قازاق شەجىرەسى

كەرەي

kerey.kz

 |  May 17, 2015

كەرەي – ارىداعى ۇلى عۇن مەملەكەتى، بەرىدەگى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتۇپ مەكەنى، كەيىندە تاتار دالاسى اتاۋىمەن ماعلۇم بولعان كەڭبايتاق ۇستىرتتە ەجەلدەن قالىپتاسقان ىرگەلى تايپالاردىڭ ءبىرى. ەسكىلىكتى قىتايدىڭ “تسزين شۋ” – “تسزين تاريحىندا”، ءميلادي 284 – 287 جىلدار وقيعاسىن بايانداۋ بارىسىندا عۇن ۇلىسىنىڭ ۇيتقىسى بولىپ تۇرعان ون توعىز ارىستىڭ قاتارىندا “حەلاي”، “حەيلان” دەيتىن تايپا اتاۋى تاڭبالانعان. كەرەي (كەرەيت) دەپ ايعاقتايدى حح عاسىرداعى قىتاي عالىمدارى. ەجەلگى تاريحنامانىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى كەرەي (حەليان، تسيۋيليان) – شىنىندا دا كونە عۇن جۇرتىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بۇل كەرەي قاڭلىمەن ەكەۋى ءبىر حالىق دەپ كورسەتەدى. “باتىستاعى بولىگى قاڭلى اتانسا، شىعىستاعى جۇرتى كەرەي اتاندى”، – دەيدى. ياعني ارعى زاماندا بۇلار قاڭعالى (تەلە–گاوگۇي) بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بولدى دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋشىلەردىڭ بايىبىنشا، كەيىنگى كەرەي تايپاسى، كەرەي پاتشالىعى بۇرناعى تۇرىك قاعاناتىنىڭ ساباقتاس مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. “ولار حالقىنىڭ كوپتىگىمەن، اسكەرىمەن جانە باعزى زامانداعى حاندارىمەن داڭقتى بولدى”، – دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. “تايپانىڭ ءتۇپ اتاۋى – كەرەي، “د” (”ت”) جۇرناعى – كوپتىك بەلگى، سوندىقتان دا كەرەيت اتاندى”، – دەپ جازعان ىشكى موڭعول وقىمىستىسى سايشيال، ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ.
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا تەڭىزدەي تولقىعان ۇلان-عايىر جۇرتتاعى تۋىستاس، قاناتتاس تايپالار ىشىندە كەرەي مەن نايماننىڭ سانى مول، ايرىقشا قۋاتتى، ءارى وزىندىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بار، قاتارىنان وزىق، باسىرە مادەنيەتكە جەتكەن، ەڭ كورنەكتى جۇرت بولعانى ارعى-بەرگى بارلىق تاريحتا اتاپ ايتىلادى. دامىعان شارۋاشىلىق، قالىپتى تىرشىلىك ءوز الدىنا، ۇلىستىق قۇرىلىمعا وراي، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى بيلىك جۇيەسى، “ەكە تورە” اتتى ۇلىستىق زاڭ ۇلگىسى، مەملەكەتتىك ءمور، ياعني تاڭبالى جارلىق، ناقتى قۇجات نەگىزىندەگى ىشكى-سىرتقى قاتىناس ءتارتىبى جانە ۇيرەنشىكتى جازۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان ەكەن.
كەرەي (كەرەيت) جۇرتىنىڭ وزىندىك رۋلىق ەسىمىمەن تاريح ساحناسىندا اتاققا شىعۋى – توعىز-وعۇز ۇلىسى ىدىراعاننان (840) سوڭعى كەزەڭدە. وسى زامانداعى قىتاي دەرەكتەرىندە توعىز-تاتار بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا تاتار، نايمان، مەركىت رۋلارىمەن قاتار اتالادى. بۇدان سوڭعى، اۋمالى-توكپەلى داۋىرلەردە ۇلى دالاداعى قىم-قيعاش سوعىس، تاڭبالى تاۋاريحتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنىن كورەمىز. ال ءحى عاسىردا جاساعان اراب تاريحشىسى ابۋل فارادج شىعىس جۇرتتارىنىڭ شەجىرەسىن بايانداي كەلە، 1007 جىلعى ەلەۋلى وقيعالارعا قاتىستى، “ىشكى تۇرىك ەلىنىڭ تەرىستىك-شىعىس ايماعىن قونىستانعان، كەرەي دەپ اتالاتىن حالىق” تۋرالى دەرەك بەرەدى، دەربەس پاتشالىق بولىپ تۇرعان بۇل جۇرتتىڭ ۇزىن سانى ەكى ءجۇز مىڭ جان ەكەن.
بۇل كەزدە كەرەي باعزىداعى تەلە مەن كوك تۇرىكتىڭ جارقا، بولشەكتەرىن وزىنە قوسىپ الىپ، ابدەن ىرگەلەنىپ، ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ وردالى قونىسىنداعى ەڭ ەلەۋلى كۇشكە اينالادى. تۇرىك قاعاناتىنا ساباقتاس مۇراگەر، قۋاتتى ۇلىس ۇيىستىرۋ ماقساتىندا جاڭادان قۇرىلعان، قىتاي جىلنامالارىندا “تسزۋبۋ” دەپ اتالاتىن، تۋىستىس رۋلار بىرلەستىگىندە جەتەكشى ورىن الىپتى. تاتار، جالايىر، مەركىت، نايمان، قيات، باسمىل جانە تاريحي قۇجاتتاردا اتى تاڭبالانباي قالعان تاعى ءبىر تايپالارمەن تىزە قوسا وتىرىپ، جات جۇرت باسقىنشىلىعىنا توسقاۋىل قويادى.
توعىز-تاتار – تسزۋبۋ ۇلىسىنىڭ وكتەم قيدان-ءلاۋو پاتشالىعىنا قارسى تىنىمسىز ازاتتىق سوعىستارى ح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، ءحى عاسىردىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعان. وكتەم يمپەريا ورتاق تۋ استىنا توپتالعان كوشپەندى تايپالار وداعىن قايتكەندە دە ءبىرجولا تاپاپ تاستاي المايدى. باسىلسا، كوپ ۇزاماي قايتا كوتەرىلىپ وتىرعان. اقىرى، 1089 جىلى تسزۋبۋ بىرلەستىگىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل دالالىق تايپالاردىڭ باس بيلىگى، ياعني دالاي-حان مارتەبەسى كەيىنگى تاريحشىلار دارىندى قولباسى، كورەگەن ساياساتكەر دەپ باعالاعان كەرەي موعۇزدىڭ قولىنا كوشكەن ەكەن. ەجەلگى قاعانات ەلەسى قايتا تىرىلگەندەي بولادى. قۋاتتى كۇش جيناقتاعان موعۇز (قىتاي دەرەكتەرىندە موگۋسى، مو-كو-سى) 1092 جىلى ەل ىشىنە كىرگەن قيداننىڭ قالىڭ قولىن تاس-تالقان قىلىپ جەڭەدى. جەڭىس ارتى جاۋدى تۇرە قۋىپ، ءلاۋو پاتشالىعىنىڭ شەگىنە بارىپ ەنگەن، مۇندا تاعى دا جاڭا جەڭىستەرگە جەتكەن ۇلكەن جورىققا ۇلاسىپتى. ەجەلگى دالا تولىق ەركىندىك العانداي كورىنەدى. بىراق ساياساتى كەمەل ىرگەلى يمپەريا جاڭا ءبىر امالدار قاراستىرا باستايدى. ءارى توتەنشە، ءارى ەجەلگى – “شاعىستىرۋ، ىشتەن ءىرىتۋ” ساياساتى. كوپ ۇزاماي-اق توعىز تايپا بىرلەستىگىندەگى ورتالىق توپتىڭ ءبىرجولا كۇشەيىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنگەن كەيبىر رۋلار ىرگەسىن اۋلاق سالا باستايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزدە قيدانعا كومەككە تۋ سىرت – تۇستىك-شىعىستان تاڭعۇت پاتشالىعى جانە سوعىس اشادى. اقىرى، الدەنەشە مايداننان سوڭ، 1095 جىلى موعۇز باستاعان تسزۋبۋ بىرلەستىگى اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. وداقتاس، باۋىرلاس تايپالار ارقايسىسى ءوز قامىنا كوشىپتى. ياعني توعىز-تاتار – تسزۋبۋ بىرلەستىگى ىدىرادى دەگەن ءسوز. بىراق دالاي-حان موعۇزدىڭ تىكەلەي عۇزىرىنداعى جۇرت جەكە سوعىسىن ودان ءارى جالعاستىرادى. اقىرى، تۋىستاردىڭ كومەگىنەن ايرىلعان، ەكى تاراپ – قيدان مەن تاڭعۇت قاباتتاسا قىسپاققا العان، اۋىر شىعىنعا ۇشىراعان كەرەي قاۋىمى 1099 جىلى ءبىرجولا باسىلىپتى. كوپ ۇزاماي، كەلەر جىلى تۇتقىنعا تۇسكەن “بۇلىكشىل” دالاي-حان موعۇزدى سول، 1100 جىلدىڭ ەكىنشى ايىندا ءلاۋو پاتشالىعىنىڭ تەرىستىك استاناسى شينتسزين قالاسىندا، قانشاما حالىق جينالعان بازار الاڭىندا “لينچي” اتالاتىن “ەڭ قۇرمەتتى” جازا بويىنشا بۇتارلاپ شاۋىپ ولتىرگەن ەكەن.
الايدا، كەيىنگى قاۋىمنىڭ كۇرەسى ودان ءارى جالعاسا بەرەدى. جاڭا عاسىردىڭ باستاپقى شيرەگىندە تەرىستىك قىتاي شەگىندە، قيدان مەن شۇرجەن اراسىنداعى تەكە-تىرەس جاعدايدى پايدالانعان دالالىق تۇرىك رۋلارى تاعى دا كوتەرىلەدى. ءسويتىپ، 1119 جىلى موعۇزدىڭ مۇراگەرى بوشاۋجى دالاي-حان ءلاۋو پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىن تارىك ەتىپتى. 1125 جىلى تەرىستىك قىتايداعى قيدان وكىمى ءبىرجولا قۇلاپ، ءشۇرشىت تايپاسى بيلىككە جەتەدى. ەندى قارا-قيدان ءلاۋو مەملەكەتى شۇرجەن، نەمەسە تسزين (شىن) پاتشالىعى اتانادى. كۇشىنە ەنگەن سوڭ كوپ ۇزاماي-اق ەجەلگى يمپەريالىق ساياساتتى ودان ءارى جالعاستىرادى. قورعانىس جانە شابۋىل سوعىستارىن قاتار جۇرگىزگەن ساقارا جۇرتىنىڭ باستاۋشى ەڭ نەگىزگى قاۋىمى – كەرەي تايپاسى بولىپتى. شىن مانىسىندە ۇلى دالانى باسىم بولىگىندە ءوز بيلىگىن ورناتقان كەرەي حاندىعى شۇرجەن يمپەرياسىنان مۇلدە تاۋەلسىز، دەربەس ۇلىسقا اينالادى. كەرەيلەردىڭ بۇل كەزدەگى تىكەلەي بودانى ءارى بەرىك وداقتاسى – قيات رۋى ەكەن. الىستاعى جەتىسۋدا جاڭادان قۇرىلعان قارا-قىتاي مەملەكەتىمەن ارالىقتا دا جاقسى قاتىناس ورنايدى. ەندى دالالىق تۇرىك تايپالارىنىڭ ءبىرازى ەجەلگى ابادان اۋلەتتىڭ تىزگىنىن العان مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ توڭىرەگىنە قايتادان توپتاسىپتى. اقىرى، 1147 جىلى شۇرشىتپەن ارادا ءتيىمدى بىتىمگە قول جەتەدى. الايدا، ەجەلگى جۇرت بۇل جولى دا ۇلكەن، ءبىرتۇتاس ۇلىس بولىپ ۇيىسا المايدى. ساياساتى كەمەل شىن پاتشالىعى ۇلى دالادا جاڭا ءبىر ايبىندى ەلدىڭ بوي كوتەرۋىنە قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، جول بەرمەس ەدى. ارادا ءۇش-ءتورت جىل وتەر-وتپەستە بەيبىت ءبىتىمدى بۇزىپ، جاڭا جورىق اشادى. وسى الماعايىپ كەزەڭدە بۇرنادا ەلەۋلى بولعان، ەندى اعايىندار اراسىنداعى انىق وكتەمدىككە جەتۋدىڭ جاڭا ءبىر امالىن قاراستىرعان تاتار ءامىرى نور-بۇيرىق حان، ءسىرا، شۇرشىتپەن بىرگە اتتانعان جورىق ۇستىندە، مارقۇز-بۇيرىق حاندى قولعا ءتۇسىرىپ، جاۋعا بايلاپ بەرەدى. شۇرجەن-شىن پاتشاسى ديگۋناي (1149–1161) مارقۇز حاندى ازاپقا بۇيىرىپ، «اعاش-ەسەككە» شەگەلەپ ولتىرگەن ەكەن. شۇرشىتكە قارسى، جالپىعا ورتاق وشپەندىلىك ءوز الدىنا، تاتار مەن كەرەي اراسىنداعى ادەپكى الالىق ەندى كەكتەس جاۋلىققا ۇلاسادى.
بۇدان ارعى، ءراشيد-ءاد-دين كۋالاندىرعان حيكايا – اڭىزعا ورايلاس، بىراق مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ كەگى قايتارىلعان، ناقتى وقيعادان تۋىنداسا كەرەك. حاننىڭ كوكوتاي-كورىكتى دەپ اتانعان، بەت-اجارى كورگەن جاندى تولقىتار، عاجايىپ سۇلۋ قاتىنى بولعان ەكەن. قازادان سوڭ ءبىرشاما زامان وتكەندە، الدەبىر اتاۋلى توي، نەمەسە اس كەزىندە تاتار جۇرتىنا حابار سالادى: «مەن نور-بۇيرىق حاننىڭ تويىنا سويىسقا ءجۇز قوي، ون بايتال، ىشىمگە ءجۇز سابا قىمىز اپارامىن»، – دەپ. بۇل – باعىنىش، قۇلدىق ۇرۋ ءراسىمى ەسەپتى بولاتىن. ايتقانىنداي، ازعانا نوكەرىمەن، ءجۇز قوي ايداپ، ون بايتال جەتەكتەپ، ءجۇز ارباعا تيەلگەن ءجۇز سابا قىمىزبەن بارىپتى. سەمىز قويلار سويىلادى، تۋ بايتالدار جىعىلادى، نور-بۇيرىق حان باستاپ، بارلىق جۇرت توي تويلاۋعا كىرىسەدى. سويتسە، ءجۇز ارباداعى ءجۇز سابانىڭ ىشىندە ءجۇز باتىر جاسىرىنىپ وتىر ەكەن، كەلەر مەزەتتە تەرىنى ءتىلىپ، تۇگەل سىرتقا شىعادى دا، تاتار ورداسىن ويران قىلادى، نور-بۇيرىقتى ءولتىرىپ، قالعان جۇرت – بەگى مەن نوكەرىن تاعى قىرىپ سالادى. ءسويتىپ، كوكوتاي-كورىكتى كۇيەۋى مارقۇز حاننىڭ كەگىن قايتارعان ەكەن دەيدى.
مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ ءولىمى – 1150 جىل شاماسى. بۇدان سوڭعى زاماندا كەرەي مەن تاتار اراسى مۇلدە ۋشىقسا، كەرەي مەن نايمان، كەرەي مەن مەركىت اراسى دا تاتۋلىقتان الىستاعان. ال قيات پەن ەكى ورتاداعى ەجەلگى تۋىستىق، قۇدا-اڭدالىق قاتىناس بۇزىلماپتى.
مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ قۇرجاقۇز-بۇيرىق جانە گورحان دەگەن ەكى ۇلى بولىپتى. قۇرجاقۇز-بۇيرىقتىڭ ۇلكەن ۇلى – توعرىل، كەيىندە وڭ حان اتانعان، شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۋگەي-باحادۇرمەن اندا بولعان، شىڭعىس حاننىڭ وزىنە وكىل اكە بولعان كەرەي ءامىرى. بۇل توڭىرەكتەگى اڭگىمە – الدا.
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا كەرەي – ۇلى دالاداعى ەڭ ۇلكەن، سانى دا باسىم تايپا بولعان. ەسكىلىكتى زەرتتەگەن كەيبىر ورىس وقىمىستىلارى ىلكىدە، XI عاسىردا كەرەيلەر توعىز ءجۇز مىڭنىڭ توڭىرەگىندە، ياعني ميلليونعا جۋىق بولدى دەپ بىلەدى. ءسىرا، 1007 جىلعا قاتىستى ناقتى دەرەك – ەكى ءجۇز مىڭ (جان الدە شاڭىراق) سانىنىڭ اسەرى. ءبىزدىڭ بايىبىمىزشا، زامانىندا سونشاما بولعان كۇننىڭ وزىندە ەكى عاسىردان استام ۇزاق ۋاقىت بويى، اۋەلدە قيدانمەن، ودان سوڭ شۇرشىتپەن، اتادان بالاعا، نەمەرەدەن شوبەرە، شوپشەككە جالعاسقان، ۇزدىكسىز، اياۋسىز سوعىستار ناتيجەسىندە، ۇنەمى جاۋ بەتىندە، نايزا ۇشىندا بولعان كەرەي تايپاسى كەڭىنەن جايىلىپ، ۇزدىكسىز وسە الماعان. بىراق قاشاندا ءوز تۇرعىسىنان وزىق. بۇل كەزدە، ايتتىق، تاتار قاۋىمى جەتپىس مىڭ شاڭىراق، جالايىر جۇرتى دا ىلكىدە، كەلۇرەندەگى قىتاي قىرعىنىنان بۇرىن جەتپىس مىڭ ءتۇتىن بولىپتى; نايماننىڭ ۇزىن سانى تۋرالى ناقتى، نەمەسە تۇسپال دەرەك جوق، بىراق جالايىردان دا، تاتاردان دا الدەقايدا كوپ بولعانى كۇمانسىز. كەرەي ۇلىسى دا سول سياقتى. الدە سەكسەن، توقسان مىڭ، الدە ءجۇز مىڭ شاڭىراق دەپ شامالاۋعا بولادى، ەسەبى، كەم دەگەندە ءۇش ءجۇز ەلۋ-ءتورت ءجۇز مىڭ جان. ول زاماننىڭ ەسەبىندە قيساپسىز حالىق. وزىنشە ءومىر كەشكەن تۇتاس ءبىر پاتشالىق.
بۇل كەزدەگى كەرەي قونىسى دا ۇلان-بايتاق. باتىستا قاڭعاي القابىنان – شىعىستا كەنتەيدىڭ ەتەگىنە دەيىنگى ارالىق; تەرىستىكتە سەلەڭگى وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنان – كەلۇرەننىڭ باستاۋىنا دەيىن، ارالىقتا ورحۇن، تولى وزەندەرىنىڭ ۇزىنا بويى، ورتالىق ايماقتاعى وڭعى وزەنىن ورلەي كەلە، تۇستىكتە، ەجەلگى تۇرىك جاسىل-وزەن اتاعان سارى-وزەن حۋاڭحەنىڭ ۇلكەن ءيىنى وردوسقا دەيىنگى قانشاما جەر. كەرەي ۇلىسىنىڭ قۇتتى ۇيىعى – ءبىزدىڭ نەشە مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدىڭ كۋاسى، ارىدا ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بەرەكەلى بايتاعى بولعان وردا-بالىق قالاسى، كەيىندە ۇلۇع ۇلىس تۋ تىككەن قاراقورىم قالاسى ورناعان قاتىن-بالىق، ول ەكەۋى دە قيراپ، توزعان بۇگىنگى كۇنى كۇل-تەگىن مەن بىلگە-قاعان ەسكەرتكىشتەرى ساقتالىپ تۇرعان قاسيەتتى ورحۇن وزەنىنىڭ بويىنداعى، اينالاسى ات شاپتىرىم، قارا توپىراق، كوك شالعىندى كيەلى القاپ ەكەن. كەرەي حاندارىنىڭ باس ورداسى ۇنەمى وسى وڭىردەن اۋماعان. قۇرجاقۇز-بۇيرىق حان وردا-بالىقتا وتىردى دەپ جازعان ءراشيد-ءاد-دين. بايراقتى جۇرتتىڭ نەگىزگى كاسىبى – مال شارۋاشىلىعى بولعان. سونىمەن قاتار، اڭشىلىققا ايرىقشا ءمان بەرىلگەن. ەگىنشىلىك ءجونىن دە بىلگەن ەكەن.
كەرەيلەر شىعىستا قياتپەن، باتىستا نايمانمەن، تەرىستىك تاراپتا مەركىتپەن، الىس تۇستىكتە اتاسى باسقا تاڭعۇتپەن، تۇستىك-شىعىستا وڭعىتپەن شەكتەسكەن. ءبىز دايەكتەپ وتىرعان زاماندا مەركىتپەن جاۋلاس، نايمانمەن ءدۇرداراز، وڭعىتپەن تاتۋ; دوس-جار، وداقتاس قياتقا ۇستەم، قونىسى شالعاي، بىراق ات جەتەر جەردەگى تاتارمەن كەكتەس، ال قوڭىرات، جالايىرمەن قاتىناس – ىڭعايىنا، ورايىنا قاراي. تەگى بوتەن، ءارى وكتەم تەرىستىك قىتاي – اۋەلگى ءلاۋو، كەيىنگى شۇرجەن يمپەرياسىمەن كوبىنە-كوپ سوعىس جاعدايىندا، ال قيىرداعى تاڭعۇت ەلىمەن نەگىزىنەن بەيبىت قاتىناستا. موعۇز دالاي-حاننىڭ تۇسىنداعى، بۇكىل تاتار دالاسىن، تۇگەل بولماسا دا، نەگىزگى بولىگىن بىرىكتىرۋ ماقساتى جۇزەگە اسپاعاننان سوڭعى كەزەڭدە كەرەي ۇلىسى تەك ءوز جاعدايىن عانا كۇيتتەگەن دەربەس قۇرىلىمعا اينالادى. ايتكەنمەن، وسى اتاۋلى تايپا ىشىندەگى بىرلىكتىڭ ءوزى توزا باستاعان ەكەن. بيلىك باسىنداعى ەجەلگى اۋلەتتىڭ سارقىنى دارىنسىز ءارى دۇمشە بولىپ شىقتى. اقىر ءتۇبى ۇلكەن اپاتپەن اياقتالعانىن كورىمىز.
شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا كەرەي (كەرەيت) – قونىسى كەڭ، سانى مول، وردا كوتەرىپ، تۋ تىككەن دەربەس ۇلىس قانا ەمەس، تاتار دالاسىنداعى رۋ-تايپالار ىشىندەگى ەڭ دامىعان، مادەنيەتى جوعارى قاۋىم سانالعانىن ايتتىق. كونە تۇرىك بىتىگىنىڭ ورنىن باسقان، عىلىمدا ۇيعىر-تۇرىك تاڭباسى اتالاتىن جازۋ نۇسقاسى قولدانىستا بولىپتى. ۇلىس ۇجىمى، ەل باسقارۋ جۇيەسىندە باعزى قاعانات زامانىنداعى ەجەلگى جورالار مەن تورە زاڭدارى ءوز جالعاسىن تاپقان سياقتى. جاڭا زامانداعى زەرتتەۋشىلەر كەرەي مەن نايماندى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى جانە قاعانات ۇلگىسىن شىڭعىس حان يمپەرياسىنا ۇلاستىرۋشى كوپىر بولدى دەپ بىلەدى.
ءراشيد-ءاد-دين: «كەرەي جۇرتىنا يسا ءماسىحتىڭ ۋاعىزى جەتكەن ەكەن»، – دەپ جازادى. سىرتتاي ايتىلعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەرەي حاندىعىنىڭ حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىن ماقۇل كورۋى – XI عاسىردىڭ باستاپقى جىلدارى. ياعني، شىڭعىس حان زامانى، داعدارىس پەن كۇيرەۋدەن ەكى ءجۇز جىل بۇرىن. سونشاما ۋاقىت بويى شوقىندى بولعان سياقتى. كەرەيدەن كەيىن، نەمەسە ولار دا وسى شامادا، نايمان، مەركىت، وڭعىت رۋلارى دا نەستور-حريستيان دىنىنە كوشىپتى. ءبىز تاريحتا تاڭبالانعان دەرەكتى تۇبىرىمەن تەرىسكە شىعارمايمىز. بىراق تۇتاس ەكى عاسىر بويى ۇستانعان ءدىن حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، ادەت-عۇرپىنا بەلگىلى ءبىر ىقپال جاساۋى كەرەك قوي. باسقانى بىلاي قويعاندا، جاڭا دىنگە كوشۋ – ادامداردىڭ ەسىمىن جاڭارتۋدان باستالادى. ماسەلەن، حريستيان ءدىنىن كۇنى كەشە عانا زورلىقپەن قابىلداعان تۇرىك تەكتى ياكۋتتار مەن شىباشتار تۇرىپتى، ەرىكتى سلاۆيان ءناسىلى ورىستاردىڭ ءوزىنىڭ اتى-ءجونى باستاپقى ۇلتتىق تامىرىنان اجىراعان، ناتيجەسىندە اۋەلگىلەر قارا يۆان بولسا، بۇلار سارى يۆان بولىپ شىققان، ال مۇسىلمانشىلىققا كوشكەن بىزدەردىڭ ەسىمىمىز تۇگەلگە جۋىق اراب-سەميت نەگىزدى. كەرىسىنشە، شىڭعىس حان زامانىنداعى، ەكى عاسىر بويى شوقىندى بولدى دەگەن مەركىت پەن وڭعىت، كەرەي مەن نايماننىڭ حانىنان قاراسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى، تاڭبا تۇسكەن ونداعان ەسىمنىڭ ىشىندە عايري دىنگە جاناساتىن، تۇرىكتىك ەمەس ءبىر دە ءبىر كىسى اتىن ۇشىراتا المايمىز. ءداستۇر-سالتىندا دا بۇرىنعى تۇرىكتىك، ەجەلگى كوشپەندى قالىپتان تىس ەشقانداي بوگدە سىپات كورىنبەيدى.
(شىعىستاعى كوشپەندىلەر اراسىندا حريستيان ءدىنىنىڭ ايرىقشا ءورىس الۋى تۋرالى اڭگىمە – كرەست جورىقتارى كەزىندە تاراعان لاقاپ; كەيىنگى، حريستيان قاۋىمى الەمدىك وكتەمدىككە جەتكەن كەزدەگى ۇستەمە، رۋحاني ەكسپانسيا وتكەندەگى جىپتىك ءتۇتىندى قوردالى قوڭىسقا ۇلاستىردى، جاقىن كەزەڭدە تۇگەلدەي جانىشتالۋعا، ودان قالعانى جاڭا دىنگە كوشۋگە ءتيىس جابايىلاردىڭ از-ماز سانا، تۇيسىگى بار كەيبىر توپتارى باعزى زاماندا كادىمگى حريستيان بولىپتى-مىس! ماسەلەنىڭ ەكىنشى ءبىر ۇشتىعى – بۇل جۇرت يسا ءماسىح ىلىمىنەن قۋات العان سەبەپتى الدەنەندەي مادەنيەتكە جەتتى دەگەن بايلام. اينالىپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى – كادىمگى وتارشىلدىق يدەولوگيانىڭ تۇرپايى ءبىر كورىنىسى عانا.)
سونىمەن، بۇرىنعى-سوڭعى باتىستىڭ عايري ءدىن، استام پيعىل جەتەگىندەگى وقىمىستىلارى ايرىقشا تۇزدىقتاپ، قاتتاستىرا ايتاتىن ماسەلەسى – مەركىت پەن نايماننىڭ، كەرەي مەن وڭعىتتىڭ نەستور-حريستيان ءدىنىنىڭ ادال ۇمبەتى بولعاندىعى تۋرالى بايىپ، بايلامدار – وتارشىلدىق قيالدان تۋىنداعان، ءتۇپ دەرەگى شاتقاياق، عىلىمي نەگىزى تۇرلاۋسىز اسىرە دەرەك، ارتىق لاقاپ بولىپ سانالۋعا ءتيىس. شەت جۇرتتىڭ جالاڭ سوزىنە ەمەس، وسى رۋ-تايپالاردىڭ سول كەزدەگى تىرشىلىك كەبىنە، ادامدار اراسىنداعى قاتىناس، ارقيلى وقيعالار تىزبەگىنە قاراساق، مۇلدە باسقاشا قورىتىندى جاساۋعا ءتيىسپىز. تەگى، ءبىر زاماندا بيلەۋشى توپ اۋەس كورگەن جات اعىمنىڭ اتى بار دا زاتى جوققا جاقىن، ال جالپى جۇرت تەك ەجەلگى ءتاڭىرى ءدىنىن عانا ۇستانعانى كورىنەدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى – كەيىنگى زاماندا بۇل اتاۋلى جۇرتتىڭ ەشقانداي قارسىلىقسىز يسلام دىنىنە كوشۋى بولسا كەرەك.
ءراشيد-ءاد-دين بۇل كەزدەگى كەرەي تايپاسى ۇلكەن-ۇلكەن التى رۋعا بولىنەتىن ەدى دەپ جازادى. بۇلار: كەرەيت، جىرقىن، قوڭقايىت، ساقايىت، تۇماۋىت جانە البات اتالادى. («تۇگەل تاريحتىڭ» تاعى ءبىر تۇسىندا وسىعان ۇستەمە رەتىندە قىرقۇن رۋى تۇر، بىراق بۇل ۇلكەن اتا ىشىندەگى كىشى بۇتاق بولۋى دا ىقتيمال.) بۇكىل تايپاعا ءوز ەسىمىن بەرگەن، نەمەسە باستى اتاۋدى يەلەنگەن جەتەكشى رۋ – كەرەيت ەكەن.
كەرەي (كوپشە، جيناقتى تۇلعاسى – كەرەيت) اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ارقيلى جورامال بار. ءراشيد-ءاد-دين كەلتىرگەن اڭىز بويىنشا، باياعى زاماندا ءبىر پاتشانىڭ جەتى ۇلى بولىپتى، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءتۇسى كەر، ياعني قۇباقان ەكەن. بۇل، قازاق تىلىندە كۇنى بۇگىنگە ساقتالعان سىن ەسىم ءسوزدىڭ ماعناسى – ءراشيد-ءاد-دين ۇعىندىرعانداي، قوڭىر (ورىسشا اۋدارما بويىنشا «سمۋگلىي» – قاراتورى) ەمەس، ابىلعازى-باحادۇر-حان شەجىرەسىندەگى، «قوڭىرقاي» ماعناسىندا بۇگىنگى قازاق تىلىندە ساقتالعان «باران» دا ەمەس (الدەبىر ورىس زەرتتەۋشىلەرى بۇل “باراندى” سول قالپىندا، “باران”، ياعني “قوي” دەپ اۋدارىپتى), كادىمگى “كەر” عوي – كەر ات، كەر-قۇلا، قارا-كەر جىلقى، كەر بەتەگە، كەر دالا دەگەندەي. مىنە، وسى كەر ءتۇستى جەتى ۇلدىڭ ۇرپاعى كەرەي اتانىپتى-مىس. كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ پايىمىنشا، كەرەي ەسىمى – بۇل رۋدىڭ اۋەلگى مەكەنى بولۋعا مۇمكىن جەر – سايان تاۋلارىنىڭ تەرىستىك بەتكەيىنەن باستاۋ الاتىن ۋدا ء(بىز قاراستىرعان كارتادا يا) وزەنىنىڭ ارنالى سالاسى كەرەي وزەنىنەن تۋىنداعان. ابدەن قيسىندى. قىتاي دەرەكتەرى كەرەيلەر ءۇىى–ۇىىى عاسىرلاردا بايكولدىڭ باتىسى، كەم (ەنيسەي) وزەنىنىڭ باستاۋ اڭعارىندا قونىستاندى دەپ كورسەتەدى. وسىمەن قاتار، تاعى ءبىر تۇسپال. كەيىنگى قازاقتا، تاقاۋ كورشىلەرى ارعىن مەن نايمان ازىلدەپ، نەمەسە قىجىرتىپ ايتاتىن ءسوز بار، كەرەيدىڭ اتاسى كەر يت دەگەن. بۇل لەپەس “كەرەيت” نۇسقاسىن تۇرپايى تالداۋ كورىنۋى مۇمكىن. ال شىندىعىندا، قادىم زامانداعى كوشپەندى قاۋىم ۇعىمىندا يت ايرىقشا قۇرمەتتى ماقۇلىق بولعان. ءوزارا تۇقىمداس يت پەن ءبورىنى قاستەرلەۋ جانە كيە تۇتۋ ميلاديگە دەيىنگى ءىى–ى مىڭجىلدىقتا دالالىق جۋن تايپالارىندا داستۇرگە ەنىپتى. كەيىنىرەكتەگى عۇن مەن سانبيدە يت تۇقىمى قاسيەتتى سانالادى. سوعان وراي، ەجەلگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءاپسانا، اڭىزدارىندا يت پەن ءبورى تۋىستاس قانا ەمەس، سينونيمدەس ۇعىم بەرگەن (مۇنىڭ ءبىر كورىنىسى – بۇگىنگى قازاقتاعى، “قاسقىر” ورنىنا قولدانىلاتىن ەۆفەميزم – “يت-قۇس”). باياعى التىن-اۋلەتتىڭ ءتۇپ اناسى الان-قۇبانىڭ قۇرساعىنا شاڭىراقتىڭ جابىعىنان تۇندە تۇسەتىن نۇرلى ساۋلە اۋەلدە سارى ءجۇزدى كىسى بەينەسىندە كورىنىپ، اقىرى، تاڭ الدىندا سابالاق سارى يت (تيەسىلى قازاق ءاپساناسىندا ءبورى) كەيپىندە ەسىكتەن شىعىپ كەتەتىن ەدى عوي. مۇندا دا سول تۇرعىلاس اڭىز: كەرەي كەر يتتەن تۋعان. سارى يت – كەر يت. بىراق بورجىگەن (بورجىگىت) اۋلەتى يت تۇقىمى ەمەس، ءبورى ءناسىلى سانالادى، ياعني كەرەي دە ءبورى تەكتەس. تۇپتەپ كەلگەندە، باعزى ءبىر زاماندا بورىدەن تۋعان تۇرىك اۋلەتى جونىندەگى اڭىزعا بارىپ تىرەلەمىز. (وسى ورايدا ن. اريستوۆ قازاقتار ايتادى دەپ كەلتىرگەن، “قىرعىز قىزىل يتتەن تۋعان” دەگەن ءسوز – كەمىسىتۋ ەمەس، ارىداعى تەكتەس ءاپسانانىڭ ءوز ورتاسىندا تارىك بولعان ءبىر جاڭعىرىعى دەپ بىلۋگە ءتيىسپىز.)
ۇلى دالاداعى ەجەلگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ قايتادان ۇجىمداسۋى كەزەڭىندە كەرەي پاتشالىعى شىڭعىس حاننىڭ ۇلىلىعىنا ۇيتقى بولدى. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ءبىرتۇتاس ۇلىستىق قۇرىلىم جولىنا قۇربانعا شالىندى. الايدا، شىڭعىس حان مەن توعرىل–وڭ حاننىڭ اراسىنداعى قانتوگىس سوعىستار كەزىنىڭ وزىندە كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىرشاما بولىگى، جەكەلەگەن ءىرى تۇلعالارى بولاشاق ۇلى قاعاننىڭ جاعىندا بولعانىن كورەمىز. اقىرى، كەرەي جۇرتى ۇلكەن قازاعا ۇشىرايدى، حاندىعى قۇلاپ، ءبىراز حالقى ءار تاراپقا بىتىرايدى. ايتكەنمەن دە كوپ ۇزاماي-اق شىڭعىس حان ورداسىنىڭ وزىندە اجەپتاۋىر ىقپالعا جەتىپتى. جانە نەگىزگى اسكەر قۇرامىنا قوسىلادى. قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ايتۋىنشا، 1204 جىلى، تايان حان مەن جامۇقا گورحان باستاعان قالىڭ قولعا قارسى اتتانعان شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ باسىم بولىگى – كەرەي جۇرتىنان ەكەن. اتاقتى ءسۇبىتاي-باحادۇردىڭ جەكە مىڭدىعى كەرەي مەن نايمان، مەركىتتەن قۇرالعان (“يۋان شي”). سونىمەن قاتار، اعايىندى شيراقۇل (سارىقۇل) جانە توبۇقا نوياندار شىڭعىس حاننىڭ تۋىنىڭ استىندا مىڭباسى بولعان، وسى دارەجەدەگى دايىر-باحادۇر سارتاۋىل جورىعىندا ايرىقشا كوزگە ءتۇسىپتى. ال توعرىل حاننىڭ باتىسقا ىعىسقان ءبىر بالاسى (الدە نەمەرەسى) تايبۇعا ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالادى، بىراق اقىر تۇبىندە ول دا شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپ، كەڭشىلىك العان.
بۇدان سوڭعى زاماندا كەرەي ءتورت ۇلىستىڭ قۇرامىندا دا كورىنەدى. ەجەلگى تايپادان بەلگىلى قولباسىلار، بۇكىل ۇلىس تىزگىنىن ۇستاعان اتاقتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى شىعادى. ماسەلەن، بولاشاق ۇلى قاعاندى تەمۋجىن كەزىنەن جاقتاپ، ەڭ قيىن كۇندەردە قاسىنان تابىلعان كەرەي شىڭقاي ەكە ۇلىستا اۋەلى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، ارنايى، اسا جاۋاپتى شارۋالار اتقاراتىن ۇلىعى، ودان سوڭ، وكەتاي، كۇيىك حانداردىڭ تۇسىندا ۇلىس بەگى بولعان. ال مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ نەمەرە قىزى، شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنىڭ بايبىشەسى سۇرعاقتان-بيكە بۇكىل يمپەريا ومىرىنە ايرىقشا ىقپال ەتىپ وتىرعان، ءارى كەيىنگى، جارىم دۇنيەنىڭ تاعدىرىن شەشكەن ءتورت الىپ تۇلعا: ورتالىقتا وكىم قۇرعان موڭكە مەن قۇبىلاي، ارىق-بۇقا قاعاندار ءhام يراندى جاۋلاعان قۇلاعۋ حاننىڭ اناسى بولعان.
تاتار دالاسىنداعى دۇربەلەڭ مەن بۇلعاق ناتيجەسىندە شاشىلا توزىپ، قاراسىنى كەمىگەنىمەن، ارادا جارىم عاسىر وتپەي قايتادان ەڭسە جازعان كەرەي تايپاسى ۇلكەن اسكەري قۋاتقا جەتەدى. ۇلى يمپەريا ەكىگە جارىلىپ، اۋەلدە قۇبىلاي مەن ارىق-بۇقا، وعان جالعاس قۇبىلاي مەن قايدۋ اراسىنداعى قىرىق جىلدىق قىرعىن باستالعاندا ۇلى دالاداعى، ءداشتى-قىپشاقتاعى كەرەي، تۋىستاس نايمانمەن بىرگە، ارىق-بۇقا قاعاننىڭ، قايدۋ حاننىڭ نەگىزگى جاساقتارىن قۇراپتى. كەيىندە ءبىر بولىگى موعۇلستان شەگىندە، بۇل تاراپتاعى جەتەكشى دۋلات تايپاسىمەن بىرگە ءامىر تەمىرگە قارسى سوعىسادى جانە ۇزاققا سوزىلعان دۇركىن مايداندا ايرىقشا قىرعىنعا ۇشىرايدى. كەرەيدىڭ نەگىزگى توبىنىڭ عۇمىر كەشۋى التىن وردا تاريحىمەن بايلانىستى. قايتكەندە دە ەلەۋلى، ۇلكەن رۋ قاتارىنان شىقپاعان.
يران مەن يۋان شەگىندەگى بارلى-جوقتى جۇرتى، اعايىنداس باسقا دا رۋ-تايپالار سياقتى، زاماننان زامان وتكەندە تۇگەلدەي اسسيميلياتسياعا تۇسەدى. تەك شىعۋ تەگى ءبىر التىن وردا، شاعاتاي ۇلىسى مەن موعۇلستان شەگىندەگى كەرەيلەر عانا وزدەرىنىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپى، تۇپكى ءناسىلىن ساقتاپ قالىپتى. كەيىنگى حاندىقتار كەزەڭىندە ازدى-كوپتى مولشەردە قىرىم-تاتار، ءسىبىر-تاتار، باشقۇرت، نوعاي، قاراشاي، ءازىربايجان، وزبەك حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلادى. كەرەيدىڭ جەكەلەگەن توپتارى بۇگىندە التايداعى، ەدىلدەگى جانە ەكى سىبىردەگى تۇرىك تەكتى حالىقتار اراسىندا ءوز ەسىمىمەن ساقتالعان ءhام ارعى-بەرگى قالماقتىڭ تورعاۋىت رۋىنداعى ازعانا بولشەگى ءوز اتىمەن اتالادى.
ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاۋىمى قازاق حالقىنا ۇيتقى بولعان جۇرت قاتارىندا، بۇلار: اشامايلى-كەرەي، اباق-كەرەي، ۋاق-كەرەي، نايمان ساناتىنداعى قارا-كەرەي جانە جەتىرۋ بىرلەستىگىنە ەنگەن كەرەيت ءھام تابىن رۋىنىڭ قۇرامىنداعى جامان-كەرەي، شانىشقىلى ىشىندەگى اق-كەرەي، بايۇلى تايپاسىنا كىرىككەن تازدار رۋىنىڭ ءبىر تارماعى جاستابان (بۇل جاستاباننىڭ ءبىر بۇتاعى انداعۇل جانە تۇرعىلاس جادىك ورتالىق ءھام باتىس قازاقستان شەگىندەگى بىرنەشە رۋدىڭ قۇرامىنان بوي كورسەتەدى، اتاپ ايتقاندا، جادىك: سىرگەلى كوڭىردەك، شاپىراشتى شىبىل، نايمان ءتورتۋىل، قوڭىرات قۇلشاعىش، شەكتى جاقايىم، شومەكەي كەلدىباي، بايۇلى ماسقار مەن التىن، جەتىرۋ كەردەرى مەن جاعالبايلى; ال انداعۇل: جالايىر شۋماناق، دۋلات شىمىر، نايمان كوكجارلى، شەكتى ەسەنالى، شەكتى جانقىلىش، ءالىم تورتقارا، شومەكەي كەلدىباي، شومەكەي بالقى، بايۇلى شەركەش، بەرىش بايباقتى قۇرامىنداعى اتاۋلى سۇيەكتەر ساناتىندا). ۇلى دالاداعى ازامات سوعىسى كەزىندە ايرىقشا جاپا شەگىپ، قيساپسىز قىرعىنعا ۇشىراسا دا، ۋاقىت وزا كەلە ءار تاراپتان توعىسىپ، قايتا قۇرىلعان كەرەي تايپاسى ۇلى جورىقتار، ودان سوڭعى تۇپكىلىكتى قونىستانۋ داۋىرىندە جاڭعىرا ۇيىسىپ، باياعى باتىس تۇرىك قاعاناتى، كەيىنگى كوك وردانىڭ ۇيىقتى، قۇت قونىسىن باۋىرىنا باسقان جاڭا ۇلىس – قازاق ورداسىنىڭ قۇرامىنا ەجەلگى ەسىمى، دۇرمەكتى توبىمەن قوسىلعانىن كورەمىز.
ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ كەيىنگى قازاق ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن، اتاۋلى تابى – اباق، اشامايلى، كەرەيىت رۋلارىنان شىققان بەلگىلى تۇلعالار ءبىرشاما، اتاپ ايتقاندا: XVIII عاسىردا جاساعان بايجىگىت كۇيشى، XVIII عاسىرداعى اتاقتى قولباسى، كەرەي ەر جانىبەك، قولباسى شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىر، XIX عاسىردا جاساعان ازاتتىق جىرشىسى نىسانباي، كۇيشى بەيسەمبى بي (بەجەڭ), سازگەر سەگىز-سەرى، ءانشى كومپوزيتور ءبىرجان-سال، XX عاسىردا جاساعان، شىعىس تۇركستاننىڭ دەربەستىگى ءۇشىن ارقايسىسى ءوز جولىمەن كۇرەسكەن وسپان باتىر مەن دالەلحان گەنەرال، سوۆەتتەر بيلىگى تۇسىندا جاساعان، ەڭبەك ەتكەن: مەملەكەت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ۇزاق ۋاقىت قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارعان، اۋەلدە ەكىنشى حاتشى، كەيىندە ءبىرىنشى حاتشى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆ، جازۋشىلار ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، تاريحشى ماناش قوزىباەۆ، مۇسىنشىلەر حاكىمجان ناۋرىزباەۆ، تولەگەن دوسماعامبەتوۆ، سۋرەتشى قاناپيا تەلجانوۆ، ءانشى ەرمەك سەركەباەۆ، كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆ جانە جازۋشى، تاريحشى مۇحتار ماعاۋين…

جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ “شىڭعىحان” روماننان  الىندى.

دايىنداعان جۇماباي ءمادىبايۇلى

kerey.kz