handarı, qazaq memleketiniñ ornığuı, örleui turasında ülken dastan jazıptı. Äuelgi pikirinen qayttı, qatesin tüsindi dep oylaysız ba? Bwrında joq pikir endi qaydan keledi. Ol kezde solay aytu tiimdi körindi, tım qwrsa, bes kündik dau-damayda sözin ötkizu üşin. Endi basqaşa sayrağan tiimdi. Erteñ, handığıñız ne, halqıñızdıñ özi bolğan joq dep jariyalasa nesi bar. Eñ qızığı, nemese eñ swmdığı ol emes. Keşe alay tartıp edi ğoy, bügin bılay tartıptı, mwnısı qalay dep aytatın eşkim joq. Öytkeni keşegi söz wmıtılğan. Bügingi söz de wmıtıladı. Sovetten qalğan bir räsim – sözde baylau joq. Alay dep oyladı, biraq bılay dep ayttı, aqırı, alay da, bılay da emes, solay istedi degendey. Sovet adamdarı – gomo-sovetikus degen özgeşe näsilge tän, qalıptı minez. Bügingi qayratkerleriñnen – qara şaruaña deyingi aralıqtağı. Aytqannan şoşınbaydı, qaytqannan jirenbeydi. Bizdiñ Jarmaqtıñ da sasıq sandırağı endi eki jıl, jıl emes, ay, endi eki-üş aydan soñ, tipti, eki-üş apta ötpey wmıtıları anıq. Biraq sol söz arqılı alğan bedel boyında qaladı. Bedel ğana emes. Manağı sözdiñ zardabı. Özi üşin emes, basqalar üşin. Halıq qwrbanğa şalındı. Naqtı is. Al kim şaldı, nege şaldı – esep emes. Wmıtılğan. Biraq men eşqaşan eşteñeni wmıta almaydı ekem. Qaytkende de bir amalın tabu kerek mına satqın swmnıñ… Amal tapqam joq, bayız tapqanday edim. It jemede, önimsiz aşu, nätijesiz äreket üstinde ölip ketpeuim kerek eken. Şekem şıñıldap, qaraqwsım auırlay bastaptı. Wmıtıla bastağan qan qısımı. Jazu stolımnıñ astıñğı tartpasın aşıp, köp qoraptıñ işinen äseri tez enap degen därini alıp, eki tüyirin qatarınan tañdayımnıñ astına saldım. Bir amalın tabu kerek mına swmıraydıñ… Aha! Iä, meniñ qolımda edi ğoy!..

Sol mezette jaña bir joldau jetken.

“Ağası, ayıptımın. Men säl-päl qızıñqırap ketippin. Öziñ bilesiñ, sayasat – bılğanış äri öte auır käsip. Dau-damay, talas-tartıs. Biraq seniki jön. Demografiyalıq sayasat töñireginde artığıraq silteppin. Artıq emes, mülde qate baylamdar. Mwrat-ekesi! Tüsinseñşi!.. Qaytkende de qazaqta bolaşaq joq. Bolsa da, bügingi küni bilik twtqası basqada. İşte ğana emes, sırtta da. Şäyt dep körşi, tapap tastaydı. Qudalaumen ğana şektelmeydi, qıltañdı qiyadı. Zamanğa, tirşilik jayına ıñğaylanu kerek. Qanday da jetistik – bayansız. Baylıqtı wstau üşin bilik kerek. Bilikti wstau üşin baylıqpen qatar – epti sayasat. Bizdiñ bügingi jetistigimiz – äuelgi basqış qana. Senen riyasız qoldau körip otırsam, yağni köldeneñ böget keltirmeseñ, men köp wzamay-aq bwdan da biigirek şıñğa şığam. Osındağı zor mansap, qisapsız baylıqqa jetken äkim, alpauıttardıñ barlığı da aqıldı, aylaker ğana emes, isker, bilimdar dep oylaysıñ ba? Bizdiñ şiregimizge kelmeydi. Seniñ etegiñdi sürtuge jaramaydı. Qay jağınan alğanda da. Qolaylı jağday, qisınsız qoldau nätijesinde jetken bäri de. Men jağdayımdı özim jasadım, qoldauımdı özim qalıptadım. Endi, ülken aydınğa şıqqan ekem, nege tördiñ töbesinde otırmasqa? Aytpasam da wğarsıñ, ol – keyin, talay ötkelekten soñğı, eñ ülken maqsat. Al äzirşe, bauır basqan jerime basqa bir twrğıda qaytıp oralğım keledi. İstiñ sätine qaray. Qisını kele jatır. Bir bastasam, qalğanı oñay… Men jartı bolsam da senen bölindim. Jalğız tiregim bolsa – ol sensiñ. Riyasız jaqsı köretinim onsız da tüsinikti. Öziñnen ayarım joq… Iä, aytpaqşı, bizdiñ Maqsat ministrdiñ orınbasarı boldı. Qabılet, darın öz aldına, qoldau, demeusiz ösip jatqan eşkim de joq. Dünie ornında twrsa, bwdan soñğı jolı dañğıl. Tek kezinde oylamappız, qazaq tili degen päle aldınan şığıp, bögesin bolmasa. Qazir, ärine, orıs twrıptı, ağılşınğa jetik. Endi örisi keñ dep, ispan tilin üyrenip jür. Qazaqşası da jetilip keter, aman bolsın tek qana. Bizdiñ Baljannıñ bar tileui osı balada. Jalğız wl dep qana emes, twñğışım, jastıq jüregimnen jaraldı dep, ayrıqşa jaqsı köredi. Meni qoyşı. Seniñ de tileuiñ oñ şığar dep oylaymın. Äzirge jarar. Tağı da habarlasam. Öziñ.”

Mına swmğa daua joq şığar. Maqsatımdı arağa salğanda… jüregiñ qalay jibimes. Endi özi de wğınğan şığar. Osımen toqtaydı.

Eki kün ötip, üşinşi küni atüsti habar emes, arnayı jazılğan hat, hat emes, bağdarlı mälimdeme keldi.

“Osı uaqıtqa deyin arıla söylespegen ekenbiz. Ärine, meniñ kinäm. Qajet sanamağam. Äli de kümänim bar. Degenmen, sen qabıldarsıñ, qabıldamassıñ, negizgi – sen üşin asa mändi mäsele töñireginde eki-üş auız söz. Ekeuimizdiñ aramızdağı alalıq sodan tuındap jatır.

Men – bolmağan tarihşı, sen – bolğan tarihşı. Biraq meniki kemşilik emes, seniki artıqşılıq emes. Kerisinşe, men özim tañdağan salada aytarlıqtay tabısqa jettim, seniñ ömir boyğı bar qırsığıñ osı tarihtan bastau aladı. Tarihtıñ özi emes, tarihtağı jäne bügingi qazaq turalı wstanımıñ. Sen biletin qazaq – ötken zaman qazağı. Ras, er boldı, märt boldı. El boldı. Biraq ol qazaq Kenesarı-Naurızbaymen birge ölgen. HH ğasırğa jetken jwqanası, yağni keudede qalğan kisilik pen namıstıñ eñ aqırğı jwrnaqtarı 1932 jılğı ğalamat aşarşılıqpen birge tozdı. Odan soñğı qazaq – mülde basqa jwrt, basqa wlt. Asıp ketkende, ötken qazaqtıñ jarmağı ğana. Seniñ tüsinbestigiñ sonda. Tüsinbestigiñ ğana emes, tragediyañ. Sen bağzı tarihtan tanığan ejelgi ğwn, türik däuiri, oğan tete Altın Orda, oğan jalğas Qazaq Ordasınıñ elesimen jürsiñ. Bügingi qazaq – sol qazaq, qanı bir, janı ortaq, tek zamanı basqa dep oylaysıñ. Al men ötken tarihtıñ jalpı swlbasın bile twra, oy-pikir, bayıp-tolğamım büginge beyim, bügingi qazaqtı naqtı tanıp, zerttep tanığandıqtan, sen siyaqtı eles, oy-qiyaldağı qazaq emes, özimizben qatarlas ömir sürip, tirlik keşip jatqan el-jwrtımız turalı mülde kereğar qorıtındığa keldim. Senimen birles kezimde: bayağıda solay edi, endi nege bwlay degen kümän twratın kökirekte; tımırsıq arhivten ketip, tar qaladan keñ düniege şıqqan, qazaqtıñ qaynağan ortası, jaña ömirge boylay engen soñ, zaman oza kele, nege bwlayın ğana emes, naqtı qandayın da qapısız tanıdım. Älemdegi eñ sorlı, eñ qor halıq eken. Aqıldıñ azdığınan, qajır-qayrattıñ kemdiginen emes. Küni bitken, bolaşağı joq halıq eken. Bilimniñ olqılığı, qabilettiñ tömendiginen emes. Aqıl da, qabilet te, küş-qayrat ta jeterlik. Payım, parasatı da artığımen. Jetpeytini – bir-aq närse, ökinişke qaray, eñ bastı närse. Arbanıñ küpşegi, qoranıñ tireui degen siyaqtı. Bügingi tilge köşirsek, maşinanıñ motorı, wşaqtıñ qanatı degendey. Onıñ atı – wlttıq sana. Wlttıq sana joq qazaqta. Jalğızğa emes, jalpığa tän, süyekke siñgen, qalıptı sıpat. Jäne nazarı men qajırı künköris, tirşilik soñında ketken bwqara jwrt qana emes, wlttıñ betke şığar kisileri: biliktegi, biznestegi, sayasat pen şaruaşılıqtağı alpauıttarıñ twrıptı, ziyalı atalatın, eldiñ qamın jeuge tiis – ğılımdağı, önerdegi, mädeniet pen ädebiettegi tarlanbozdarıñ tügel wltsızdıq dertine şaldıqqan. Qaytalap aytayın, qazaqta wlttıq sana degen atımen joq. Qalğan barlıq päle osı jalğız-aq kinärattan tuındaydı.

Men ötkendi arağa tartpaymın. Jaraydı, otar bolıpsıñ, kiriptar bolıpsıñ. Bäri sırttan, joğarıdan şeşilipti, mwndağı quırşaq ükimetiñe otarlauşı, öktem halıqqa beyim ğana emes, isalmas, tipti, öz jwrtına jau kisiler tağayındalıptı, eriksiz el amalsızdan bärine könipti. Qazir bas bilik qazaqta. Al, ne boldı? Jeriñniñ astı men üstindegi bar baylıq talapayğa tüsti. Qaraqşı bolsa da qazaq alsa jön ğoy. Bilik basında otırğandar azdı-köpti parağa tügeldey jat jwrttıq jalmauızdarğa ötkizdi. Jüz ese kemis bağamen, teginge jaqın. Obal-sauapqa, aruaq, qwdayğa qarağan joq. Tım qwrsa, qolda twrğanda özderi alsayşı. Biriniñ ekinşisine beretin bastırıq aqşası jetpedi, ekinşisi – üşinşisi bayıp ketedi dep qorıqtı. Söytip, qazaqtıñ neşe mıñ jıl boyı saqtağan, endi neşe mıñ jıl boyı wrpağıñdı baqıtqa jetkizer qisapsız baylığı dalağa ketti. Özinen qızğanğanı özgege bwyırdı. Mwndağı bizderge jwğın, qaspağı ğana tidi. Qazınanıñ bir şetinde jürgen bizge. Qalğan qara qazaq taqırğa otırdı. Endigi sıbağası – mıñ jıldıq qwldıq. Äuelgi jüz jılğa aman jetse. Jetpeydi. Ketken keniñ, talanğan qazınaña salauat. Endi taban astındağı qara jeriñniñ özi saudağa tüskeli twr. Jerdi satu turalı mäsele köterilip jatqanınan habardar şığarsıñ. Äzirşe qabıldap ülgergen joq, biraq sözsiz jüzege asadı. Manağı er qazaq mıñ jıl boyı qan tögip qorğap kelgen, keyingi wrpağına miras qaldırğan qayran jer tügeldey jeke menşik böliske tüsedi. Qazirgidey, üy salatın, baqşalıq, şağın kesimmen emes, tauıñ twtasımen, ormanıñ oramımen, köliñ kölemi, özeniñ wzına boyımen zañsız telimge tüsip, keñ dalañnıñ dal-dwlı şığadı. Ärine, qazaq üşin emes. Wltaraq tise täuba aytarsıñ. Eñ şwraylı, eñ qwyqalı, qwnarlı qonıstarıñ tügeldey orıs-orman, joyıt-jebirge bwyıradı. Şeşim şığarğan kim, böliske salğan kim? Azğana paydanı oylap, mıñ jıldıq wrpağınıñ bolaşağın kesken qazaqtıñ özi. Bilik dersiñ. Otarlıq, jat jwrttıq bilik emes qoy. Egemen dep atalatın eldiñ öz ieleri. Qazaq. Al, ne aytasıñ? Saudañnıñ şınımen bitken jeri osı. Endi neñ qaldı? Diniñ men tiliñ be? Mwsılman bolıp jarıtpağan qazaq qazir hristian dinin qabıldap jatır. Krişnait bolıp jatır. Eşkim zorlağan joq. Öz qalauı, öz erikterimen. Azıp-tozudıñ bwdan artıq qanday körinisi boluı mümkin? Al tildiñ mäselesi tipti qiın. Älemde öz tilinen bezgen jalğız jwrt bolsa, ol – qazaq. Ana tilin tirşilikke qajetsiz dep sanaydı. Sondıqtan, bayağıda orıs, endi ağılşın. Tuma tilin bilgisi kelmeydi, bilse tezirek wmıtuğa tırısadı. Jay ğana jerimegen, kerek deseñiz jirenedi. Zattıq jäne ruhani qayırşılıq üstinde otırıp, sonşama astam. Jalpaq jwrtıñız. Al qazirgi “qazaq elitasınıñ” jaña äuleti öz wltın sıylamaq tügili, qazaq atanudı namıs köredi. Sen bilesiñ be, şet elge, respublika qarajatımen, “Bolaşaq” attı arnayı bağdarlama boyınşa, – Amerikası bar, Angliya, Franciya, Germaniyası bar, älemniñ eñ tañdaulı universitetterine oquğa jiberilgen, bes, on emes, birneşe jüz qazaq jasınıñ osı jaqında ğana qanday mälimdeme jasağanın? Qazaq wltşıldarı, yağni mına sen talap etip jürgendey, Qazaqstanda memlekettik til retinde qazaq tili küşine enetin bolsa, biz mwnday otanğa qaytıp oralmaymız degen. Mine, seniñ eñ täuir bolaşağıñ. Al endi wlttıñ wytqısı boluğa tiis, sırttan şınında da solay körinetin qazaq intelligenciyası, öz tilderimen aytqanda, “ziyalı qauımğa” keleyik. Şıñıraudıñ tübinde jatqan, nağız qorıs batpaq osı emes pe. Bos şulağannan basqa ne bitiripti. Şuınıñ özi berekesiz, üzik-jırtıq. Eşteñeniñ bayıbına barmaydı, eşteñeni bayızdap wqpaydı. Ökimettiñ qıbın qalay tabamız degennen basqa qam-qareketi joq. Därmensiz ğana emes, jaltaq. Tım qwrsa, öz bastarın qorğay almaydı. Künkörisi tömen eken. Kim kinäli? Özderi. Jabıla maqtağanşa, japırlap swramay ma tiesili sıbağasın. Swrau twrıptı, talap qoymay ma. Joq. Üyşik aldında bwratılıp jatır. Baylauda, aş wstağan qojayınğa jağınıp, qwyrığın bwlğañdatqannan basqa, ara-twra köldeneñ ötkenge şäu-şäu ürip qoyğannan basqa qanday tirşiligi bar? Meyli, därmensizdigi zamannan deyik. Wlttıq mäselelerdi kötere almasa, bilimsizdigi deyik. Biraq adamdıq keskini qayda? Wlt üşin, wlttıq ruh, wlttıq mädeniet üşin janqiyar eñbek etip jürgen birli-jarım azamattarğa jappay topıraq şaşuın qalay bağalaymız? Kezinde Ahañ men Jaqañdı qalay qwrttı. Mağjannıñ tübine qalay jetti. Mwhañdı qalay qudaladı. Totalitarlıq sistema dersiñ. Sol sistemanıñ senimdi qaruı kim edi? Mağjannıñ, Mwhañnıñ wltşıldığı turalı maqalalardı orıs jazıp pa, qayta, qorğağan sol orıs emes pe – birin türmeden şığardı, ekinşisin mwratına jetkizdi. Endi, otarlıq zamandı wmıtıp, egemen küniñe keleyik. Qwldar bilikke jetti. Bilik arqılı baylıqqa keneldi. Keşegi, qarğıda ösken satımsaq partnomenklatura jäne olardıñ sırqat sanalı ürim-bwtağı ğana emes. Ötkendegi nauqanşıl jandayşaptar men jañadan küş tapqan ärqilı avantyurister. Olarğa wlt emes, wlağat emes, ordalı twğır, qordalı baylıq qana kerek edi. Bar maqsatı oñınan tüsti, oyına kelgenin jasadı, oyrandap bitti. Däl sonday tanım, sonday piğıldağı, biraq bilikke iektemey, baylıqqa ilinbey qalğan paqırlar ne isteui kerek? Satatın, ötkizetin eşteñesi de joq, qazaqtıñ atı men zatınan basqa. Ötken tarihı, ruhani qazınasınan basqa. Olar da topırlı duğa aralastı. Bilik pen baylıqqa jağu üşin, özderiniñ de kisi ekenin äygileu üşin. YAğni, bwrın eşteñe de bolmadı, tarih ta, mädeniet te bizden bastaladı demek. Bayağı Oktyabr' töñkerisinen soñğı qwl-qwtannıñ wranı boyınşa. Ata-qazaqtağı wlı twlğalardıñ bäri manswq etildi. Oyşıldarıñ – qiyali, aqılmanıñ – narkoman, ğwlamañ – satqın dep jariyalandı. Eşqanday teris ayğaq, qiğaş derek bolmasa da, bäri käkäy. Esesine, är auıl, är aymaqtan jaña twlğa, aqın, batır, äulieler oylap tabıldı. Dereksiz aruaq, tipti, köpşiligi ömirde bolmağan elesterdiñ bügingi “alıptarğa” eşqanday bögisini joq. YAğni, taqır-taza jerde tau twrğızu qiın emes. Östip, egemen zamannıñ erekşe twlğaları qalıptastı. Mäselen, wlttıñ ruhani kösemi Müştar Maqanov siyaqtı. Ayqay, wran, qwr keude. Ne aqıl joq, ne bilim joq, ne tüysik, ne wyat joq. Jäne qalay aytsañ da, qazirgi jwrtıña layıq. Oy örisi de, wğım-tanım deñgeyi de, adamdıq qalıp, moral'dıq wstanımı, ötken men büginge közqarası da. Üyles töbeşikterdiñ işindegi şoqısı. Qajetti swranıstan tuğan eriksiz tauar. El-jwrtıñnıñ qalauı men tileuiniñ naqtı körinisi. Jalpığa tän jamandıqtıñ şirigen şiki jemisi ğana. Al sen bar päleni özi de qwrban bolıp esepteluge tiis, oraylı jolmen baq quğan äumesir sorlığa aparıp japsırasıñ. Mäselen, küni keşegi, sağan tikeley qatıstı, qanşama ayqay bolğan, tarih töñiregindegi äñgime. Seni sotqa tartudı, jwmıstan şığarıp, şet elge quudı talap etken “eñbekşi” qauımğa ökpe joq eken, – wqpaptı, bilmepti, sözge eripti. Al wlttıq parlamenttiñ ğwzırlı jiırma segiz deputatın, ärqaysısı är salada ülken ataq, abıroyğa jetken on bes akademikti, ananıñ da, mınanıñ da işinde böten eşkim joq, bäri de qazaq, sol, qırıq birdeñe kisi – egemen eliñniñ betke şığar azamattarın qazaqta tarih bolmadı, Äz-Jänibekten Abılayğa deyingi barlıq handarıñ qazaq emes, moñğol, bwl halıqta bizge deyin tiesili territoriya da, täuelsiz memleket te bolğan joq dep jwlqındırğan kim? Iä, wyımdastıruşısı bar, biraq nwsqauşı, mäjbürleuşi emes qoy. Öz erikteri, özderi. Ne kün tuıptı bastarına? Jaraydı, bügin köñilderine jaqpağan äldekimderdi mwqatu, jekkörinişti, swmıray qılıp şığaru qajet eken. Sonda älgi kisimen birge ötkendegi bükil qazaq tarihın manswq etu şart pa edi? Meyli, jañağı jiırma segiz deputat tügel nadan, on bes akademigiñ tügel aqımaq eken deyik. Al solardıñ osınşama sandırağın jarıqqa şığarğan baspasöz twtqasında otırğan kimder? Bir, eki kisi emes, bir, eki basılım emes, bükil respublikalıq baspasözge ne boldı? Bükil wlttı qorlağan osınşama, beybastaq qana emes, ziyandı, bılğanış nauqanğa oray narazılıq tanıtqan, qarsılıq bildirgen bir auız uäj aytılmauın qalay bağalau kerek? Swmdıq qoy. “Temirqazıqtı” qalay talqandar eken, Bas redaktorğa, maqala avtorına qanday jaza qoldanılar eken dep, qızıqqa qarap qana otırdı. Qazaq namısınıñ, ädepki adamgerşilik qağidalarınıñ özderine eşqanday qatısı joqtay. Şınında da qatısı joq. Öytkeni, bas pen ayaq bir qisap degendey, arğı, bergiñe tügel tiesili, jalpığa ortaq bir sıypat bar. Wltsızdıq degen. Wltsızdıq – wlttıq sana, wlttıq sezim, wlttıq tanımnıñ joqtığı ğana emes. Adamdıq kepten ayrılu, qasietsizdik degen söz. Bir kisi, on, jüz kisi emes. Taqta otırğan patşadan taqırda otırğan qaraşığa deyingi aralıqtağı bükil el-jwrtıñızğa enşili sıbağa. Bile-bilseñ, ökimette, joğarğı, tömengi bilikte alaböten kinä joq. Barlıq bılıq isin halqıñnıñ qaluımen, qalau bolmasa, maqwl, rizaşılığımen, bwl sözdi artığıraq körseñiz, ünsiz, därmensiz kelisimi nätijesinde jüzege asırıp otır. Jalpaq jwrt, bükil qauım sanasız, namıssız, tilsiz ğana emes, öjdanı kem, ruhı äljuaz bolğandıqtan. Endi osınday jetesiz, qwnsız halıq üşin men nege öluim kerek? Sözime sendire almaymın, sengeni sol, özimdi qarabet qılğısı keledi. Közin aşayın desem, meniñ özimniñ közimdi şığaruğa beyim. Otqa aydasañ, boqqa qaşadı, tünek şıñırauğa, qarañğı körge wmtıladı, jäne seni özimen birge ala ketpek. Joq, men toyıp bitkem seniñ qazağıña. Keşeli, bügin emes, bwdan qırıq jıl bwrın, ömir jolınıñ basında. Senen bölinuim – sol tüñilis nätijesi eken. Tura jol tauıppın. Ömirim oñdı boldı. Azap, qayğısız, oy, uayımsız. Barlıqta, baylıqta. Al sen şe? Itpekte dep aytpayın, ne asqa, ne kiimge jarımadıñ, azap astında, mazaq, qorlıq üstinde kün keştiñ. Keyingi alğan alğısıñ tağı belgili. Endi kelip meni kinälamaqsıñ. Satqın dep oylaysıñ. Äy, bwl qazaqta satılmağan kim qaldı? Ne qaldı? Qirağan, suğa batqan kememen birge ketu – kisilik pe? Jan saqtap, juan börenege jarmassam – jamandığım ba? Jäne jan saqtığısı keletin – jalğız men be? Küşiñ boyıña sıymay bara jatsa, sol mıqtılardı jönge keltir. Äytpese, meniñ azğana qızığımdı ulama. Onsız da janım jaralı, tınışımdı ketirme. Men osı qırıq jıl boyı jetisip jürdi dep oylaytın şığarsıñ. Baljan men balalardan basqa qızığım bolğan joq. Bauırı qızu jas toqal – aşu, ıza, tüñilis jan-jaqtan qwrsap, kün eñkeygen kezdegi aldanış qana. Endigi bar körer igiligim – bilikte me dep edim. Arağa kelip sen qıstırıldıñ. Küydirme janımdı. Tınıştıq ber. Jarmaq.

P.S. Eki sözdiñ birin jetkize almadım. Äytse de eki qaytara oqı. Sodan soñ özinen özi öşedi, bwrınğı hattar siyaqtı. Men aldımda da, artımda da ayğaq qaldırğım kelmeydi. M.Q.”

Bizdiñ Jarmaq bütin şıqtı. Aqırzaman adamı. Qazaq aqırzamanınıñ. Bükil dünieden tüñilgen – eşteñeden tayınbaydı, iman, wyattan ada – eşkimge senbeydi, söyte twra ömirge sonşama qwştar. Onıñ wğımındağı ömir – bilik pen baylıq. Ekinşi qayıra, ejiktep oqıp şıqtım. Pälsapası küşti. Şın mänisindegi it tirligi üşin bärin de qwrbanğa şaluğa äzir. Üşinşi qaytara, basınan tüse bergende jalp etip öşti. Özi aytqanınday. Qızıq. Ataq pen mansap jolında böget boluı mümkin ayğaq qaldırmaydı. Biraq adaldıq, azamattıq jolına köleñke tüsirer, aqır tübi tuğan jwrt aldında qarabet qılar ayğağı jetip artıladı. Äytse de, bükil ömiri aram esep, jalğan ispen ötken Jarmaqtıñ bwl jolğı jan ışqınısı – baqıtsız beybaqtıñ aqiqat wğım-tüsiniginiñ körinisi ekendigine kümän keltirmegem. Jüregimniñ basına üyirilgen bir sättik ayanış sezimin tez öşirdim. Ayasam – özimdi ayauım kerek eken. Al Marat… amalı tabılğan siyaqtı. Tek iske asıru… qiındau.

Arağa ay tolmay, bayağı, ökimettik “Egemen Nwrstan” men keyingi, oppoziciyalıq “Erkin Gülstanda” qatarınan, kezekti maqalası jariyalandı.

Ötkendegi gazet basılımdarı, teledidardağı söz jäne soğan oray naqtı bağdarlamam boyınşa, keybir wltşıl, artta qalğan kertartpa közqarastağı azamattar men turalı qiğaş pikirler taratıptı dep bastaydı. Men özimniñ tuğan wltımnıñ bolaşağına balta şabadı ekem. Men qazaqşıl emes, orısşıl ekem. Ötkendegi otarşıldıq elesteri qayta tirilgen eken. Keybireuler, tipti, meniñ qaydan kelip, qaydan şıqqanım töñireginde kümän tuğızıptı. Düniede sonday kisi bar ma özi, äldekimderdiñ aram maqsatın jüzege asıru üşin oydan şığarılğan quırşağı emes pe deydi. Onı az deseñiz, keybireuler meniñ tuğan auılım, Arqadağı Egindibwlaqtan hat wyımdastırıptı. Biz biletin jalğız-aq Beysenwlı Qazıbekov bar edi, Mwrat degen eleusiz tarihşı, bwl Mwrat jalğız edi, jalqı edi, sonda älgi Marat Beysenwlı Qazıbekov qaydan kelgen deydi. Mine, osınday, kisi külerlik jağday.

Bilmeseñiz aytayın, sizge ğana emes, bükil qauımğa. Men – Marat Beysenwlı Qazıbekov – ataqtı Qaz dauıstı Qazıbektiñ toğızınşı buındağı wrpağımın. Bizdiñ äulet, arğı añız zamandı aytpayın, bergi, tarihqa tanımal üş jüz jılda qazaq elindegi ataulı twqım boldı. Bay da şıqtı, bi de şıqtı, batır men bağlan, kerek deseñiz, aqın, änşi, küyşige deyin. Men, eleusiz emes, belgisiz emes, tanımal tarihşı Mwrat Beysenwlı ekeuimiz – sol twqımnan qalğan soñğı twyaqpız. Bar, joğın emes, tanımaldıq twrğısınan aytamın. Äke-şeşeden erte ayrıldıq, soğan jalğas Poligon degen päle şığıp, bizdiñ äulet irge tepken Qu audanı ıdırap, el ata-qonısınan audı. Sondağı, jan-jaqqa bıtıray köşken jwrttıñ qaysısın kim tügendep alıptı. Meniñ azamat bolıp atqa mingennen bergi ğwmırım Oñtüstikte, Märkent audanında jäne sol attas qalada ötti. Kim ekenim, qanday qızmetter atqarğanım ondağı jwrtqa jaqsı tanıs. Bwdan soñğı, täuelsizdik jıldardağı bar isim jalpı qazaqqa mağlwm. Men kirme emes, taza qazaqpın, jäne atap körsettim, eşkimniñ dauı joq, tekti twqımnan şıqtım desem asılıq emes. Sondıqtan da, ata körgen oq jonar degendey, ğwmır boyı tuğan halqıma qızmet etip kelemin. Tek özderin wltqa twlğa, elge janaşır sanaytın keybir azamattardan bir ayırmam, qazaq halqınıñ wlttıq müddesin Qazaqstan atalatın memleket müddesinen bölip qaramaymın. Qazaq – Qazaqstanmen ğana. Qazaqstan ösip, örkendese, qazaqtıñ da mwratqa jetkeni. Jäne kerisinşe. Al immigraciya, yağni kelginşiler töñiregindegi mänsiz daudı qayta qozdırudıñ qajeti joq dep bilem. Bizden göri tereñirek oylaytın elbasımız nwsqap körsetken meje bar. Respublikadağı halıqtıñ wzın sanın jiırma millionğa jetkizu – keleşekte bwdan da joğarı qarqınmen damuımızdıñ kepili. Alıp-qosarı joq anıq aqiqatı da sol. Tek meni äsire orısşıl degenderge azğana uäj. Men bwl sözdi teris körmeymin. Abay da orısşıl bolğan. Şoqan da orısşıl. Mwhtar Äuezov te orısşıl. Azamattıq eñbek jolın şalğay auılda ögiz ökteuşi bolıp bastağan, oqımay-aq öreli biikke jetken, osı soñğı jıldarda ğana, mümkindik, jağdayı kelgen soñ qolğa alıp, wlı halıqtıñ wlı lwğatın tezinen igerip, orıs tilinde qarıstay eki kitaptı qatarınan jazğan, äri arqalı aqın, äri aymañday sayasatkerimiz, wlt mäselesin köterude qajımay, talmay arpalısıp kele jatqan ruhani jolbasşımız Müştar Maqanov ta orısşıl. Solardıñ bäri jat pa eken qazaqqa!.. Äytse de, Mükeñ ekeuimizdiñ zamanımız aldıñğılardan basqaşa. Sondıqtan da basqaşa ayttım. Men jazuşı da, aqın da emespin. Mümkin kökeydegi oyımdı dwrıs jetkize almağan şığarmın. Äytse de, meniñ opponentterim añdamağan eken. Men kötergen orıs mäselesi – ükimet pen parlament wstanıp otırğan demografiyalıq sayasattıñ bir böligi ğana. Qazir älemde mono-etnikalıq bir de bir memleket joq. Qırıq qwrau, bir tüyindi Amerikanı aytpay-aq qoyayın. Franciya, Germaniya – bärinde de basqa wlttardıñ üles-salmağı äjeptäuir. Mäselen, Franciyada eki million arab, Germaniyada tört million türik degendey. Bügingi Qazaqstan – orıs pen qazaqtıñ ğana otanı emes. Tağı toqsan wlt bar. Döñgelektep aytqannıñ özinde. Qalay aytsañız da, tarihi qalıptasqan aqiqat. Alda da solay bolsa nesi bar. Biz sırttağı qazaq köşi toqtasın degemiz joq. Kelsin. Biraq öz ornın bilsin. Esikten kirip, tör bizdiki demesin. Jäne artıq sıbağa dämetpesin. Jañadan köşip kelgen qazaqqa ayrıqşa järdem berilse, basqa jwrt ne oylaydı? Näsildik alalau degen osı emes pe. Mwnday köñilşek jomarttıqtan soñ eldiñ, mına memleketimizdiñ süttey wyıp otırğan halıqtarınıñ arasına sızat tüspey me. Enşisiz sıbağağa şek qoyu kerek degen äñgimeniñ törkini qarajatta emes, sayasatta. Erteñ mwndağı jalpı jwrttan mentaliteti bölek sırtqı qazaq äldebir jerde wlt-aralıq janjal şığarıp jatsa qayttik? Wtqanımız sol ma? Kerisinşe, oralman bolıp, tegin oljağa batqısı kelgen qazaqtıñ sol qazirgi elderinde otıra bergeni biz üşin paydalıraq. Mäselen, Qıtaydağı qazaq diasporası, Reseydegi qazaq diasporası osı eki wlı elmen aradağı dostıq, tuıstıq qatınastarğa däneker bolmay ma!

Endi immigraciya mäselesine qaytıp oralamın. Ötkende Resey turalı ğana aytıq. Endi sol sözdiñ basqa bir tarmağına keleyik. Taqau körşiler – Ortalıq Aziyanıñ Oñtüstik böligi. Qırğızdıñ jağdayı auır, birligi ketip, berekesi qaşqan. Özbektiñ jeri tar, twrmısı qiın. Täjik turalı söz de joq – tarşılıq äri beymazalıq. Osı tuıstas üş respublikada qolı bos qanşama jwrt bizdiñ soltüstik körşimiz Reseyden käsip, näpaqa izdeydi. Däl qasındağı bizdiñ üstimizden attap ötip, alıstağı Reseyden. Jäne twraqtı emes, mausımdı jwmıs. Tolıq emes mälimetterge qarağanda, nebäri tört million halqı bar Qırğızstannan bes jüz mıñ jwmısker şığıptı Reseyge. Bes milliondıq Täjikistannan – segiz jüz mıñ. Jiırma bes million Özbekten qanşa şığatını esepke sıymaydı. Osı, alıs şette teperiş körip jürgen tuıstar Qazaqstanğa qaray bet bwrsa, qajetti jwmısımızdı jasap berse, tipti, Reseymen eki aradağıday sabılmay, üy-jaylarımen köşip kelip, birjola twraqtap qalsa nesi bar. Ras, özbek pen qırğız bizde de jür. Reseyge ötetinderiniñ onnan birine tolmaydı. Eşbir esepte joq, keledi, ketedi. Al bizde jwmıs küşi jetispey jatır. Jaña aytqanımızday, özbek pen qırğız, oğan qosa täjik beri qaray ausa, ortamız tolmay ma. Äri alıstan kelgen bauırlarımız siyaqtı, bolmağan alaşağın qumaydı, jağday jasa dep tağı zarlamaydı, artıq şığınğa tüspeysiñ. Köjesin işip, kerekti jwmısın jasap, öz jağdayların özderi tüzep aladı. Onıñ üstine, bwl jwrtıñız bala-şağalı, wyımşıl. Arada, bes-on jıl ötpey-aq, ösip, önip, ketigiñizdi bütindep beredi. Jiırma jılda manağı jiırma millionıñızdıñ özi beride qaladı. Mine, mäsele qayda, mırzalar. Qaytalap aytam, men orısşıl ğana emespin, qırğızşıl, özbekşil, täjikşil bolıp körinermin. Özge wlttı sıylau – öziñdi jek köru emes. Aynalıp kelgende, bäri de osındağı qazaqtıñ qamı. Men, internacionalist bola twra, eñ aldımen qazaqşılmın. Qazaq müddesi – meniñ müddem. Meniñ küres jolım – ataq şığaru, payda izdeu jolı emes. Halqım tanıdı – odan artıq ne kerek. El qatarlı tirşilik qwratın jağdayım bar – odan artıq ne tileymin. Meniñ paydam da, tirşiligim de, tilegim de – tuğan halqımnıñ bolaşağında!..

Mine, tağı da ıqşamdap, artıq jelin şığarıp bergende osınday. Jay ğana sandıraq emes. Ayar, ulı, zärli sandıraq. Aqırı tüpke jetetin naqtı bağdarlama. Bügingi bätuasız, jauapsız sözdiñ erteñ şındıqqa aynaluı – op-oñay.

Körip twrmın, közim jetti, mwnımen de toqtalmaydı.

Al, özi arman qılıp aytqanday, Oñtüstiktiñ äkimi bolsın. Odan da ülken mansap joq pa eken. Mäselen, prem'er-ministr degendey. Baylığı on ese, jiırma ese össin, atağı aspanğa şıqsın, biraq bwl da armannıñ şegi bolmay qaladı. Odan äri tağı bir taqıt twr. Kelesi kezekte qol sozsa nesi bar. Oyğa alğannan bastap aytılatın söz, jasalatın qareket tağı da on, jiırma ese. Osı, eñ soñğı, eñ ülken bilikke jetkenşe jelkeñdi qiıp bitpey me. Jetse… jetken soñ berik ornığu kerek emes pe. Jäne odan ärmen bayu. Ornığu üşin jartı älemniñ köñilin tabu kerek. Bayu üşin… odan äri qayda demeñiz, älemdegi eñ iri baylardıñ tizimi bar emes pe, mul'timilliarderler, sonıñ aldıñğı legine iligu kerek. Sodan soñ äuelgi ondıqqa, bestikke. Osı baylıqtıñ şegine jetu üşin, älgi bilikte birjola beku üşin taban astındağı qara jer, töbedegi kök aspan twrıptı, ata-babañnıñ kördegi qurağan süyegine deyin satıp bitirmey me. Qazirdiñ özinde qaltırap äreñ otırğan, keudesinde şığası janı ğana qalğan sorlı halqıñ eñ soñğı tiyanaq, eñ soñğı ümitinen ayrılsa ne bolmaq! Toqtau bar ma mına pälege? Joq. Ökimetiñ de, parlamentiñ de sonıñ ar jaq, ber jağı. Bäri bir qisap. Bäri de eldiñ esebinen. Qazaqtıñ. Tağınıñ twğırın bekite tüsu üşin, däuletin dariya, mwhittan asıru üşin eşteñeden tayınbaydı. Bizdiñ Jarmaq sol köptiñ biri ğana. Bar sorı – menimen jalğastığı…

Qayran halqıñ… Nesine janım aşıp otır dep oyladım. Jarmaqtıñ aytqanı ras. Onsız da jer betinde qalğısı joq. Ömir sürgisi kelmeytin halıqqa qalayşa ara tüspeksiñ? Janı qinalğan azabın jeñildetip, tezirek attandırıp jiberu de sauap şığar. Qaytkende de obal joq. Obal… keyingi qızıl qarın jas balağa obal. Äy, qwldıqta tudı, qwldıqta ösedi, äkesi anau, tärbiesi mınau, barına riza boladı, artımızdağı balanıñ äuelgi tolqının körip otırmız ğoy, qazaqsıñ degenge namıstanıp öle jazdaytın, obal joq eken. Balapan – basına, twrımtay – twsına. Şın obal izdeseñ – qadarınşa halqına eñbek etken, ümitpen kün keşken, aqırı bar tilegi sarıp bolğan, bayırğı qazaqtıñ eñ soñğı sarqını, az da bolsa alaş wrandı azamatıña janıñ aşısın. Ayasañ, meni aya, bar eñbegi qwrdımğa batqan, bar ömiri zaya ketken. Alaştıñ azamatına obal. Mağan obal. Biraq sol ayau men esirkeuden mağan kelip keter eşteñe joq. Onsız da bitken adammın. Meniñ obalım – fänide emes, baqida. Arıdağı, aybarlı jwrtına asqar tauday tirek bolğan aruaqtı babalarıma qalay körinem. Alaş ardagerleri qatarında atılıp ketken ülken äkemniñ betine qalay qaraymın. Qısasta ösken, böten soğıstıñ ot-jalının ötkergen, eki ret jer betindegi jahannamğa tüsip, ekeuinde de meni jetkizu üşin tiri şıqqan, armanda, qapada qaytqan, bar ümitin mağan artqan qayran kökem ne aytadı erteñ, o düniege barğanda? O dünie twrıptı, bw düniedegi adal esimderi aramğa jalğasqan, jamanatqa ilingen bizdiñ ejelgi äulet… el betindegi şirkeu bolğalı twr emes pe! Asıldarmen qatar, jasıqtar da bolğan şığar, jaqsınıñ tasasında jamandarı da jürgen şığar, biraq qarabet satqın şıqpap edi ğoy bizdiñ twqımnan! Şirigen jalğız qwmalaq bizdiñ bükil äuletimizge köleñke tüsirmek pe? Basqanı aytpağanda, jalğız wlım Maqsat! Halqın satqan bwralqınıñ wlı demey me. Bügin bolmasa erteñ. Äkesi qarabet, wrpağı – alapes! Tım qwrsa jalğız wldıñ bolaşaq abıroyın oylamadı ğoy mına swm. Endi qayttik?.. Boları boldı. Bolmağı bwdan da soraqı. Ötkenge daua joq desek te, dabıra söz ğana. Soñğı jetpis-seksen jıl boyğı qay şeşenniñ, qay kösemniñ qay sandırağı jwrttıñ esinde qalıptı. Jürekke tañbası tüspey, naqtı iske aynalmay twrğanda, jel sözdi jelge wşıru kerek. Biraq men äli de özimdi qimay twrğam.

Şwğıl elektron-poşta jetti. Entikken, demikken şağın eskertpe.

“Jaysızdau habar. Biraq qorqatın eşteñe joq. Baljan birdeñe sezip qalğan siyaqtı. “Seniñ birge tuğan ağañ bar eken ğoy, – dedi. – Men bwrın qalay bilmegem?” Tuğan jerimizge Poligon tüsip, odan soñ äke-şeşemiz ölgennen keyin aramız bölinip ketken, baylanısımız üzilgen, özim de jaqında ğana bildim dep aldarqattım. Sirä, meniñ oraysız köterilgen äñgimege qatıstı soñğı maqalamdı közi şalıp qalğanday. Endi saq bolayıq. Öziñ.”

Erteñine ekinşi habar.

“Baljan keşegimen toqtamaptı. Bıltır, seniñ köñiliñdi tabu üşin “Nwrstanda” berilgen maqala päle bolıp jabıspasa ne qılsın. Bwrın bolmağan ädetpen, keşqwrım kabinetke, üstime basıp kirdi. “Seniñ ağa dep jürgen bauırıñ egizdes sıñar eken ğoy,” – dedi. “Iä, iä, jartı sağat qana bwrın tuğan. Sondıqtan ağa esepti ğoy,” – dedim. Öñi bwzılıp, azğana otırdı. “Sen osı sıñarıñmen auısıp ketken joqsıñ ba?” – dedi kenetten, qatqıl äuezben. “Qalay, qalay?..” – deymin, sasqalaqtasam da, äzilge süyegen bolıp. “Solay. Bayağıda, älgi sıñar ağañ Almatıda qalğısı kelip, öziniñ ornına seni salıp jibergen joq pa?” Jüregim zırq etip, tabanıma tüsse de, zorlana küldim. “Qaydan şığarıp otırsıñ?” – deymin. “Bir türli. Ötkendi oylap otırsam. Sonda… jolğa şığarda, odan soñ alğaşqı künderde… bir türli, köñiliñ jarım, söyte twra tım batıl…” “Endi bärin tastap ketip baram, qimaysıñ ğoy, oquıñdı, ğılımdı. Al endi… öziñniñ zañdı kelinşegiñ bolğan soñ, ay-şayğa qaramay… Riza bolğan siyaqtı ediñ ğoy. Endigiñ qay ökpe!” – deymin. “Ökpe emes. Ötkendi saralau. Keş te bolsa. Onda… tauda basqaşa bolatınsıñ. Birge jürgen barlıq uaqıtta…” “Al qazir şe? – dedim sözdi böten jaqqa bwrıp. – Qazir qandaymın?” “Qazir… mülde basqa adamsıñ. Bwdan on jıl bwrınğımen salıstırğannıñ özinde.” “Sen de basqasıñ, – dedim. – Qız keziñmen salıstırğanda.” Mine, aqımaqşılıq. Esim şığıp, söz quıp otırıp, älgi, toqal alğanımdı wmıtıp ketippin. Biraq Baljan teris tüsingen joq. “Men… meniñ, ärine, jasım wlğayğan şığar, – dedi. – Biraq jüregim… köñilim bwrınğıday,” – dedi közine jas alıp. Men ğwmırlıq jarım boldıñ, eñ qımbatım sensiñ dep, äreñ jwbattım. Iä, aytpaqşı, ötken qızıq künderdi eske alıp, käkir-şükir äñgimemen köñil äbden jaylanğanda, tağı da oqıstan sart etkizdi. “Sıñarıñ ekeuiñ aspiranturada bir uaqıtta, bir jerde oqıdıñdar ma?” – degeni. Soqqınıñ qattılığı sonday, auzımdı aşıp otırıp qalıppın. Al Baljan bayağıda… taudağı quanış jası esiñde me, biraq bwl jolı kerisinşe, ünsiz öksip, betin basıp, ağıl-tegil jıladı… Jüregim bir jamandıqtı sezip twr. Äytkenmen, amal joq. Qanday da qwbılısqa dayın bolayıq. Däl osı rette eşqanday alauızdıqqa jön joq. Öziñ.”

Äy, swmıray. Meni bar baqıttan ayırğan sen ediñ ğoy. Endi kelip araşa swraysıñ. Baljannıñ köñilin tabu meniñ qolımda twrğanday. Bile-bilseñ, ekeuimizge birdey auır salmaq emes pe. Sen emes, tas jürek tajal. Sen bar ğwmırın öziñniñ jolıña bağıştağan äyeldiñ köñil-jayın emes, öz basıñnıñ tınıştığın ğana oylap twrsıñ. Baljan ekeuimizdi aytam. Meni qoyşı, bar azabın ötkergen, äuelden köndikken. Baljanğa qiın bolmasa ne qılsın. Üşeuimizdiñ… ortamızdağı şın sorlı sol eken ğoy!

Köp wzamay, jaña bir habar jetti. Bwl jolı şınımen jaysız. Marat üşin ğana emes, men üşin de.

“Baljan bärin de biledi. Bıltırğı, seniñ köñiliñ üşin, 61 jıldığıña oray şığarılğan maqala äldeqalay qolına tüsipti. Suretiñdi de kördi, ömirbayanıñdı da oqıdı. Jäne sağan qatıstı basqaday derekterdi de tapqızıp alğan siyaqtı. Endi eşqanday kümäni joq. Ekeuimiz auısıp ketken dep oylaydı. Täjiribesiz, mahabbatqa mas, añğal jas qızdı tälkek etu üşin. Talkek etpese de, ärkim öz paydası üşin. Sen ğılımıñdı, Almatıñdı qimay, qala bergensiñ, ornıña meni salıp jiberip. Qanşa jaqın körsem de, bötendigiñdi birden añdadım deydi. Sodan soñ bir ret, alğaşqı ayda, izdep kelip te ketipsiñ. Sırttan baqılap, bäri dwrıs ornığıp bolğanına köz jetkizu üşin. Elu bes jıldıq toyda da alıstan közim şaldı, biraq bayızdap oylamappın deydi. Eki jolı da kelgeniñ ras qoy. Äli de eşqayda ketken joqsıñ, barsıñ. Amal joq, moyındauğa tura keldi. Auısqan joqpın, naqtı özimin deymin. Tek äuelginiñ jartısı. Jarmaq. Osınday jağday, öz erkimizden tıs ayrıldıq, küni keşege deyin ekinşi jartımız turalı ekeuimiz de bilgemiz joq… dep. Ärine, sendire almadım. Kerisinşe, ekeuimizdiñ orın auıstırğanımızğa eşqanday kümäni qalmadı. Endi senimen kezdespek. Öz auzıñnan estip, köziñe tura qarap otırıp, istiñ anığına jetpek. Men baysırap otırğam joq, eşkimge de qwmar emespin, men ayaqastı bolğan namısımdı joqtaymın deydi. Qırıq jılğı qatındıqtan keyin. Endi qızdığın alğan kisini izdemek. Iä, aytpaqşı, men üşin ekeuiñ de adamdıq keyipten ayrılğan, jirenişti qwbıjıqsıñdar degenin qaytersiñ. Bwğan ne amal bar?”

Amal bar edi. Endi ğana tabıldı. Tek Baljan emes. Ötken kün kelmeydi. Ne betimmen körinem. Ne aytam, qalay aytam. Menen ayıp joq. Marat ta däl osı jolı kinäsiz. Biraq bizdiñ adam sengisiz şındığımız Baljanğa qanday jeñildik äkelmek? Qayğı üstine qayğı qospasa. Ortaq wldı kimge telidi? Eki Jarmaqtıñ arasında, tas diirmenge tüsken biday dänindey, parşa-parşa bolıp ketpey me. Endeşe, barlıq is osı düdämal, jwmbaq küyinde qaluğa tiis. Nemese, anıq, ayqın tüyinmen şeşildi deñiz. Üstiñgi, qosalqı Jarmaqtıñ Baljanğa sandıraq bolıp köringen şın sözi ğana emes. Soñğı altı-jeti jıl boyğı, äzirşe şındıqqa aynalıp ülgermegen bar sandırağı. Jäne erteñ köp aldına kösilip şığatın Bas sandırağı. Äyteuir amalı tabıldı. Baljannıñ emes, Marattıñ. Aynımas şeşimge keldim. Jarmaqtıñ tağdırı meniñ qolımda twrğan.

Jarmaqtıñ tağdırı meniñ qolımda. Biraq meniñ bar tirşiligim Jarmaqtıñ qatal qadağalauı astında. Sovetke jat sanalğan küdiktini KGB-nıñ özi däl bwlay baqılamağan şığar. Älgi, Zamyatinniñ romanındağı, aşıq şını astında kündiz-tüni tolıq tekseriste ğwmır keşip jatqandar siyaqtı. Ol – kinäsi, qılmısı bolmasa da, qapısız bağımğa kesilgen qanşama adam – twtas bir memlekettiñ halqı edi ğoy. Al men – jalğız özim. Qadağalauı zañdı jäne äldeqayda oñay. Şınılamasa da, alañ-aşıq. Sezimtal äri köregen bölime-fondar arqılı qabırğanıñ arğı jağınan körip otıradı. Jürgen, twrğan, tipti, suğa tüskeniñ men äjethanada jaylanğanıña deyin. Keşkilikte bar jarıqtı öşirseñ, tünde köru jabdıqtarı arqılı. Qadamıñ qalt ketpeydi. Tösektegi wyqı, qorılıñ men pısılıña deyin. Körgen tüs pen oylağan oydan basqası tügel alaqanda. Ärine, bizdiñ Jarmaq kün sayın jäne barlığın birdey körmeydi. Qajetti jäne kümändi twstardı ğana. Jäne sol sätinde aldına tartılmaq, nemese habar berilmek. Äuelde qoñıltaqsığanmen, keyin üyrenip ketkem. Kiinem, şeşinem, pısqıram, tüşkirem. Öz üyimde oñaşa otırğan esepti. Sırtqa şıqqanda, ärine, säl basqaşa. Amalsız erip jüredi, alıstan, jaqınnan aldıma, artıma şığadı, taspağa tüsirui de mümkin, äyteuir arnayı bölingen kisileri bir sät te köz jazbaytını anıq. Biraq aqır tübinde aylanı men asırdım. Tipti, äuelgi künnen desem boladı. Keñ köşede, äldebir ğimarat, ığı-jığı jwrt işinde, bazarda, dükende, köpşilik därethanada däl üydegidey anıq köre almaydı. Meniñ esebim osığan qwrılğan edi. Qızıq üşin, küzetşilerimniñ basın qatıru üşin ädepki seruen, qıdırıs üstinde alay da tartam, bılay da sızam. Özime qajet isterdi sezik tudırmay, erkin jasau üşin tapqan amal. Onday özgeşe şarua da joq mende. Äytkenmen, aqır tübi kädege astı, saqşılarım meniñ izimdi baspay-aq jolımdı qiıp, köbine alıstan añdaytın bolğan, al kitap dükeni, äldebir şaruaşılıq jaylarına kirsem, şekteuli jerde tüyisip qalmau üşin aulağıraq twradı, keyde sırttan da tosadı. Endi ädetke aynalğan istiñ paydasın körmekpin.

Äueli köldeneñnen aldarqattım. Tap-taza komp'yuterimniñ aşıq betine badıraytıp jaña bir taqırıp jazıp qoydım. “Han jäne prezident.” Äjeptäuir oylanıp otırıp, “Ötken tarih wlağatı jäne bügingi kün tağılımı” degen qosımşa taqırıp tirkedim. Bayağıda wrlanğan, eski tarihqa qatıstı qwndı kitaptarımnıñ ornına äkep tastağan, bügingi zaman, özgeşe twlğa jäne ağımdağı sayasatqa qatıstı biraz qoqırdı aqtarıp, solardıñ işindegi eñ qalıñın, sırtındağı jarqıray külip twrğan suretti körsete, stol üstine äkep qoydım. Qasına oñdı, soldı, retsizdeu şaşıp, derektik, anıqtamalıq tağı birneşe kitap tastadım. Sodan soñ bügingi narıq tınısın, halqımızdıñ äl-auqat jağdayın jäne käsipkerlik qabiletin bağamdau üşin bazar men düñgirşekterdi aralauğa kiristim.

Ärkimnen ärneniñ jönin swraymın, bazardağı bozarğan jwrt, düñgirşektegi tünergen jwrt – künkörisin äreñ ayırıp otırğan erkin saudagerlermen äñgimelesem. Keyde alpauıttar ieligindegi ülken dükenderge de kirem. Keregimdi aptalıq sayahattıñ äuelgi küni tapqam. Biraq asıqpadım. Tört-bes kün boyı aldarqatıp jürip, keşki alakeuim, qağaberis qaltarısta, äp-sätte satıp alıp, sığımday büktep, qoynıma emes, ışqırıma, ışqırdıñ arğı jağına tığıp jiberdim. Üş qwlaş jibek arqan. Arqan bolğanda, kädimgi, aşıq aulada kir iletin juan jiptiñ bir üzigi. Tartıp körgem. Ötkende. Ögizdi ilseñ üzilmeydi. Äri jwmsaq, susımalı. Oljama quanğanımmen, birden qaytpay, tağı eki-üş oramdı aynalsoqtap jürdim. Sodan soñ ğana üy. Ärine, jası kelgen kisi, ğılım jolındağı jaña taqırıp, körneki zertteu kezinde äjeptäuir şarşap qalğan, sırt kiimdi selqos sıpırıp, şalbarımdı süyretken qalpı qaraköleñke bölmede, jwmsaq tösekke kelip jığıldım. Azğana swlıq jattım da, etpettegen qalpımda, bügile tartıp şalbardı sıpırdım. Tösektiñ ayağına qaray ısırıp tastap, birden körpemdi qımtandım. Jazılıp, kerile sozılıp, eriksiz jımidım. Sodan soñ wyıqtağan qalıpta köz jwmdım.

Şın wyıqtap ketippin, tün ortasınan aua, selk etip oyandım. Däl osı kezde meni baqılap otıruı neğaybıl, äytse de körpe astında bwqqan qalpı, dambalımnıñ ışqırına büktelgen jibimdi alıp, eptep saumalap, bir jaq wşın taptım. Dar twzağın jasaudıñ özi öner desedi. Arnayı mamandarı bar. Şirata orap baylaydı. Sirä, ölim jazasınıñ özin sänge aynaldıru. Biraq sändi eşteñesi de joq. Juan kendir arqan. Bir jaq wşı toqpaqtay tüyilip, epeteysiz twzaq şığarılğan. Meniki şınımen-aq äsem edi. Eşbir önersiz-aq. Öner bolsa, darğa emes, malğa jetik qazaqtıñ öneri. Kädimgi qarapayım kürmeu ğoy. Äueli juandığı şınaşaqqa juıq, berik jibek jibimniñ qolğa wstağan basın, bas barmaq siyatınday ğana ilmek qaldırıp, berik bayladım. Sodan soñ, ekinşi wşın izdemey-aq, tüyin tübinen keri aynaldırıp, ilmekten ötkizip, twzaq şığardım. Dayın. Menen swrausız bölinip, süygen jarımdı bauırına basqan, endi ata-babamnıñ aruağına şäk keltirip, bükil eskilikti äuletimizge köleñke tüsirmek swmıray Jarmaqtıñ dar twzağı dayın boldı. Qapısız, qatesiz, tamaşa twzaq. İlmegin sol qolıma kigizip, qısqadan alıp, eptep bastap, qattı tarttım, mıqtı jip berik baylanıptı, qılqınğan bilegim wyıp bara jatqan soñ qayta bosattım, sodan soñ wzına boyın, ekinşi wşına deyin tügendep, mereyim östi. Sol, körpe astındağı qalpım, ilmegin keñeytip, döñgelektep, şwbalğan bauın şaşıratpay, şirata qosıp, mwqiyat orap, bir jaq wşın qayıra, jörgemdey tüyip, kişkentay ğana döñgelek qalpında jastığımnıñ astına tıqtım. Sälden soñ köñilime kümän tudı. Eñ qolayı – jastıqtıñ işi eken. Körpeni basıma tarta kürgeylep, jastıqtıñ tısın ağıtıp, bidayın tağı sögip, bir jaq bwrışına saldım, azğana jatqan soñ qayta alıp, mamıq jwmsağınıñ işine tıqtım. Sırtqı qaptarın tügel tüymelep, basıma jastap jaylanğan soñ ğana köñilim ornıqtı. Äytse de wyqı kelmegen. İşki mamığına kek qaruı tığılğan tiri jastıqtı astıdan üstige şığardım. Ayalay sıypalap kördim. Eşqanday beder, belgi joq. Qayta ekinşi jastıqta äldenendey tüyirpek bayqaladı. Büktep jatqam ğoy manadan beri. Endi qos jastıqtı qatarınan bauırıma basıp, ötken ökinişti ömirimdi emes, äuelgi künderimdi, Baljanmen tanısqan maujır tün, alıp emen sayasında alğaş süyisken, beyuaqta, jataqhananıñ alaköleñke bir bwrıştarında sağına aymalasqan, köşede seruendegen, kinoğa, teatrğa barğan, eñ aqırı – bükil ömirimniñ jwldızdı, säuleli mezeti – tauda tabısqan kündi oylap, ağıl-tegil jıladım. Keyis, nala emes, meyir men quanış jası. Men de baqıtqa şomğan ekem bir kezde. Qayrılmasqa ketti bäri de. Bügin emes, bayağıda. Endigi bögelis, ayaldıñ qisını joq edi. Oylap twrsañ, bwl da baqıt. Ädil ükimniñ orındaluına üş kün qalğan.

Üş kün boyı köñildi jürdim. Özime rizaşılıqta. Eñ aqırğı, sözsiz orındalatın şeşimtal isime mereyim ösip. Ömirdegi eñ ülken qatelik tüzeledi. Jaña bir… älemge qadam basam. Ärine, swrauı orındı, jauabı qatañ. Biraq… meniñ erkimnen tıs boldı ğoy bäri de. Al eñ soñğı naqtı şarua – meniñ aynımağan aq nietimniñ körinisi emes pe. Keşirim jasaluğa tiis. Qaytkende de bügingi azaptan qwtılam. Odan soñğısı – bir allada.

Särsenbiniñ sätti küni tuğan. Men üşin. Bizdiñ Jarmaq ta däl solay dep şamalasa kerek. Şamalağan joq, senimdi boldı. Kümänsiz. Osı ötken ayda ğana qwrmetti senator bolıp saylanğan. Saylanğan joq, märtebeli, tötenşe jarlıqpen tağayındalğan. Endi parlamenttiñ eki şatırınıñ birikken mäjilisinde “Qazaqstan: demografiya jäne immigraciya” degen şeşuşi taqırıpta batıl jäne ötimdi bayandama jasamaq. Nätijesi joğarıda maqwldanıp ta qoyğan tärizdi. Äytpese bwl Jäkeñ senatqa ne üşin keldi. Iä, söz joq, tiesili qaulı, qarar da äzir. Senator Marat Qazıbekovtiñ atağı aspanğa şığıp, aldınan bwdan da dañğıl jol aşılmaq. Biraq kör… öziniñ körin qazıp qoyğan. Küni bitken, sağatı sanaulı, sağat emes, minuttar ğana qaldı.

Men barımdı kiip, baqanımdı wstap, yağni qapısız qaruımdı äzirlep, saqaday say otırmın. Degbirsiz ıza, salqın sabırmen. Qwzıretti mäjilis tañerteñgi onda bastaluğa tiis. Bastaldı. Eki minutqa keşigip. Ülken kisini kütken eken. Keldi. Dürlige ornınan twrğan jwrt, du qol şapalaqtau. Men de orındığımnan atıp twrıppın, men de qol soğıp jatırmın. Tarihi jinalıstıñ bastalğan quanışına. Eki minut degen ne täyiri. Erteñge qalsa qayter em. Men toqtadım, basqalar äli qol soğuda. Qızu qwttıqtau bayağı jappay wranğa wlaspadı, biraq jwrttıñ jüzi jarqın. Tağı eki minut, üş minut ketti. Tört minut. Uaqa emes. Men qaytkende de ülgerem. Mine, kün tärtibi. Bayandama jöni. Bizdiñ Jarmaq – qwrmetti senator, belgili sayasatker, tanımal qayratker Marat Beysenwlı Qazıbekov minbege köterildi.

Men bärin de mwqiyat eseptegem. Küzetşilerim taqau jerde. Däl osı ğimarat boluı da mümkin. Äyteuir üş minut ötpey jetip ülgeredi. Sodan soñ esik. Kädimgi qwlıp. Men köpke deyin neşe qabat bolat esigimniñ işki ilgegi joğına nazar audarmappın. Bayağıda, jüregim wstağan kezde sırttan op-oñay kirgeni janğa quat bolıp edi. Artınan oylağanda, bäri orındı köringen. Därigerlik şwğıl kömek qana emes, ilgeksiz esik te. Endi kerisinşe şıqqalı twr. Biraq bwl jolı däp solay aşa almaydı. Üş kiltti wyasına qatarınan salıp, ärqaysısın üş qaytara bwrağannan soñ, qayta suırmay qaldırğam. Biraq bwlarğa toqtau joq. Äytkenmen, az da bolsa bögesin. Qisının tauıp aşqanşa, tağı üş minut. Ekeu deyik. Meyli, bir minut. YAğni, jinaqtap kelgende, tolıq tört minut uaqıt bar. Älbette, qazir olar da teledidar, tikeley habar aldında otır. Şeftiñ saltanattı sätin tamaşalap, soğan oray az-maz bosañsısa, eki-üş minutın ötkizip aluı mümkin, biraq oğan ümit artpau kerek. Qaytkende de tört minut, tipti, üş, assa üş jarım minutta bar şaruanı tämamdap ülgeru qajet.

Kenet… däl osı sätte jalğız wl da… Teledidar aldında otır-au degen oy keldi. Kütpegen körinis… Qamığadı, qinaladı. Biraq… äkesin ömir boyı arqalanıp jürgen kim bar. Mına men… meni körgen de joq. Endi bilmey de ketedi. Sonısı jaqsı. Jası otız segizde, özi de balalı-şağalı azamat. Äytse de qiın. Mağan. Betinen bir süymey ketip baram. Nemereler… eki wl, bir qız… Bar quanışın basqa… emes, Baljan körsin. Aman bolsın wrpağım.

Al Baljan… körer, körmes, köp wzamay, tipti, keler sätte estui anıq qoy. Qalay degenmen, qırıq jıl birge ğwmır keşken zayıbı, oğan da oñay emes. Jılar, sıqtar, aqırı barına täuba aytıp, toqtamğa keler. Köñildegi jwmbağı şeşilmey ketse, uaqası joq. Tipti, sonıñ özi jaqsı. Kezdesken bolsaq, anığın aytsam… mağan sener edi, keşer edi ekeuimizdi de, biraq… ökpesi tarqamas edi. Mağan degen. Şınında, Marattı bölip şığarğan meniñ özim ğoy… Qalıp qoyğan tağı men. Sonda birge ketsem… sen üşin ömirlik mwratımnan aynıdım… dep aytpasam da, ömir boyı jüregimniñ basında keyis twrar ma edi… Köñilge qayau tüspegen, päk, taza, äuelgi qalpımızda ayrılısqanımız… ol da baqıt. Bälkim, o düniede jauaptasarmız. Bw dünie bwyırmaptı bizge…

Bastalıp ketipti. Bizdiñ Jarmaq minbege köterile salısımen, qolındağı qağazın aldına qoyar-qoymastan, keudesin kere şalqayıp, eñseli, sändi, saltanattı, töbesi kiiz üy şañırağı keyiptes biik kümbezdi keñ saraydı, osı Kök ordada, bükil bolaşaqtıñ tizginin öz qoldarında wstağanday, kürjiip, melşiip, sızdap, sazarıp, keuip, pisip otırğan öñşeñ qasqa-jaysañdı, keñeytilgen mäjiliske kelgen bükil bilikşi qauımdı jaña körip, jaña ğana tanığanday, asqaq qwrmet, täkappar keyippen, eteginen basına, oñınan solına deyin tügel şolıp şıqtı. Sodan soñ, özine senimdi qoñır küñgir dauıspen bastap ketken.

Egemen eldiñ bolaşağı… erteñgi säuletti, jarqın zamanımız… – bizdiñ bar tirşilik, bar baqıtımız Qazaqstandağı halıq sanınıñ eselep ösuine baylanıstı eken. Köpke ırıs qonbaq. Köbeysek, tım qwrsa bügingi eñ ülken meje – jiırma millionğa jetsek… igeremiz, öndiremiz, arttıramız, örkendeymiz… Kirispe sözdi tolığımen maqwldadım. Endi meniñ oraylas isim de däl osı deñgeyden tabıluı kerek edi. Özimdi özim teristemey twrğanda jüzege asıp ülgerui qajet. Jaylap basıp kabinet-kitaphanağa barıp, jedel qimılmen, kisi boyınan biik, ayır baspaldıqtı äkeldim. Qaq ortağa, qarsı qabırğadağı teledidardıñ aldına ornıqtırıp, qoynımdağı twzaq arqandı suırdım. Jeti baspaldaqtı tört attap biigine şığıp, töbedegi ülken lyustranıñ joğarğı qaqpağın tömen ısırıp, bolat ilgegine berik twzağımnıñ bir wşın qısqarta tartıp, jaqsılap bayladım. Jartı minutqa eseptelgen, biraq qolım qaltıradı ma, ebim kelmedi me, eki qayıra jasadım – qırıq bes-elu sekund. Qolma-qol dar twzağın moynıma ildim. Üş sekund. Jiını artığımen eseptegenniñ özinde bir minuttan säl ğana astam, meyli, jiırma sekund deyik. Men äuelgi, sezikti qimıldan, naqtı äreketke köşkenge deyingi aralıqta assa bir jarım minut qana ötti. Mine, bäri dayın. Qayrılmas ajal twzağı moyında twr. Qapısız ilindi. Endi… bar jwmıstıñ nätijesin köruim kerek. Nätije ğana emes, jeñis, quanış sätin. Twzaqtıñ moyındağı ilmegin qısqartıp, joğarıdağı bauın qos qolday tartqılap kördim de, endi eşkim eşqayda ketpesine köz jetkizip, jartı qabırğağa juıq kögildir ekranğa qaradım. Respublika parlamentiniñ birikken qos şatırınıñ keñeytilgen mäjilisinde, Kök ordada kösile bayandama jasap twrğan Jarmaqqa. Däl osı sätte iri suretpen, tura ekpetinen körsetip jatqan. Sonşama marlat. Sonşama senimdi. Mäñgi jasarday, erteñ emes, endigi jıl emes, däl osı qazir, oyğa alğan barlıq aram josparı sözden iske aynalıp, qaz-qalpında jüzege asarday. Men erkisiz küldim. Twzağımdı tartıp, az-maz qılqınıp kördim. Sol kezde… Marat ta qalt toqtağan. Qılqınıp bara jatqanday, kök galstuk baylanğan aq köylektiñ üstiñgi tüymesin bosattı. Men twzağımdı odan ärmen tarta tüsip, astımdağı baspaldaqtı ayağımmen qağıp qwlatuğa ıñğaylandım. Marattıñ öñi bwzılıp ketken. Aldında, minbeniñ oñ jaq bwrışında twrğan, salqın şäy qwyılğan staqanğa qol sozdı. Sol mezette meniñ päterimniñ sırtqı esigi de şaqır-şwqır etti. Asığıs jetipti. Üş minutqa da tolmay. Aşqalı jatır. Endigi bögeliske jol joq. Marat ortasınan asıra şäy qwyılğan staqandı qaltırağan qolına alıp, wrttay berdi de, şaşırata tögip, qaytadan ornına qoydı, sol sätinde qos qolday tamağın wstağan. Osı kezde men de ayağımnıñ astındağı tiyanaqtı ısıra teuip jibergen edim.

Basım töbege sozılıp, tabanım edenge tireldi, qılşa moynımdı Marattıñ qışqaş qoldarı sığımday üzip, köz aldımda kök-ala ot oynap, manağı minbedegi qandı su tamağımdı keptep, tınısım bitip, tünekke battım.

Qanşa uaqıt ötkenin bilmeymin, mümkin, alpıs eki jıldıq twtas ğwmırım, mümkin qas qağım ğana sät, anığı – assa şirek minut, men twzaqtan, dar twzağı ğana emes, tirşiliktiñ bar mehnatı, qayğısı men azabınan birjola qwtılıp, fäniden ozıp, mäñgilik, erkin baqiğa ötken sätimde, ile-şala, sart etip aşılğan esik, topırlay jügirgen ayaq dıbısı, abır-dabır sözge nazar audarmastan, qarsı aldımda twrğan, soñğı mezette köz üzip qalğan teledidarğa qaradım. Jarmaq büktele qwlağan joq, joğarıdan tartılğanday, eki qolın alğa soza, eki ökşesi köterile, keudeley asılğan qalpı, biik minberdiñ üstinde jatır. Parlament opır-topır boldı. Älde saqşılar, älde janaşır äriptes, joq, birıñğay swr kiingen arnayı qızmet ökilderi qausıra qwşaqtay köterisip, minber aldındağı şarşı bitimdes qızğıltım parket üstine saldı. Äldeqaydan appaq, biteu, şağın şelek keyipti mwsayları salpıldağan kezekşi üş-tört däriger qatarınan keldi. Biri dem salıp, auzınan ürlep, ekinşisi keudesin basıp jüregin terbep, üşinşisi tağı bir äreketin jasap… äjeptäuir äurelengen soñ, qoldarın jayıp, bastarın şayqasqan. Bitti. Jarmaqtıñ aldamşı, aram, bayansız ğwmırı mana äreñ wrttağan eñ soñğı jartı jwtım sumen şektelipti. Mıñğırğan baylıqtan özimen birge ala ketkeni sol-aq eken.

Mına meniñ de, aram dep aytsam obal tärizdi, adal, päk deuge tağı batılım barmaydı, qaytkende de mänsiz, mağnasız, zaya ğwmırım tausılğan eken. Ğaziz janım tastap şıqqan beybaq denem qıl twzaqtan alındı. Ol da qabattasa jetken därigerdiñ kuäliginsiz-aq. Kelmeske kettipin. Qosaq arasında. Böten bireudiñ jalası üşin. Bwl da bekerşilik siyaqtı. Sonşama ne jazığım bar edi, ölimge qiyatınday. Özime özim janım aşıp, jılamaq edim, közimde jas joq eken. Közdiñ özi joq. Köz tügili bas joq. Mülde joqpın. Qolmen wstap, közben körer uaqıtşa twraq – bayansız Tän emes, keudeden şıqqan Jan ğana ekem. Şın ölgenimdi, opasız Tännen ajırağan mäñgilik Jan ekenimdi añdağan soñ, baysaldı sabır taptım. Äytse de ötkenimdi qimay, azaptı ömirdi emes, bayansız däuletti emes, dünieniñ bar deregi men danalığı jinaqtalğan, eşkimde joq bay kitaphanamdı, märesine jetse de, halqına jetpegen, endi eşqaşan jarıqqa şıqpas qırıq jıldıq zertteu kitabımdı, äli de oyda twrğan, aşılmay, jazılmay qalğan jaña eñbekterimdi qimay, azğana irkildim. Biraq bögeluge mwrsat joq eken. Äldebir ayalı, jeñil, sonımen qatar quattı küş jaylap tartıp, şırqay köterdi, Kök aspannıñ törine qaray wştım.

Aspannıñ ekinşi qatına şıqqanda, sol jağımnan qoñır köleñke körindi. Qwr süldede… ölgen kisiniñ tiri Janında köleñke bola ma? Jäne tiyanağı joq, tabanı joq keñistikte. Keler mezette köleñke jaqınday tüsti. Men añdap, saqtanıp ülgergenşe, bauırıma tığıldı. Marat eken. Tömenşik, ünsiz, tilsiz. Mwñdı, qayğılı. Şarasız ökiniş, auır qinalıs üstinde. Men samğay wşqan qalpımda bir sät ayauşılıq sezimge berilsem kerek. Sol tilsiz, müsäpir qalpında işime kirigip joq boldı. Iä. Äuelde menen bölinip edi ğoy. Bölingen, ketken. Özinşe tirşilik jasağan. Endi kelip… Qaytadan bölinu kerek dep oyladım. Endi men bölinem. Ädildik qayda. Ol alay, men bılay. Mine, qazir bölinem… Böline almadım. Eki jarmaq emes, bir bütin ekem. Twtas. Bir Jan… Endi moyındauğa tura keldi. Mwrat degen de men, Marat degen de men. Bir kisi. Men özim. Birge tudıq, birge östik, zamanıñ tayğağında eki keyipte derbes ğwmır keşsek te, aqırı birge öldik. Endi ğarasat maydanında birge jauap beremiz. Eki kisi, eki ğwmır emes, bir kisi, bir ğwmır retinde. Men ğana. Jalğız özim.

Oylap twrsam, äuelde kümänğa berilip, künäğa jol aşqan özim ekem. Bağıt-bağdarım ayqın, senimim mol, mwratım şınımen biik bolsa, ekige bölinbes edim. Jarmağımdı jamandıqqa, aramdıqqa itermelegen meniñ özim. Endi tirşiliktegi bar künäsin de özim köteruge tiispin. Äyteuir dätke quat, bütin qalpımda sol teris jolmen ketsem qayter edi. Negizgi böligim oñ nietinen aynımaptı. Biraq oñ da bolsa jarmaq qalıpta ne bitirmek. Erterek oylau kerek edi. Endi mine. Ötti, ketti – ökingennen ne payda, jılağannan ne jeñildik.

Keñşiligi mol bir allanıñ rahmatınan basqa ümit joq…

Qoş bol, zaya ketken ğapıl ğwmır!

Qoş, sorı arılmağan qayran el!..

hhh

Mine, osınday… özgeşe tauarih. Bastan-ayaq qisınsız ötirik. Iä, aytpaqşı, körkem tuındı ataulı tügel oydan şığarılatın edi ğoy. Bizdiñ jazarmandar qauımında. Qazir tipti, derekti atalatın dünieler – ötkennen estelik, bayağıda tañbalanıptı-mıs kündeliktiñ özi ayğaqsız, däyeksiz qiyaldan qwrılatın boldı. Halqına qarsı qılmıskerler – wlttıq qaharman, järeuke men jaltaq – sıpıra batır. Alaş azamattarı köleñkede qalıp, alayaqtardıñ bağı köterilip twr. Jamandıq ataulınıñ bäri jaba toqılıp ketti. Solarmen salıstırğanda, Imannıñ hikayatı meylinşe beykünä körinedi. Älgi wlttıq qaharmandar men sıpıra batırlardıñ eşqaysısına tura tiremeydi. Kerek deseñiz, böten bireu emes, “Özim” dep otır. Özi bolmasa da. Özi emesine, basqa da emesine eşqanday kümän ayta almaysız. Azğana kümän – qiyaldaymın, twspaldaymın dep otırıp, ömirlik aqiqat şındıqtı jerine jetkize aldı ma degen tarapta ğana bolsa kerek. Sonımen qatar oqiğa örbitin mezgil de äjeptäuir eskirgen. 1961 jıldıñ qoñır küzinen bastalıp, 2001 jıldıñ qısqı aylarımen tämamdalatınday. Jaña zamanğa iek arttı demesek, tügeldey bwrnağı däuir – HH ğasır, elimiz äldeqaşan ötip ketken belester men qiındıqtar. Biraq jüz jıl, mıñ jıl bwrınğını da jazıp jatadı ğoy, jäne Imannıñ özi de jaña ğasırdıñ esiginen sığalap ülgermey, sol 2001 jıldıñ kökteminde baqiğa attanıp ketkenin bilesiz. Äyteuir baspağa dayındap ülgeripti. Biraq eşqayda wsınbağan. Wsınu oyında da bolmağan siyaqtı. Özine senbegen. Özine sense de, artıq dabıra, şudı qalamağan. Öner jolında köp teperiş körgen qalamger edi ğoy. Qorıqqan. Al bizdiñ qorqatın eşteñemiz de joq. Erjürek batırlıqtan emes. Öz talayımızğa degen senimnen. Bwrında bir aytqanımız bar edi: “Bizge soqtıqqannıñ öziniñ sorı qaynaydı” dep. Sıpayılağanda. Bwdan äri säl qatqıldau: “Bizge qara küye jaqqısı kelgen kisiniñ özi qarabet boladı!” Jäne: “Biz turalı aytılğan qanday da lepes – eñ äueli sol kisiniñ öziniñ bağasın ayğaqtaydı,” – dep. Qalañız, qalamañız, aqır tübinde kimniñ kim ekenin zamannıñ özi ayqındap beredi. Şınında da. Wlı Mwhaña kim tas atpadı. Ğajayıp Mağjandı kim balağattamadı. Endi bügin solar qayda, biz… yağni Mwhañ men Mağañ qayda! Endeşe, äldeneden tartınatın, äldeneden imenetin jönimiz joq. Osınday nıq senimmen aynımas Imannıñ bar salmağın köterip aluğa äzirmiz.

Ötkendi bilesiz. Bügingisi osı. Erteñgisi tağı bar.

Aytpaqşı, Imannıñ bwdan basqa da, bwrın jariyağa şıqpağan jaña dünieleri qaldı. Oraylı mezetinde onı da köre jatasız.

Qayır, esen-sau twrıñız. Imannan ayrılmasañız, barlıq Mwrat ornına keleri kümänsiz.

18.I. – 9.II, 2007, Praga.

ALAŞ ZIYALILARINIÑ ÜRİMŞİDEN QAYTIP KELE JATQANDA

kerey.kz

Bolğan oqiğa izimen Bolğan oqiğanıñ izimeN… Alaş jwrtınıñ bir emes, birneşe s'ezi ötip, Älihannıñ Kolçaktan beti qaytıp, “Endi qaytıp täuelsiz el bolamız” dep jürgen kez edi. Semy Alaş qayratkerleriniñ ordası edi. Semeyde jürgen Ahmet Baytwrsınov bastağan bir top alaşordaşılar Qıtay şekarasındağı Ürimşi qalasına barıp, ondağı qazaq jwrtınıñ hal jağdayın bilip qaytuğa jolğa şıqqöan. Ol kezde Ürimşiniñ köbi qazaq edi Üyleri negizinen sazdan qwyılğan. Orta Aziyanıñ köp qalaların eske salğanday. Biraz ülken kisiler men jastar Ahañnıñ töte älipbiimen kitap gazet oqidı. eken. Ahañdı bwrın körgen adamdar da kezdesti. Degenmen, Ahañ Ürimşi qazaqtarınıñ täelsiz avtonomiya qwru turalı oyları da joqtığın bayqağan. Sonımeng, Ürimşi qazağınıñ jäne Qıtayğa jaqın basqa wlttardıñ bastı twrmısı
BİR AUILDAĞI EKEUDİÑ TAĞDIRI

kerey.kz

Jwmat ÄNESWLI ( Mahabbat turalı äñgime) “MEN SENEN BASQANI ÖLGENŞE KÖRMEYMİN DEP SERT BERİP EDİM ÖZİME” “DEDİ BUINIP ÖLEYİN DEP JATQAN MAYSA DEGEN QIZ.. Bwl BAYTÖBE dep atalatın auıl. BWRIN ÜLKEN ŞARUAŞILIQTARI BOLĞAN.OQU AYAQTALIP, MEKTEP BİTİRUŞİLER MEKTEPTİÑ JANINDAĞI ALMA BAĞINDA MEKTEP BİTİRUŞİLERDİÑ TOYI MEN SINIPTAS JARAS PEN MAYSANIÑ TOYI BİRGE ÖTEİZİLETİN BOLĞAN. JARASTIÑ ƏKESİ FERMER, AZDAP EGİSTİGİ BAR. Al Jaraspen birgn oqığan Əmireniñ əkesi əkimşilikte qızmet jasaydı, əri jemis ösiredi. BWL JARAS PEN MAYSANIÑ ÜYLENU TOYI BASTALAYIN DEP JATQANDA BOLĞAN TRAGEDIYA. JARAS PEN MAYSA MEKTEP BİTİRİP,, ÖZ SINIPTASTARIMEN MEKTEPTİÑ JANINDAĞI ÜLKEN BAQTA ÜYLENU TOYLARIN MEKTEP BİTİRU TOYIMEN JAL,ĞASTIRMAQŞI EDİ. MEKTEPTİÑ BAĞI ALQIZIL GÜLMEN JAYNAP TWR. oĞAN TÜRLİ TÜSTİ LAMPALAR QOSILĞAN. sIRTINAN
MÄÑGİ QAZAQ(ertegi fentezi)

kerey.kz

QAZAQTARĞA JASAlıp jatqan QIYANAT KÖP BOLĞASIN, « Mäñgi qazaq» attı äñgime jazsam dep jüretin edim. Osıdan bir kün bwrın sol äñgimeniñ syujetine keletin tüs körjim. Keşeden beri jazuğa kirissem be dep jür edim, säti bwgin tüsken siyaqtı. JWMAT ÄNESWLI Öte ertede emes, büginde emes, ğılım doktorları Sanjar men Baljan institutta qızmet etetin.Özderiniñ lauazımdarına qaray qarapayım eki qatarlı jaqsı salınğan kottedjde twrdı.Intelligent adamdar ömirdiñ qiındıqtarına köp min bere qoymaydı ğoy, Ömirleri mändi, jaylı ötip jattı. Jaqsılıqta köp küttirgen joq, Sanjar men Baljan wldı bolıp, kottedjde şağın toy ötti. Nege ekenin qaydam, äke şeşeleri aqıldasıp, wldarınıi esimin Añsar dep atağan. Añsar ertedegidey tez de ösken joq, keş te ösken joq. Tärbieli jigit bolıp
SU İŞKENDE QWDIQ QAZIUŞINI WMITPA

kerey.kz

(23 – äñgime) BAYAHMET JWMABAYWLI — Bizdiñ zamanda senderşe kiimnen-kiim tañdaytın jağday qayda, jamap-jasqap, ton, şalbar kisek te jetetin. Söytip jürip ayanbay eñbek ettik. Bügingi kün basatın joldı ol kezde aylap jürdik, tipti bügingidey dünieniñ tört bwrışınan habar tauıp otıratın jağday qayda? — degen qariya nemeresiniñ jwmıstıñ qırın bilmey, tik qasıq bolıp ösip kele jatqanına narazı beynesin añğartıp, öz ömir keşirmesinen keñester qozğağan. Nemeresi: — Ata, sol däuirde tuğan özderiñizdiñ sorlı bolğan täleyleriñizden körmeysiz be? Olarıñızdı bizge aytpañız, —demey me. Aşudan jarılarman bolğan qariya: — E, onday bolğanda «Wrpaq üşin baqıt-baylıq jaratsam» dep ter tögip, jan qiıp, azıp-tozğan ata-babalarıñ senderge ayıptı bolğanı ğoy. «Teñdik üşin» dep äkem oqqa wştı. Al
Mwhtar Mağauin: ORALHANDI DA, QWDAYIÑDI DA WMITQAN EKENSİÑ…

kerey.kz

yağni, D.Isabekovtı täubağa tüsiru räsimi Respublika prezidentiniñ qolınan biik marapat alıp, jeli köterilip twrğan D.Isabekov, mına biz siyaqtı pendesine köñil bölip, «Mwhtar Mağauinniñ bükil poziciyası mağan wnamaydı» degen tüyindi taqırıppen swhbat beripti – Nege.kz, 10.Hİ.2022. Bir zamanda tanığan, bilgen, endi közden tasa, köñilden öşken jazarmannıñ, tärizi, qırıq-elu jıl boyı işte bulıqqan jürekjardı tolğamı. Jarıqqa şıqqan kezde biz tarihi-tanımdıq «Altın Orda» kitabın dendep, qajetti tınısqa Ernest Hemingueydiñ eski jwrtı – jılı teñizge bet tüzegen edik. Endi mine, eki aptadan asqanda qayrılıp soğuğa mümkindik taptıq. Artıqşa qajettilikten emes, äldebir äuesqoy ağayındar düdämalda qalmasın dep. Aldımen, ayqaylı swhbattı oqımağan bügingi jwrtşılıq üşin, eñ bastısı – D.Isabekov bauırımızdıñ mübärak esimin keyingi zamanğa wmıttırmay jetkeru

Jügirtpeler

MWHTAR MAĞAUIN: JARMAQ

SMAĞWL TEÑİZİNEN - BİR TAMŞI...

Mwhtar Mağauin. ŞIÑĞISHAN

Related Articles

ALAŞ ZIYALILARINIÑ ÜRİMŞİDEN QAYTIP KELE JATQANDA

BİR AUILDAĞI EKEUDİÑ TAĞDIRI

MÄÑGİ QAZAQ(ertegi fentezi)

SU İŞKENDE QWDIQ QAZIUŞINI WMITPA

Mwhtar Mağauin: ORALHANDI DA, QWDAYIÑDI DA WMITQAN EKENSİÑ…

Pikir qaldıru (Cancel)

İzdeu…

Soñğı jazbalar

kerey.kz TV

ZAMANBEK NWRQADİLOVTİÑ WLI ÄKE KEGİN QAYTARMAQŞI

kerey.kz TV

Qañtar ayında bolğan qayğılı oqiğalar turalı swhbatımnıñ qazaq tilindegi nwsqası

kerey.kz TV

Elordalıq filarmoniyanıñ ärtisteri aq halatı abzal jandarğa än arnadı.

kerey.kz TV

Qwtılayıq indetten! Şıqpa sırtqa

kerey.kz TV

Qazaq Sibir handığına – 800 jıl!

Biz turalı:

KEREY.KZ

Sayt sanağı: