Kerey
kerey.kz
Kerey – arıdağı Wlı Ğwn memleketi, beridegi Wlı Türik qağanatınıñ tüp mekeni, keyinde Tatar Dalası atauımen mağlwm bolğan keñbaytaq üstirtte ejelden qalıptasqan irgeli taypalardıñ biri. Eskilikti Qıtaydıñ “Czin' şu” – “Czin' tarihında”, milädi 284 – 287 jıldar oqiğasın bayandau barısında Ğwn wlısınıñ wytqısı bolıp twrğan on toğız arıstıñ qatarında “helay”, “heylan” deytin taypa atauı tañbalanğan. Kerey (kereyt) dep ayğaqtaydı HH ğasırdağı qıtay ğalımdarı. Ejelgi tarihnamanıñ aytuınşa, keyingi kerey (helyan', cyuylyan') – şınında da köne ğwn jwrtınıñ tikeley wrpağı. Bwl kerey qañlımen ekeui bir halıq dep körsetedi. “Batıstağı böligi qañlı atansa, şığıstağı jwrtı kerey atandı”, – deydi. YAğni arğı zamanda bwlar Qañğalı (Tele–Gaogüy) birlestiginiñ qwramında boldı degen söz. Sonımen qatar, zertteuşilerdiñ bayıbınşa, keyingi kerey taypası, Kerey patşalığı bwrnağı Türik qağanatınıñ sabaqtas mwrageri bolıp tabıladı. “Olar halqınıñ köptigimen, äskerimen jäne bağzı zamandağı handarımen dañqtı boldı”, – dep jazadı Räşid-äd-Din. “Taypanıñ tüp atauı – kerey, “d” (”t”) jwrnağı – köptik belgi, sondıqtan da kereyt atandı”, – dep jazğan İşki moñğol oqımıstısı Sayşiyal, eskilikti qıtay derekterine süyene otırıp.
Şıñğıs han atqa miner qarsañda teñizdey tolqığan wlan-ğayır jwrttağı tuıstas, qanattas taypalar işinde kerey men naymannıñ sanı mol, ayrıqşa quattı, äri özindik memlekettik qwrılımı bar, qatarınan ozıq, bäsire mädenietke jetken, eñ körnekti jwrt bolğanı arğı-bergi barlıq tarihta atap aytıladı. Damığan şaruaşılıq, qalıptı tirşilik öz aldına, wlıstıq qwrılımğa oray, belgili bir deñgeydegi bilik jüyesi, “Eke töre” attı wlıstıq zañ ülgisi, memlekettik mör, yağni tañbalı jarlıq, naqtı qwjat negizindegi işki-sırtqı qatınas tärtibi jäne üyrenşikti jazu ürdisi qalıptasqan eken.
Kerey (kereyt) jwrtınıñ özindik rulıq esimimen tarih sahnasında ataqqa şığuı – Toğız-oğwz wlısı ıdırağannan (840) soñğı kezeñde. Osı zamandağı qıtay derekterinde Toğız-tatar birlestiginiñ qwramında tatar, nayman, merkit rularımen qatar ataladı. Bwdan soñğı, aumalı-tökpeli däuirlerde Wlı Daladağı qım-qiğaş soğıs, tañbalı tauarihtıñ bel ortasında jürgenin köremiz. Al Hİ ğasırda jasağan arab tarihşısı Abul' Faradj Şığıs jwrttarınıñ şejiresin bayanday kele, 1007 jılğı eleuli oqiğalarğa qatıstı, “İşki Türik eliniñ teristik-şığıs aymağın qonıstanğan, Kerey dep atalatın halıq” turalı derek beredi, derbes patşalıq bolıp twrğan bwl jwrttıñ wzın sanı eki jüz mıñ jan eken.
Bwl kezde kerey bağzıdağı tele men kök türiktiñ jarqa, bölşekterin özine qosıp alıp, äbden irgelenip, ejelgi türik qauımınıñ ordalı qonısındağı eñ eleuli küşke aynaladı. Türik qağanatına sabaqtas mwrager, quattı wlıs wyıstıru maqsatında jañadan qwrılğan, qıtay jılnamalarında “Czubu” dep atalatın, tuıstıs rular birlestiginde jetekşi orın alıptı. Tatar, jalayır, merkit, nayman, qiyat, basmıl jäne tarihi qwjattarda atı tañbalanbay qalğan tağı bir taypalarmen tize qosa otırıp, jat jwrt basqınşılığına tosqauıl qoyadı.
Toğız-tatar – Czubu wlısınıñ öktem Qidan-Läuo patşalığına qarsı tınımsız azattıq soğıstarı H ğasırdıñ ekinşi jarımı, Hİ ğasırdıñ wzına boyına sozılğan. Öktem imperiya ortaq tu astına toptalğan köşpendi taypalar odağın qaytkende de birjola tapap tastay almaydı. Basılsa, köp wzamay qayta köterilip otırğan. Aqırı, 1089 jılı Czubu birlestiginiñ ğana emes, bükil dalalıq taypalardıñ bas biligi, yağni dalay-han märtebesi keyingi tarihşılar darındı qolbası, köregen sayasatker dep bağalağan kerey Moğwzdıñ qolına köşken eken. Ejelgi qağanat elesi qayta tirilgendey boladı. Quattı küş jinaqtağan Moğwz (qıtay derekterinde Mogusı, Mo-ko-sı) 1092 jılı el işine kirgen qidannıñ qalıñ qolın tas-talqan qılıp jeñedi. Jeñis artı jaudı türe quıp, Läuo patşalığınıñ şegine barıp engen, mwnda tağı da jaña jeñisterge jetken ülken jorıqqa wlasıptı. Ejelgi dala tolıq erkindik alğanday körinedi. Biraq sayasatı kemel irgeli imperiya jaña bir amaldar qarastıra bastaydı. Äri tötenşe, äri ejelgi – “şağıstıru, işten iritu” sayasatı. Köp wzamay-aq Toğız taypa birlestigindegi ortalıq toptıñ birjola küşeyip ketuinen qauiptengen keybir rular irgesin aulaq sala bastaydı. Onıñ üstine bwl kezde qidanğa kömekke tu sırt – tüstik-şığıstan Tañğwt patşalığı jäne soğıs aşadı. Aqırı, äldeneşe maydannan soñ, 1095 jılı Moğwz bastağan Czubu birlestigi auır jeñiliske wşıraydı. Odaqtas, bauırlas taypalar ärqaysısı öz qamına köşipti. YAğni Toğız-tatar – Czubu birlestigi ıdıradı degen söz. Biraq dalay-han Moğwzdıñ tikeley ğwzırındağı jwrt jeke soğısın odan äri jalğastıradı. Aqırı, tuıstardıñ kömeginen ayrılğan, eki tarap – qidan men tañğwt qabattasa qıspaqqa alğan, auır şığınğa wşırağan kerey qauımı 1099 jılı birjola basılıptı. Köp wzamay, keler jılı twtqınğa tüsken “bülikşil” dalay-han Moğwzdı sol, 1100 jıldıñ ekinşi ayında Läuo patşalığınıñ Teristik astanası Şinczin qalasında, qanşama halıq jinalğan bazar alañında “linçi” atalatın “eñ qwrmetti” jaza boyınşa bwtarlap şauıp öltirgen eken.
Alayda, keyingi qauımnıñ küresi odan äri jalğasa beredi. Jaña ğasırdıñ bastapqı şireginde Teristik Qıtay şeginde, qidan men şürjen arasındağı teke-tires jağdaydı paydalanğan dalalıq türik ruları tağı da köteriledi. Söytip, 1119 jılı Moğwzdıñ mwrageri Boşaujı dalay-han Läuo patşalığınıñ bodandığın tärik etipti. 1125 jılı Teristik Qıtaydağı qidan ökimi birjola qwlap, şürşit taypası bilikke jetedi. Endi Qara-qidan Läuo memleketi Şürjen, nemese Czin' (Şın) patşalığı atanadı. Küşine engen soñ köp wzamay-aq ejelgi imperiyalıq sayasattı odan äri jalğastıradı. Qorğanıs jäne şabuıl soğıstarın qatar jürgizgen saqara jwrtınıñ bastauşı eñ negizgi qauımı – kerey taypası bolıptı. Şın mänisinde Wlı Dalanı basım böliginde öz biligin ornatqan Kerey handığı Şürjen imperiyasınan mülde täuelsiz, derbes wlısqa aynaladı. Kereylerdiñ bwl kezdegi tikeley bodanı äri berik odaqtası – qiyat ruı eken. Alıstağı Jetisuda jañadan qwrılğan Qara-qıtay memleketimen aralıqta da jaqsı qatınas ornaydı. Endi dalalıq türik taypalarınıñ birazı ejelgi abadan äulettiñ tizginin alğan Marqwz-Bwyrıq hannıñ töñiregine qaytadan toptasıptı. Aqırı, 1147 jılı Şürşitpen arada tiimdi bitimge qol jetedi. Alayda, ejelgi jwrt bwl jolı da ülken, birtwtas wlıs bolıp wyısa almaydı. Sayasatı kemel Şın patşalığı Wlı Dalada jaña bir aybındı eldiñ boy köteruine qaraptan-qarap otırıp, jol bermes edi. Arada üş-tört jıl öter-ötpeste beybit bitimdi bwzıp, jaña jorıq aşadı. Osı almağayıp kezeñde bwrnada eleuli bolğan, endi ağayındar arasındağı anıq öktemdikke jetudiñ jaña bir amalın qarastırğan tatar ämiri Nor-Bwyrıq han, sirä, şürşitpen birge attanğan jorıq üstinde, Marqwz-Bwyrıq handı qolğa tüsirip, jauğa baylap beredi. Şürjen-Şın patşası Digunay (1149–1161) Marqwz handı azapqa bwyırıp, «ağaş-esekke» şegelep öltirgen eken. Şürşitke qarsı, jalpığa ortaq öşpendilik öz aldına, tatar men kerey arasındağı ädepki alalıq endi kektes jaulıqqa wlasadı.
Bwdan arğı, Räşid-äd-Din kuälandırğan hikaya – añızğa oraylas, biraq Marqwz-Bwyrıq hannıñ kegi qaytarılğan, naqtı oqiğadan tuındasa kerek. Hannıñ Kökötay-Körikti dep atanğan, bet-ajarı körgen jandı tolqıtar, ğajayıp swlu qatını bolğan eken. Qazadan soñ birşama zaman ötkende, äldebir ataulı toy, nemese as kezinde tatar jwrtına habar saladı: «Men Nor-Bwyrıq hannıñ toyına soyısqa jüz qoy, on baytal, işimge jüz saba qımız aparamın», – dep. Bwl – bağınış, qwldıq wru räsimi esepti bolatın. Aytqanınday, azğana nökerimen, jüz qoy aydap, on baytal jetektep, jüz arbağa tielgen jüz saba qımızben barıptı. Semiz qoylar soyıladı, tu baytaldar jığıladı, Nor-Bwyrıq han bastap, barlıq jwrt toy toylauğa kirisedi. Söytse, jüz arbadağı jüz sabanıñ işinde jüz batır jasırınıp otır eken, keler mezette terini tilip, tügel sırtqa şığadı da, tatar ordasın oyran qıladı, Nor-Bwyrıqtı öltirip, qalğan jwrt – begi men nökerin tağı qırıp saladı. Söytip, Kökötay-Körikti küyeui Marqwz hannıñ kegin qaytarğan eken deydi.
Marqwz-Bwyrıq hannıñ ölimi – 1150 jıl şaması. Bwdan soñğı zamanda kerey men tatar arası mülde uşıqsa, kerey men nayman, kerey men merkit arası da tatulıqtan alıstağan. Al qiyat pen eki ortadağı ejelgi tuıstıq, qwda-añdalıq qatınas bwzılmaptı.
Marqwz-Bwyrıq hannıñ Qwrjaqwz-Bwyrıq jäne Görhan degen eki wlı bolıptı. Qwrjaqwz-Bwyrıqtıñ ülken wlı – Toğrıl, keyinde Oñ han atanğan, Şıñğıs hannıñ äkesi Esugey-bahadwrmen anda bolğan, Şıñğıs hannıñ özine ökil äke bolğan kerey ämiri. Bwl töñirektegi äñgime – alda.
Şıñğıs han atqa miner qarsañda kerey – Wlı Daladağı eñ ülken, sanı da basım taypa bolğan. Eskilikti zerttegen keybir orıs oqımıstıları ilkide, XI ğasırda kereyler toğız jüz mıñnıñ töñireginde, yağni millionğa juıq boldı dep biledi. Sirä, 1007 jılğa qatıstı naqtı derek – eki jüz mıñ (jan älde şañıraq) sanınıñ äseri. Bizdiñ bayıbımızşa, zamanında sonşama bolğan künniñ özinde eki ğasırdan astam wzaq uaqıt boyı, äuelde qidanmen, odan soñ şürşitpen, atadan balağa, nemereden şöbere, şöpşekke jalğasqan, üzdiksiz, ayausız soğıstar nätijesinde, ünemi jau betinde, nayza wşında bolğan kerey taypası keñinen jayılıp, üzdiksiz öse almağan. Biraq qaşanda öz twrğısınan ozıq. Bwl kezde, ayttıq, tatar qauımı jetpis mıñ şañıraq, jalayır jwrtı da ilkide, Kelürendegi qıtay qırğınınan bwrın jetpis mıñ tütin bolıptı; naymannıñ wzın sanı turalı naqtı, nemese twspal derek joq, biraq jalayırdan da, tatardan da äldeqayda köp bolğanı kümänsiz. Kerey wlısı da sol siyaqtı. Älde seksen, toqsan mıñ, älde jüz mıñ şañıraq dep şamalauğa boladı, esebi, kem degende üş jüz elu-tört jüz mıñ jan. Ol zamannıñ esebinde qisapsız halıq. Özinşe ömir keşken twtas bir patşalıq.
Bwl kezdegi kerey qonısı da wlan-baytaq. Batısta Qañğay alqabınan – şığısta Kenteydiñ etegine deyingi aralıq; teristikte Seleñgi özeniniñ joğarğı ağısınan – Kelürenniñ bastauına deyin, aralıqta Orhwn, Tolı özenderiniñ wzına boyı, ortalıq aymaqtağı Oñğı özenin örley kele, tüstikte, ejelgi türik Jasıl-özen atağan Sarı-özen Huañheniñ ülken iini Ordosqa deyingi qanşama jer. Kerey wlısınıñ qwttı wyığı – bizdiñ neşe mıñ jıldıq tarihımızdıñ kuäsi, arıda Wlı Türik qağanatınıñ berekeli baytağı bolğan Orda-Balıq qalası, keyinde Wlwğ wlıs tu tikken Qaraqorım qalası ornağan Qatın-balıq, ol ekeui de qirap, tozğan bügingi küni Kül-tegin men Bilge-qağan eskertkişteri saqtalıp twrğan qasietti Orhwn özeniniñ boyındağı, aynalası at şaptırım, qara topıraq, kök şalğındı kieli alqap eken. Kerey handarınıñ bas ordası ünemi osı öñirden aumağan. Qwrjaqwz-Bwyrıq han Orda-Balıqta otırdı dep jazğan Räşid-äd-Din. Bayraqtı jwrttıñ negizgi käsibi – mal şaruaşılığı bolğan. Sonımen qatar, añşılıqqa ayrıqşa män berilgen. Eginşilik jönin de bilgen eken.
Kereyler şığısta qiyatpen, batısta naymanmen, teristik tarapta merkitpen, alıs tüstikte atası basqa tañğwtpen, tüstik-şığısta oñğıtpen şektesken. Biz däyektep otırğan zamanda merkitpen jaulas, naymanmen dürdaraz, oñğıtpen tatu; dos-jar, odaqtas qiyatqa üstem, qonısı şalğay, biraq at jeter jerdegi tatarmen kektes, al qoñırat, jalayırmen qatınas – ıñğayına, orayına qaray. Tegi böten, äri öktem Teristik Qıtay – äuelgi Läuo, keyingi Şürjen imperiyasımen köbine-köp soğıs jağdayında, al qiırdağı Tañğwt elimen negizinen beybit qatınasta. Moğwz dalay-hannıñ twsındağı, bükil Tatar Dalasın, tügel bolmasa da, negizgi böligin biriktiru maqsatı jüzege aspağannan soñğı kezeñde Kerey wlısı tek öz jağdayın ğana küyttegen derbes qwrılımğa aynaladı. Äytkenmen, osı ataulı taypa işindegi birliktiñ özi toza bastağan eken. Bilik basındağı ejelgi äulettiñ sarqını darınsız äri dümşe bolıp şıqtı. Aqır tübi ülken apatpen ayaqtalğanın körimiz.
Şıñğıs han atqa miner qarsañda kerey (kereyt) – qonısı keñ, sanı mol, orda köterip, tu tikken derbes wlıs qana emes, Tatar Dalasındağı ru-taypalar işindegi eñ damığan, mädenieti joğarı qauım sanalğanın ayttıq. Köne türik bitiginiñ ornın basqan, ğılımda wyğır-türik tañbası atalatın jazu nwsqası qoldanısta bolıptı. Wlıs wjımı, el basqaru jüyesinde bağzı qağanat zamanındağı ejelgi joralar men töre zañdarı öz jalğasın tapqan siyaqtı. Jaña zamandağı zertteuşiler kerey men naymandı Wlı Türik qağanatınıñ birden-bir mwrageri jäne qağanat ülgisin Şıñğıs han imperiyasına wlastıruşı köpir boldı dep biledi.
Räşid-äd-Din: «Kerey jwrtına Isa Mäsihtiñ uağızı jetken eken», – dep jazadı. Sırttay aytılğan derekterge qarağanda, Kerey handığınıñ hristian dininiñ nestor tariqatın maqwl körui – XI ğasırdıñ bastapqı jıldarı. YAğni, Şıñğıs han zamanı, dağdarıs pen küyreuden eki jüz jıl bwrın. Sonşama uaqıt boyı şoqındı bolğan siyaqtı. Kereyden keyin, nemese olar da osı şamada, nayman, merkit, oñğıt ruları da nestor-hristian dinine köşipti. Biz tarihta tañbalanğan derekti tübirimen teriske şığarmaymız. Biraq twtas eki ğasır boyı wstanğan din halıqtıñ twrmıs-tirşiligine, ädet-ğwrpına belgili bir ıqpal jasauı kerek qoy. Basqanı bılay qoyğanda, jaña dinge köşu – adamdardıñ esimin jañartudan bastaladı. Mäselen, hristian dinin küni keşe ğana zorlıqpen qabıldağan türik tekti yakuttar men şıbaştar twrıptı, erikti slavyan näsili orıstardıñ öziniñ atı-jöni bastapqı wlttıq tamırınan ajırağan, nätijesinde äuelgiler qara Ivan bolsa, bwlar sarı Ivan bolıp şıqqan, al mwsılmanşılıqqa köşken bizderdiñ esimimiz tügelge juıq arab-semit negizdi. Kerisinşe, Şıñğıs han zamanındağı, eki ğasır boyı şoqındı boldı degen merkit pen oñğıt, kerey men naymannıñ hanınan qarasına deyingi aralıqtağı, tañba tüsken ondağan esimniñ işinde ğayri dinge janasatın, türiktik emes bir de bir kisi atın wşırata almaymız. Dästür-saltında da bwrınğı türiktik, ejelgi köşpendi qalıptan tıs eşqanday bögde sıpat körinbeydi.
(Şığıstağı köşpendiler arasında hristian dininiñ ayrıqşa öris aluı turalı äñgime – krest jorıqtarı kezinde tarağan laqap; keyingi, hristian qauımı älemdik öktemdikke jetken kezdegi üsteme, ruhani ekspansiya ötkendegi jiptik tütindi qordalı qoñısqa wlastırdı, jaqın kezeñde tügeldey janıştaluğa, odan qalğanı jaña dinge köşuge tiis jabayılardıñ az-maz sana, tüysigi bar keybir toptarı bağzı zamanda kädimgi hristian bolıptı-mıs! Mäseleniñ ekinşi bir wştığı – bwl jwrt Isa Mäsih iliminen quat alğan sebepti äldenendey mädenietke jetti degen baylam. Aynalıp kelgende, osınıñ bäri – kädimgi otarşıldıq ideologiyanıñ twrpayı bir körinisi ğana.)
Sonımen, bwrınğı-soñğı Batıstıñ ğayri din, astam piğıl jetegindegi oqımıstıları ayrıqşa twzdıqtap, qattastıra aytatın mäselesi – merkit pen naymannıñ, kerey men oñğıttıñ nestor-hristian dininiñ adal ümbeti bolğandığı turalı bayıp, baylamdar – otarşıldıq qiyaldan tuındağan, tüp deregi şatqayaq, ğılımi negizi twrlausız äsire derek, artıq laqap bolıp sanaluğa tiis. Şet jwrttıñ jalañ sözine emes, osı ru-taypalardıñ sol kezdegi tirşilik kebine, adamdar arasındağı qatınas, ärqilı oqiğalar tizbegine qarasaq, mülde basqaşa qorıtındı jasauğa tiispiz. Tegi, bir zamanda bileuşi top äues körgen jat ağımnıñ atı bar da zatı joqqa jaqın, al jalpı jwrt tek ejelgi täñiri dinin ğana wstanğanı körinedi. Mwnıñ tağı bir ayğağı – keyingi zamanda bwl ataulı jwrttıñ eşqanday qarsılıqsız islam dinine köşui bolsa kerek.
Räşid-äd-Din bwl kezdegi kerey taypası ülken-ülken altı ruğa bölinetin edi dep jazadı. Bwlar: kereyt, jırqın, qoñqayıt, saqayıt, twmauıt jäne albat ataladı. («Tügel tarihtıñ» tağı bir twsında osığan üsteme retinde qırqwn ruı twr, biraq bwl ülken ata işindegi kişi bwtaq boluı da ıqtimal.) Bükil taypağa öz esimin bergen, nemese bastı ataudı ielengen jetekşi ru – kereyt eken.
Kerey (köpşe, jinaqtı twlğası – kereyt) atauınıñ şığu tegi turalı ärqilı joramal bar. Räşid-äd-Din keltirgen añız boyınşa, bayağı zamanda bir patşanıñ jeti wlı bolıptı, bwlardıñ bäriniñ de tüsi ker, yağni qwbaqan eken. Bwl, qazaq tilinde küni büginge saqtalğan sın esim sözdiñ mağnası – Räşid-äd-Din wğındırğanday, qoñır (orısşa audarma boyınşa «smuglıy» – qaratorı) emes, Äbilğazı-bahadwr-han şejiresindegi, «qoñırqay» mağnasında bügingi qazaq tilinde saqtalğan «baran» da emes (äldebir orıs zertteuşileri bwl “barandı” sol qalpında, “baran”, yağni “qoy” dep audarıptı), kädimgi “ker” ğoy – ker at, ker-qwla, qara-ker jılqı, ker betege, ker dala degendey. Mine, osı ker tüsti jeti wldıñ wrpağı kerey atanıptı-mıs. Keyingi tarihşılardıñ payımınşa, kerey esimi – bwl rudıñ äuelgi mekeni boluğa mümkin jer – Sayan taularınıñ teristik betkeyinen bastau alatın Uda (biz qarastırğan kartada Iya) özeniniñ arnalı salası Kerey özeninen tuındağan. Äbden qisındı. Qıtay derekteri kereyler Üİİ–Üİİİ ğasırlarda Bayköldiñ batısı, Kem (Enisey) özeniniñ bastau añğarında qonıstandı dep körsetedi. Osımen qatar, tağı bir twspal. Keyingi qazaqta, taqau körşileri arğın men nayman äzildep, nemese qıjırtıp aytatın söz bar, kereydiñ atası ker it degen. Bwl lepes “kereyt” nwsqasın twrpayı taldau körinui mümkin. Al şındığında, qadım zamandağı köşpendi qauım wğımında it ayrıqşa qwrmetti maqwlıq bolğan. Özara twqımdas it pen börini qasterleu jäne kie twtu milädige deyingi İİ–İ mıñjıldıqta dalalıq jun taypalarında dästürge enipti. Keyinirektegi Ğwn men Sänbide it twqımı qasietti sanaladı. Soğan oray, ejelgi türik halıqtarınıñ äpsana, añızdarında it pen böri tuıstas qana emes, sinonimdes wğım bergen (mwnıñ bir körinisi – bügingi qazaqtağı, “qasqır” ornına qoldanılatın evfemizm – “it-qws”). Bayağı altın-äulettiñ tüp anası Alan-Qwbanıñ qwrsağına şañıraqtıñ jabığınan tünde tüsetin nwrlı säule äuelde sarı jüzdi kisi beynesinde körinip, aqırı, tañ aldında sabalaq sarı it (tiesili qazaq äpsanasında böri) keypinde esikten şığıp ketetin edi ğoy. Mwnda da sol twrğılas añız: kerey ker itten tuğan. Sarı it – ker it. Biraq börjigen (börjigit) äuleti it twqımı emes, böri näsili sanaladı, yağni kerey de böri tektes. Tüptep kelgende, bağzı bir zamanda böriden tuğan türik äuleti jönindegi añızğa barıp tirelemiz. (Osı orayda N. Aristov qazaqtar aytadı dep keltirgen, “qırğız qızıl itten tuğan” degen söz – kemisitu emes, arıdağı tektes äpsananıñ öz ortasında tärik bolğan bir jañğırığı dep biluge tiispiz.)
Wlı Daladağı ejelgi türik qauımınıñ qaytadan wjımdasuı kezeñinde Kerey patşalığı Şıñğıs hannıñ wlılığına wytqı boldı. Tüptiñ-tübinde birtwtas wlıstıq qwrılım jolına qwrbanğa şalındı. Alayda, Şıñğıs han men Toğrıl–Oñ hannıñ arasındağı qantögis soğıstar keziniñ özinde kerey taypasınıñ birşama böligi, jekelegen iri twlğaları bolaşaq wlı qağannıñ jağında bolğanın köremiz. Aqırı, kerey jwrtı ülken qazağa wşıraydı, handığı qwlap, biraz halqı är tarapqa bıtıraydı. Äytkenmen de köp wzamay-aq Şıñğıs han ordasınıñ özinde äjeptäuir ıqpalğa jetipti. Jäne negizgi äsker qwramına qosıladı. Qıtay derekteriniñ aytuınşa, 1204 jılı, Tayan han men Jamwqa görhan bastağan qalıñ qolğa qarsı attanğan Şıñğıs han äskeriniñ basım böligi – kerey jwrtınan eken. Ataqtı Sübitay-bahadwrdıñ jeke mıñdığı kerey men nayman, merkitten qwralğan (“YUan' şi”). Sonımen qatar, ağayındı Şiraqwl (Sarıqwl) jäne Tobwqa noyandar Şıñğıs hannıñ tuınıñ astında mıñbası bolğan, osı därejedegi Dayır-bahadwr Sartauıl jorığında ayrıqşa közge tüsipti. Al Toğrıl hannıñ batısqa ığısqan bir balası (älde nemeresi) Taybwğa Sibir handığınıñ negizin saladı, biraq aqır tübinde ol da Şıñğıs hannıñ därgeyine bas wrıp, keñşilik alğan.
Bwdan soñğı zamanda kerey tört wlıstıñ qwramında da körinedi. Ejelgi taypadan belgili qolbasılar, bükil wlıs tizginin wstağan ataqtı memleket qayratkerleri şığadı. Mäselen, bolaşaq wlı qağandı Temujin kezinen jaqtap, eñ qiın künderde qasınan tabılğan kerey Şıñqay Eke Wlısta äueli Şıñğıs hannıñ öziniñ senimdi serigi, arnayı, asa jauaptı şarualar atqaratın wlığı, odan soñ, Öketay, Küyik handardıñ twsında wlıs begi bolğan. Al Marqwz-Bwyrıq hannıñ nemere qızı, Şıñğıs hannıñ kenje wlı Töleniñ bäybişesi Swrğaqtan-bike bükil imperiya ömirine ayrıqşa ıqpal etip otırğan, äri keyingi, jarım dünieniñ tağdırın şeşken tört alıp twlğa: Ortalıqta ökim qwrğan Möñke men Qwbılay, Arıq-Bwqa qağandar häm Irandı jaulağan Qwlağu hannıñ anası bolğan.
Tatar Dalasındağı dürbeleñ men bwlğaq nätijesinde şaşıla tozıp, qarasını kemigenimen, arada jarım ğasır ötpey qaytadan eñse jazğan kerey taypası ülken äskeri quatqa jetedi. Wlı imperiya ekige jarılıp, äuelde Qwbılay men Arıq-Bwqa, oğan jalğas Qwbılay men Qaydu arasındağı qırıq jıldıq qırğın bastalğanda Wlı Daladağı, Däşti-Qıpşaqtağı kerey, tuıstas naymanmen birge, Arıq-Bwqa qağannıñ, Qaydu hannıñ negizgi jasaqtarın qwraptı. Keyinde bir böligi Moğwlstan şeginde, bwl taraptağı jetekşi dulat taypasımen birge Ämir Temirge qarsı soğısadı jäne wzaqqa sozılğan dürkin maydanda ayrıqşa qırğınğa wşıraydı. Kereydiñ negizgi tobınıñ ğwmır keşui Altın Orda tarihımen baylanıstı. Qaytkende de eleuli, ülken ru qatarınan şıqpağan.
Iran men YUan' şegindegi barlı-joqtı jwrtı, ağayındas basqa da ru-taypalar siyaqtı, zamannan zaman ötkende tügeldey assimilyaciyağa tüsedi. Tek şığu tegi bir Altın Orda, Şağatay wlısı men Moğwlstan şegindegi kereyler ğana özderiniñ tili men ädet-ğwrpı, tüpki näsilin saqtap qalıptı. Keyingi handıqtar kezeñinde azdı-köpti mölşerde qırım-tatar, sibir-tatar, başqwrt, noğay, qaraşay, äzirbayjan, özbek halıqtarınıñ qwramına qwyıladı. Kereydiñ jekelegen toptarı büginde Altaydağı, Edildegi jäne eki Sibirdegi türik tekti halıqtar arasında öz esimimen saqtalğan häm arğı-bergi qalmaqtıñ torğauıt ruındağı azğana bölşegi öz atımen ataladı.
Ejelgi kerey taypasınıñ eñ ülken qauımı qazaq halqına wytqı bolğan jwrt qatarında, bwlar: aşamaylı-kerey, abaq-kerey, uaq-kerey, nayman sanatındağı qara-kerey jäne jetiru birlestigine engen kereyt häm tabın ruınıñ qwramındağı jaman-kerey, şanışqılı işindegi aq-kerey, baywlı taypasına kirikken tazdar ruınıñ bir tarmağı jastaban (bwl jastabannıñ bir bwtağı andağwl jäne twrğılas jädik Ortalıq häm batıs Qazaqstan şegindegi birneşe rudıñ qwramınan boy körsetedi, atap aytqanda, jädik: sirgeli köñirdek, şapıraştı şıbıl, nayman törtuıl, qoñırat qwlşağış, şekti jaqayım, şömekey keldibay, baywlı masqar men altın, jetiru kerderi men jağalbaylı; al andağwl: jalayır şumanaq, dulat şımır, nayman kökjarlı, şekti esenäli, şekti janqılış, älim törtqara, şömekey keldibay, şömekey balqı, baywlı şerkeş, beriş baybaqtı qwramındağı ataulı süyekter sanatında). Wlı Daladağı Azamat soğısı kezinde ayrıqşa japa şegip, qisapsız qırğınğa wşırasa da, uaqıt oza kele är taraptan toğısıp, qayta qwrılğan kerey taypası wlı jorıqtar, odan soñğı tüpkilikti qonıstanu däuirinde jañğıra wyısıp, bayağı Batıs Türik qağanatı, keyingi Kök Ordanıñ wyıqtı, qwt qonısın bauırına basqan jaña wlıs – Qazaq Ordasınıñ qwramına ejelgi esimi, dürmekti tobımen qosılğanın köremiz.
Ejelgi kerey taypasınıñ keyingi qazaq işindegi eñ ülken, ataulı tabı – abaq, aşamaylı, kereyit rularınan şıqqan belgili twlğalar birşama, atap aytqanda: XVIII ğasırda jasağan Bayjigit küyşi, XVIII ğasırdağı ataqtı qolbası, Kerey Er Jänibek, qolbası Şwbarayğır Qojabergen batır, XIX ğasırda jasağan azattıq jırşısı Nısanbay, küyşi Beysembi bi (Bejeñ), sazger Segiz-seri, änşi kompozitor Birjan-sal, XX ğasırda jasağan, Şığıs Türkstannıñ derbestigi üşin ärqaysısı öz jolımen küresken Ospan batır men Dälelhan general, Sovetter biligi twsında jasağan, eñbek etken: memleket qayratkeri Smağwl Saduaqasov, wzaq uaqıt Qazaq respublikasın basqarğan, äuelde ekinşi hatşı, keyinde birinşi hatşı bolğan Jwmabay Şayahmetov, jazuşılar Säbit Mwqanov, Ğabit Müsirepov, Safuan Şaymerdenov, tarihşı Manaş Qozıbaev, müsinşiler Hakimjan Naurızbaev, Tölegen Dosmağambetov, suretşi Qanapiya Teljanov, änşi Ermek Serkebaev, kompozitor Erkeğali Rahmadiev jäne jazuşı, tarihşı Mwhtar Mağauin…
Jazuşı Mwhtar Mağauinnıñ “Şıñğıhan” romannan alındı.
dayındağan Jwmabay Mädibaywlı
kerey.kz
Pikir qaldıru