تۇلعالار

ءاز بابالار

kerey.kz

 |  May 21, 2015

تاناش بي. تاناش فارحاتۇلى 1308-1348 جىلدارى ورداباسى بوپ قول باسقارۋمەن، قازى، شورا، ءۋازىر بوپ ەل باسقارىپ، توقتى، وزبەك، جانىبەك حانداردىڭ كەزدەرىندە مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىلىپتى. تاناش تارحاننىڭ ءىنىسى ابباس ءباھادۇر دە التىن وردا حاندىعىندا ۇلكەن اسكەرباسىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، قىزمەت اتقارىپتى.

تاناش جايىندا قوجابەرگەن جىراۋ تولىباي سىنشىۇلى بىلايشا تولعايدى:

التىن وردا جۇرتىنا

قورعان بولىپ جاسىنان.

سول كەزدەگى حانداردىڭ،

ورىن العان قاسىنان.

تاناش تارحان بابامىز،

ەل قامقورى بولىپتى.

اسكەردى باستاپ ءار كەزدە،

جاپان تۇزدە قونىپتى.

سىبىزعى، كەرنەي تارتتىرىپ،

وتكەرگەن باستان جورىقتى.

توقتى، وزبەك حانداردىڭ

وعان كوڭىلى تولىپتى.

كاپىردىڭ تۋىن قۇلاتقان

باسشىسىن اتىپ سۇلاتقان.

بابامىزدىڭ ىستەرىن،

مۇسىلمان قاۋىم ۇناتقان.

ال سەگىز سەرى شاقشاقۇلى بىلاي دەپ جىرلايدى:

تاناش بي، ابباس، ماناس ايتۋلى ەرلەر،

جۇرت كوسەمى فارحادتىڭ بالاسى ەكەن.

باعىلان ۇلى – فارحادتى كىم دەسەڭىز،

كەزىندە التى الاشتىڭ داناسى ەكەن.

تاناش بي فارحادۇلىنان ون توعىز بالا: بالعا، بالتا، ەدىگە، ەمەن، ەسەن، اقپان، الپان، امان، قىرىم، قاڭتار، وراق، ورال، ورمان، ساپار، سامارحان، مامىرحان، التاي، كوشەبە (ايشا انادان), تارىشى (ساليماننان).   تاناش ءبيدىڭ بايبىشەسى – ايشا بارلاس تۇرىكتەرىنەن شىققان باقىرعاني مىرزانىڭ قىزى ەكەن. تاناش تارحاننىڭ قارا شاڭىراعى ونىڭ ايشا بايبىشەدەن تۋعان كەنجە بالاسى كوشەبە باھادۇردە قالىپتى.

تاناش ءوزىنىڭ ۇلكەن بالاسى بالعاعا ءسىبىر تاتارىنىڭ بەگى اعايىنبەكتىڭ قارىنداسى عاليا سۇلۋدى اپەرەدى. ودان ءازىم ەسىمدى جالعىز ۇل تۋادى. ءازىمنىڭ لاقاپ اتى – سىيبالا ەكەن. كەلە – كەلە ول سيبان اتالىپ كەتىپتى. ونى بالعانىڭ  جيەنى ەكەن دەگەن ءسوز جاڭساق پىكىر.

تاناش ءبيدىڭ ورتانشى بالاسى ءارتۇرلى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ىشىنەن ون ءبىر سۇلۋ قىزدى اتاستىرىپ العان ەكەن. ولاردان ول قىرىق جەتى ۇل كورىپتى. وسىلاردان تاراعان ەل بالتا كەرەي اتانعان.  (ەرتە ۋاقىتتا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ بي-باتىرلارى، ءىرى رۋباسىلارى كورشىلەس وزبەك، تۇركمەن، تاجىك، قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرت، قىرعىز، تاتار سياقتى ارىدەن تۋىساتىن تۇرىك حالىقتارىنان قىزدارىن العان).

تاناش ءبيدىڭ دە، ونىڭ بىرنەشە اتا-بابالارىنىڭ دا قۇداي جولىنداعى ادامدار ەكەنى راس (ول داۋلەن ءباھادۇر شەجىرەسىندە ايتىلعان). ەندى تاناشتىڭ بالالارى  اللانىڭ اق جولىنداعى ارداگەرلەر ەكەن. ولار دا اتا-بابالارىنىڭ جولىن قۋعان، يسلام ءدىنىنىڭ ۇلكەن ناسيحاتشىسى بولۋمەن قاتار، ءوز جۇرتىنىڭ جەر-سۋىن جاۋدان قورعاپ، سوعىستاردا اسقان ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، حالقىنىڭ العىس راحمەتىن الىپ، كوپشىلىك – مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن كەمەڭگەرلەر ەكەن.

تاناش باباعا كەيىن ءبىر قۇرىلتايدا وزبەك حان مەن ونىڭ ۋازىرلەرى، اسكەرباسىلارى، بەكتەر مەن بيلەر، باتىرلار مەن شورالار، ءدىنباسىلار، ياعني مۋفتي، حازىرەت، يمام، يشان، سوفىلار ونىڭ ەرلىكتەرىن ءبىر اۋىزدان ءادىل باعالاپ، تارحان دەگەن جوعارى دارەجەدەگى قولباسىلىق اتاق بەرگەن ەكەن. وزبەك حاننىڭ ۇلكەن بالاسى جانىبەك حاندى ءاز جانىبەك حان اتانسىن دەپ ۇسىنىس جاساعان تاناش پەن باتىر تۋىستارى ەكەن.

تاناش تارحاننىڭ كىشى ءىنىسى شاھىباز جاس جىگىت كەزىنەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ەكەن. وكىنىشكە وراي، ءبىر سوعىستا قازا تابادى دا، ونىڭ ارتىندا پەرزەنت قالمايدى. ونىڭ كەلىنشەگى ءساليمان دا تاناش تارحاننىڭ بايبىشەسى ايشانىڭ ەلى – بارلاس تۇرىكتەرىنىڭ قىزى ەكەن. ايشا بايبىشە كىشى قاينىسى ماناس مەرگەن قازا تاپقان سوڭ، ونىڭ جاستاي جەسىر قالعان كەلىنشەگى ءساليماندى ءوز اقساقالى تاناش باھادۇرگە نەكەسىن قيدىرىپ قوسپاق بولىپتى. الايدا تاناش بابا: «مەن ەداۋىر جاسقا كەلدىم. جاس كەلىنشەك العانىم ۇيات بولادى. جاس كىسىلەردىڭ بىرىنە ءساليماندى قوسارسىڭدار!؟»-دەسە، «قارتايعاندا كەلىندەرگە تابا قىلماي، ءوزىمىزدى كۇتەتىن كىسى كەرەك، ءوزىڭ ءساليماندى ال!» – دەپ بايبىشەسى قارت قولباسشىنى كوندىرىپتى.

ءساليمان ۇلكەن قايناعاسى تاناشعا تيگەننەن كەيىن مۇنان جۇكتى بولىپتى. ايى، كۇنى جەتكەن ءساليمان ۇل تاۋىپتى. تاناش پەن ونىڭ باتىر ۇلدارى جورىققا، اۋىل ادامدارى كورشى اۋىلعا قارت ساردار بولىپتى. اۋىل جاستارى، ايەلدەر، بالالار – ءبارى كورشى اۋىلعا كەلىن تۇسكەن تويعا كەتىپ اۋىلدا ادام قالماپتى. قاتتى تولعاتقان ساليماندى قايراتى قايتا قويماعان ايشا انا ءوزى امان-ەسەن بوساندىرىپ الىپتى. وعان قۋانعان ەل اناسى – ايشا جاڭا تۋعان بوبەكتىڭ كىندىگىن ءوزى كەسىپتى.

ايشا بايبىشە جاڭا تۋعان بوبەككە ارناپ توي جاساپتى. سول قۋانىش ۇستىندە ايشا اجە: «تارى ەگىپ جاتقاندا تۋدى، ەسىمى تارىشى بولسىن!» – دەپ، بوبەكتىڭ اتىن ءوزى قويىپتى. سول تويدا بالاعا ات قويۋمەن بىرگە ايشا انا جاس بوبەككە: «عۇمىرىڭ ۇزاق بولسىن، دەنساۋلىعىڭ مىقتى بولسىن، نەسىبەڭ مول بولسىن! باسىڭنان باق، الدىڭنان اس، قولىڭنان داۋلەت كەتپەسىن! ۇرپاعىڭ تارىداي كوپ بولسىن! اللاھۋ اكبار!» – دەپ اق باتاسىن بەرىپتى. اقىرى دۋالى اۋىز، كورەگەن، قاسيەتتى ايشا اجەنىڭ وڭ باتاسىن اللا قابىل ەتىپ، تارىشىنىڭ ۇرپاقتارى كوپ تاراپ،  تاناش تارحاننىڭ وزگە ۇلدارىنىڭ ۇرپاقتارىنان الدە قايدا كوپ بولىپتى.

تاناش بي مەن ايشا انا كوپ جاساپتى. تارىشى ءبىر جاسقا كەلگەندە، قارت قايىناعاسى مەن قارت ابىسىنىن كۇتىپ، ولارعا جاقسى قىزمەت ەتكەن ءساليمان ازعانا كۇن اۋىرىپ، دۇنيەدەن ءوتىپتى. اناسىنان  جاس قالعان تارىشىنى ايشا اجە ءوز باۋىرىنا الىپ، ۇلكەن نەمەرەلەرىمەن بىرگە ءوسىرىپتى. ءساليماننىڭ ءولىمى جاسى ۇلعايعان ايشا بايبىشەگە قاتتى باتىپتى. اقىرى قارتايىپ اۋىرىپ تاناش تارحان دا دۇنيەدەن ءوتىپتى. ونىڭ اسى بەرىلگەن سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن مۇلدە كارىلىك جەڭگەن ايشا انا دا قايتىس بولىپتى.دۇنيەدەن وتەر الدىندا ايشا اجە ءوزىنىڭ ەڭ كەنجە بالاسى كوشەبە ءباھادۇر مەن ونىڭ ءبىرىنشى ايەلى – بالۋمارجاندى شاقىرىپ الىپ: «مىنا تارىشىم جاس قالىپ بارادى. وسى ۇلىمدى سەن ەكەۋىڭە امانات ەتىپ تاپسىرامىن. مۇنى انا دۇنيەدە ءوز قولدارىڭنان الامىن! ءوز بالالارىڭنان كەم كورمەي ءوسىرىپ، جاقسى تاربيەلەپ تاڭداعان قىزىن اتاستىرىپ اپەرىپ، الدىنا مال سالىپ، وتاۋ ءۇي ەتىپ شىعارعايسىڭدار!»-دەپ وسيەت ەتىپتى.

بالعا، بالتا، ەدىگە، ەمەن، ەسەن، امان تاناش ۇلدارى وزبەك حاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا التان وردا حاندىعىندا جاس ساردارلار بولىپ اسكەر باسقارىپتى. سودان ولار التىن وردانى وزبەك حاننىڭ بالاسى ءاز جانىبەك باسقارعان كەزدە ورداباسى تارحان دەگەن قولباسىلىق اتاقتارعا يە بولىپ مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلىپتى. ولار تۋراسىندا اتاقتى قوجابەرگەن بابا تولىباي سىنشىۇلى جىراۋ (1663-1763ج.ج.) بىلاي دەيدى:

بالعا، بالتا، ەدىگە،

كەرەيدەن شىققان وسىلار.

ماڭايىندا جۇرمەگەن،

ەلدى بۇزعان ماسىلدار.

اللا، ارۋاق، اۋليە،

بابالاردى قورعاعان.

اتتانعاندا جاۋىنا،

كەزى جوق جولى بولماعان.

وزبەك، جانىبەك، بەردىبەك،

بۇلانتەمىر حانداردىڭ.

عاسكەرىن باستاپ ارقاشان،

زارەسىن العان جاۋلاردىڭ.

كاپىردى قىرىپ كۇيرەتكەن،

ءىنىسى مەن ۇلىنا سوعىسۋدى ۇيرەتكەن.

اقوردانى كۇشەيتىپ،

ەسىلام ءدىنىن ورلەتكەن.

مۇفتيلەردى بۇلاردىڭ،

بولعان جوق ءىسى نالىتقان.

سىبىزعىمەن كۇي تارتسا،

دەنەسىن كوپتىڭ بالقىتقان.

ال، جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان تاناش تارحان ۇلدارى جاستارىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماستان، 1362-1380 جىلدارى ماماي حان باسقارعان كەزدە دە، 1381-1391 جىلدارى توقتامىس حان بيلەگەن كەزدە دە التىن وردا حاندىعىنىڭ عاسكەرىن باسقارىپتى.1392 جىلدان باستاپ، تاناش وردا باسىنىڭ بالالارى مەن ۇلكەن نەمەرەلەرى ءۇش ءتۇرلى سەبەپپەن قاندى جول ءامىر تەمىرگە قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر بولىپتى. بىرىنشىدەن، تاناش تارحاننىڭ ۇلدارىنىڭ اناسى ايشا اجە بارلاس تۇرىكتەرىنەن شىققاندىقتان، ءامىر تەمىرگە اپا بولىپ ەسەپتەلگەن. ەكىنشىدەن، تاناش بالالارى ءامىر تەمىر تاراپىنان بولاتىن ۇلكەن اپاتتان التى الاشتى امان ساقتاۋ ماقساتىمەن ونىڭ اسكەرباسىلارى بوپ قىزمەت اتقارىپتى. ۇشىنشىدەن، 1392-1394 جىلدارى تاناش ورداباسىنىڭ جاسى ۇلعايعان ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى بولاشاق قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋ ءۇشىن اق وردانى دا ءامىر تەمىردىڭ قۇربانعا شالۋىنان ساقتاپ قالۋعا كۇش سالىپتى.

بالعا، بالتا تاناش تارحان ۇلدارى زامانىندا ۇلكەن قولباسشى – ءباھادۇر بولسا دا، جاستارى ۇلعايعان شاعىندا ءامىر تەمىر كورەگەننىڭ عاسكەرلەرىن وزدەرىنىڭ باتىر بالالارىنا باسقارتىپ، ەكەۋى سول ساردار ۇلدارىنا اسكەري اقىلشى بوپ ءجۇرىپ، ورىس كنيزدىكتەرىنە جانە توقتامىس حانعا قارسى جورىقتارعا اتتانىپ بارا جاتىپ، جول-جونەكەي وزدەرىنە بۇرىننان تانىس ءوڭىر ۇلىتاۋداعى ەكى وزەننىڭ بويىنا قوسىن قوندىرىپتى. سول جاعالارىنا شاتىرلارىن تىگىپ، اسكەرلەرىن تۇنەتكەن ەكى وزەن سول قول باستاعان ەكى ورداباسى – باھادۇرلەردىڭ ەسىمدەرىمەن بالعا، بالتا وزەندەرى دەپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتالادى.

سونىمەن قاتار، جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان اعايىندى ەكى باتىردىڭ سول جەردە تاۋ قويناۋىنداعى جەردىڭ بەتكى قاباتىنان تەمىردى قوپارىپ الىپ، وت جاعىپ بالقىتىپ، ۇستالارعا وزدەرى باستاپ كەلە جاتقان ءامىر تەمىر عاسكەرىنە قاجەتتى قارۋ-جاراقتار سوقتىرعان، بولات قورىتقان ورىندارى ساقتالعان. سونداي-اق، اعايىندى بالعا، بالتا، ەدىگە باھادۇرلەردىڭ سول اراداعى ءبىر قاراتاسقا قاشاپ، ەسكى اراب ارپىمەن  (حاديمشە): «وسى ارادا وزىمىزگە تۋىس ارعىن-قىپشاق ەلدەرى تۇرادى ەكەن!»-دەپ جانە وزدەرىنىڭ 1392 جىلى جازدىڭ باسىندا ۇلىتاۋعا توقتاپ، جەردىڭ بەتكى قاباتىنداعى تەمىردى قوپارىپ وتقا ورتەپ، سودان بولات قورىتىپ الىپ، عاسكەرگە كەرەكتى قارۋ-جاراقتار سوعىپ الىپ زور ازىرلىكپەن سوعىسقا اتتانعاندارىن، اسكەرلەرىندە قانشا سارباز بولعانىن جازىپ قالدىرىپتى (دالەن باتىر شەجىرەسىندە ايتىلعان).

داۋلەن ءباھادۇر تاۋزارۇلىنىڭ  شەجىرەسىن ءوز تۇسىندا ۇرپاقتارى قوسىپ جازۋ ارقىلى تولىقتىرعان. سەگىز سەرى باھرامۇلى باتىر-اقىن كوزىنىڭ تىرىسىندە جوعارىداعى ەلدەن-ەلگە تاراتقان ەكەن. سەگىز سەرى ايتقان سول جازۋدى كەڭەس داۋىرىندە لەنينگرادتان كەلگەن ارحەولوگتار تاستان قيىپ اكەتىپتى.

جوعارىدا اتالمىش تاستاعى حاديمشە جازۋدى وقىعان قازاقتىڭ دۇنيە جۇزىنە اتاعى جايىلعان ۇلى عالىمى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ (1899-1964ج.ج.) جەرگىلىكتى قازاقتارعا: «مىنا جازۋدى جازعان اسكەرباسى – باھادۇرلەر ءوزىمىزدىڭ ورتا جۇزگە جاتاتىن قازىرگى كەرەي اعايىنداردىڭ ارعى بالالارى: بالعا، بالتا تاناش بي ۇلدارى ەكەن. ال، ۇلىتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا جاتقان سولاردىڭ تۋعان ءىنىسى -  ەر ەدىگە!»-دەپتى. سول ءسوزدى ەستىگەن كىسىلەردىڭ ءبىرى تاي تىلەگەنۇلى قاريا 1920 جىلى جازدا جيىرما جاسىندا (ق.ي.ساتباەۆقا جولىقپاي تۇرعاندا) سول ۇلىتاۋدا قارا تاسقا قاشاپ جازعان (ەسكى اراب ارىپىمەن) بالعا، بالتا باھادۇرلەردىڭ جازۋلارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ العان ەكەن. سونى جەرگىلىكتى جەزدى اۋداندىق گازەتىنە جاريالاتپاق بولىپ جۇرگەنىن دە ەستىدىك. تاي تىلەگەنۇلى اقساقال (ەلى باعانالى نايمان) بەرتىنگە دەيىن ءومىر ءسۇردى.

تاناش ورداباسىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى ەر ەدىگە دە ءامىر تەمىردىڭ اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارىپ، رۋس كنيازدارىنا جانە توقتامىس حانعا قارسى اتتانىپ، 1394 جىلى جازدىڭ باسىندا وزىمەن اتتاس ءارى بولە نوعاي ەدىگە ءبيدىڭ اسكەرىمەن تىزە قوسىپ سوعىسىپ، توقتامىستىڭ اسكەرىن جەڭىپ ءارى ونى تاقتان قۇلاتۋعا ۇلەس قوسادى. بىراق قازاق باتىرى ەر ەدىگە تاناش تارحانۇلى جەتسە دە، وتە اۋىر جارالانىپتى. ونى جولداستارى تۋعان جەرى-باتىس سىبىرگە ەمەس، سامارقاندقا اپارىپ ەمدەتكەن بولىپتى. ءسويتىپ، ولار تورعاي ولكەسىندەگى حان شابىلعان دەگەن وزەننىڭ بويىنا جەتىپ، قوسىن قوندىرعاندا نايزاعا سالىپ اكەلە جاتقان قولباسشى-باتىر ەدىگە تاناشۇلى قاتتى السىرەپتى. سوندا ول نوكەرلەرىنە: «مەن ەندى ادام قاتارىنا قوسىلا المايمىن. مەنى نەدە بولسا، ۇلىتاۋعا جەتكىزىڭدەر. ودان ءارى اپارۋعا جاراماسپىن. مەندە پەرزەنت جوق ەدى. تىم بولماسا ەل ەسىندە اتىم قالسىن. ماعان جاساعان جاقسىلىقتارىڭ اللادان قايتسىن! ماعان جاقسىلىق جاساساڭدار، اقىرىنا دەيىن جاساڭدار! ولاي-بىلاي بوپ كەتسەم، سۇيەگىمدى ۇلىتاۋدىڭ بيىك شىڭىنا اپارىپ جەرلەڭدەر!؟» – دەپ، وسيەت ەتىپتى.

قالىڭ اسكەر ءوز قولباسشىسى ەر ەدىگەنى نايزاعا سالىپ الىپ، ۇلىتاۋدىڭ بوكتەرىنە جەتىپ توقتايدى. سول بوكتەردە دەم الىپ، ات تىنىقتىرىپتى. سول جەردە ەدىگە ءباھادۇر تاناشۇلى نوكەرلەرىمەن ارىزداسىپ قوشتاسىپ، دۇنيەدەن ءوتىپتى. تاناشۇلى سارداردى ءوز وسيەتى بويىنشا ساربازدارى ۇلىتاۋدىڭ بيىك شىڭىنا جەرلەيدى. سول كۇننەن باستاپ، ۇلىتاۋدىڭ ەڭ بيىگى ەدىگە شىڭى دەپ اتالادى. بىراق بۇل قازاقتىڭ ەر ەدىگەسىن، ونىمەن ءارى بولە، ءارى زامانداس، ءارى جورىقتاس جولداس، نوعاي حالقىنىڭ ماڭعىت تايپاسىنان شىققان، توقتامىس حاندى تاقتان قۇلاتقان ەدىگە بي قۇتتىباباۇلىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ەدىگە بي قۇتتىباباۇلىنىڭ سۇيەگى جايىق وزەنى بويىنداعى سارايشىق شاھارى ماڭىنداعى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەنگەنىن ەستەن شىعارمايىق، اعايىن!

قاراتاي بيعوجين

ابباس باتىر. داستەم سال قاراباسۇلى (1677-1752 ج.ج.) ابباس تارحان اتتى داستانىندا فارحاد ۇلى جايىندا بىلايشا تولعايدى:

وزبەك، جانىبەك، بەردىبەك،

بۇلانتەمىر حانداردىڭ

عاسكەرىن باستاپ ەر ابباس،

ەلدىڭ قىردى جاۋلارىن.

قايتارىپ الۋ كاپىردەن

جۇرتىنىڭ كەتكەن مالدارىن.

ابباستان جيىرما ءتورت بالا: الماس، المات، ايتورە، ءاليسۇلتان، بايتورە، بيتورە، بەكتورە، ەرتورە، ايان، احمەت، مۇحاممەد، ەرقارا ء(نۇريلا بايبىشەدەن تۋعان ۇلدار); داۋقارا، جانقارا، تورەجان، تورەحان، تولەۋحان، تولەۋتاي، تولەۋباي، جايلاۋبەك (سۇلۋ بايبىشەدەن), جاڭابەك، جاناتاي، بالۋان، باقتىبەك (قانىكەي بايبىشەدەن).

جايلاۋبەكتەن ون ءتورت بالا: ارعىنعازى، ابىلعازى، الىمعازى، امىرعازى، ارىن، ورىنبەك، داستان، دوسقان، عوسمان، اسقار، اسان، ۇسەن، سوفى، سارى (ايسۇلۋ بايبىشەدەن).

ورىنبەكتەن بەس بالا: ايدوس، بايدوس، ەلدوس، جاندوس، قايدوس.

ايدوستان ون جەتى بالا: اساۋ، اسىلحان، ءالبوسىن، بايبوسىن، بەكبوسىن، ەسەنەي، ەستەك، جاسىباي، جانباي، جاڭابەرگەن، ەسمان، ءابۋحان، عالي، قابي، ءنابي، ورحون، بۇرحان.

عاليدان ون ءۇش بالا: باعان، ناۋان، قۇرال، قۇربان، نۇرحان، جولان، جولىمبەت، جولدىباي، جويقىن، داۋلەت، ماۋلەت، سادۋاقاس، يبراگيم.

ناۋاننان ون بالا: شايحى، اقبەردى، بەكبەردى، ەسەنبەردى، توقبەردى، تىلەۋبەردى، تىلەپبەرگەن، تۇرىپبەردى، ءوندىرباي، ونباي.

شايحىدان سەگىز بالا: اۋباكىر، اۋبەك، الىبەك، اۋەلبەك، ادىبەك، ەسەنبەك، ەركوبەك، جانىبەك.

توقبەردىدەن التى بالا: بوشان، دوسان، قوسان، قوجان، وجان، ءومىر.

اۋەلبەكتەن توعىز بالا: اسىم، باسان، حاسان، قۇسايىن، حانافيا، جاعىپار، تاھير، ءمادي، باۋبەك.

باۋبەكتەن ون بەس بالا: ەسقۇل، دوسقۇل، كوشقۇل، ءاۋجان، ءانناس، ءاۋشاحىمان، ەستىكول، جەكەكول، امان، يمان، يماق، جاماق، جانىمحان، وراز، ءشامىل.

يماننان ون ءبىر بالا: ءابۋ، عابدول، مۇستافا، ايعوجا، بايعوجا، ەرعوجا، جانعوجا، اقىنجان، ارىنجان، ساعىمجان، ساۋىتحان.

مۇستافادان ون التى بالا: اعداربەك، سارداربەك، ايبار، ايدار، جاندار، حايدار، حايبار، حاجىم، ايبىن، ايدىن، جارقىن، بايسىن، بايسال، جايساڭ، قاقسال.

ايقىننان ون ءۇش بالا: بوستان، قوستان، بەردەن، بەگالى، ەرالى، جانالى، شەرالى، دوسالى، مۇحاممەدالى، ەسەنالى، ەمەنالى، ەرجان،ءوتجان.

مۇحاممەداليدەن بەس بالا: ناۋبەت، مامبەت، ۇمبەت، ورازاق، وقاپ.

ناۋبەتتەن سەگىز بالا: سابيتبەك، سەيىتبەك، ساۋلەبەك، ساعىن، سايىن، ەسجان، دوسجان، قوسجان.

ۇمبەتتەن ءتورت بالا: ايتۋ، بايتۋ، جانتۋ، كۇنتۋ.

ەر مامبەتتەن ءبىر بالا: قوجابەرگەن. ول – ابباس ءباھادۇردۇڭ ون ءتورتىنشى ۇرپاعى ەكەن. مامبەت پەن ونىڭ بايبىشەسى ءجانيپا ىرىم قىپ، «ءبىرىنشى، ەكىنشى قوجابەرگەندەر سياقتى ايگىلى باتىر بولار ما ەكەن»،- دەپ، العاشقى كورگەن ۇلىنىڭ ەسىمىن قوجابەرگەن دەپ قويىپتى.

ابباستىڭ جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان جيىرما ءتورت بالاسىنىڭ ءار قايسىسى بىرنەشە ايەل الىپ، ولاردان وربىگەن كوپ ۇرپاق كەيىن ابباس كەرەي دەگەن قالىڭ ءارى جاۋىنگەر ەل بولىپتى. سول قالىڭ جۇرت 1723 جىلى جازدا زەڭبىرەكتى جوڭعار قالماق باسقىنشىلارىنىڭ كوپ اسكەرىمەن تابان تىرەپ سوعىسىپ، كولدەنەڭ ەسىل وزەنى بويىنداعى اتا قونىستارىن جاۋعا بەرمەۋگە تىرىسادى. بىراق جوڭعار قالماق اسكەرى زەڭبىرەكپەن بىرنەشە كۇن بويى ۇزدىكسىز اتقىلاپ، ابباس كەرەي رۋىن تۇگەلدەي قىرىپ سالىپتى. ءيىسى ابباس كەرەيدەن تەك بايبىشەسى عانا ءتىرى قالىپتى.

ابباس كەرەيدىڭ جارالى قارياسى ءجۇسىپ پەن ونىڭ بايبىشەسى ايعانشا جانە ولارعا ىلەسكەن ون ءۇش جاسار ۇل – قوجابەرگەن بالتا كەرەيدىڭ قاراسارى رۋىنىڭ كوشتەرىنە كەز بولىپ، سولارعا ەرىپ، ورتالىق سارىارقاداعى قورعالجىڭنىڭ كولدى، وزەندى ايماعىنا كەلىپ جەتەدى. جەر-سۋىنان ايرىلعان قازاقتىڭ باسقا رۋ، تايپالارى سياقتى كەرەي-ۋاقتار دا، ولارعا ىلەسە كوشكەن شالاباي ەستەكتەرى (چەليابى باشقۇرتتارى) دە، ءسىبىر تاتارى تايپالارى دا وزەن، كولدى قورعالجىڭ ولكەسىنە قونىستانىپتى. ءوز كوشىنە ىلەسكەن ءجۇسىپ اقساقال مەن ونىڭ بايبىشەسى ايعانشانى، جەتىم بالا قوجابەرگەن مامبەتۇلىن اياپ، قاراسارى بالتا كەرەيدىڭ باستى كىسىلەرىنىڭ ءبىرى – ۇمبەتەي باتىر ولارعا قامقورشى بولىپتى.

ابباس كەرەي قوجابەرگەن وسە كەلە ۇمبەتەي، تۇرسىنباي، جاناتاي سياقتى قاراسارى بالتا كەرەيدەن شىققان ءىرى اسكەرباسى-باتىرلاردان ۇلگى-ونەگە الىپ باتىرلاردىڭ قاتارىنا ءىلىنىپتى. ول قازاق تاريحىنداعى ءۇشىنشى قوجابەرگەن باتىر. ول ابباس كەرەيدەن قالعان جالعىز ۇرپاق ەكەنىنە تولىباي سىنشىۇلى جىراۋدىڭ وزەگىن جارىپ شىققان «ەلىم-اي» اتتى ەپوپەيالىق جىرىنىڭ بەسىنشى بولىمىنەن ەل ەسىندە قالعان مىنا ءبىر شۋماق ولەڭ دە ايعاق بولا الادى:

ۇمبەتەيدەي باتىردان ۇلگى كورگەن،

شوقماتاردان ءجۇز جىگىت قاسىنا ەرگەن.

ابباس كەرەي ەلىنەن قالعان تۇياق

مامبەتتىڭ جالعىز ۇلى – قوجابەرگەن.

جوعارىدا بەرىلگەن شەجىرە ابباس كەرەي ەلىنىڭ شەجىرەسىنەن ءۇزىندى. ابباس كەرەي شاجىرەسى 1723 جىلعا دەيىن تاراتىلعانى سەگىز سەرى شەجىرەسىنىڭ قۇرامىندا ءبىزدىڭ كەزگە كەلىپ جەتكەنىمەن، ونىڭ تولىق وقىپ بەرەتىن كىسى بولمادى. شەجىرەنىڭ باس جاعىن جازىپ العانىمىزدى قاناعات ەتتىك.

شوقماتار كەرەي جاساعىنىڭ ءبىر بولىگىن باستاپ، جوڭعار قالماق باسقىنشىلارىنا قارسى سوعىستا ەرلىگىمەن، مەرگەندىگىمەن كوزگە ءتۇسىپتى. ول بالتا كەرەي ۇمبەتەي باتىرعا وكىل بالا بولىپتى. قوجابەرگەن مامبەتۇلى ون سەگىز جاسقا كەلگەندە، شوقماتار كەرەي ابۋعوجا بي قولىندا باس كوتەرەر ازامات بالاسى بولماعان سوڭ، شارۋاسىن باسقارۋعا ۇمبەتەيدەي ىنىلەرىنىڭ ءبىرىن كومەككە سۇرايدى. سوندا ابۋعوجاعا ۇمبەتەي ءوزىنىڭ كىشى ءىنىسى قوجابەكتى شارۋاشىلىعىن باسقارۋعا جىبەرەتىن بولادى. قوجابەك ابۋعوجاعا باراردا قوجابەرگەندى ەرتىپ كەتەدى. سەنىمىن اقتاعان قوجابەك پەن قوجابەرگەنگە ابۋعوجا ءسىبىر تاتارىنا جاتاتىن بارابى رۋىنىڭ ەكى شونجارىنىڭ ەكى قىزىن اتاستىرىپ اپەرىپتى.

قاراتاي بيعوجين

قوجابەرگەن جىراۋ 1663 جىلى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبىلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى بوگدانوۆكا اۋىلىنىڭ ماڭىندا گۇلتوبە دەگەن جەردە تولىباي سىنشى داۋلەنۇلىنىڭ شاڭىرىعىندا دۇنيەگە كەلگەن. تولىبايدىڭ ەكى ايەلىنەن تۋعان 24 ۇلىنىڭ ەڭ كەنجەسى – قوجابەرگەن.

قوجابەرگەن بالا كەزىنەن باستاپ، اكەسىنىڭ ناعاشىسى كىشى ءجۇز ءالىمۇلىنىڭ تورتقارا رۋىنان شىققان اتاقتى ءجالاڭتوس ءباھادۇر ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولادى. ۇرگەنىش، بۇقارا، سامارقاند مەدرەسەلەرىندە وقيدى. مەدرەسەنى ءبىتىرىپ، قوجا، يشان، مولدا، سوفىلىق قىلماي، 13 جاسىنىن ولەڭ شىعارىپ، اقىندىق جولعا بەت الادى. 17 جاسىندا كەمەل اقىندار قاتارىنا قوسىلادى. سول ۋاقىتتان باستاپ ول باتىر اعالارىنا ەرىپ جورىققا شىعادى. مۇنى اقىن ءوز ولەڭىندە ايتقان:

ادام دەپ ءوز بويىنا ونەر جيعان،

ەل-جۇرتىم دەپ اتايدى مەنى يمام.

جورىققا ون جەتىمنەن ارالاسىپ،

بولعام جوق مولدا، سوفى، قوجا، يشان.

قوجابەرگەننىڭ اراب، پارسى ءتىلىن جەتىك بىلگەندىگىنە بايلانىستى ول ءاز-تاۋكەنىڭ سەنىمدى ەلشىلەرىنىڭ ءبىرى بولادى. ءاز-تاۋكەنىڭ تولە، قازىبەك، ايتەكە سەكىلدى اقىلشى بيلەرى ونى كورشىلەس قوقان، حيۋا، بۇقار حاندىقتارىنا ەلشىلىككە جىبەرىپ، ديپلوماتيالىق جۇمىسقا ارالاسقان.

جاس كەزىنىڭ وزىندە-اق قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تاريحىن جىرعا قوسىپ «اتا تەك» دەگەن داستانىن شىعارادى.

تۇرىكتەن وربىگەن ەلدى توعىز دەيدى،

تارتاتىن كۇي اسپابى قوبىز دەيدى.

باشقۇرت پەن قازاق،نوعاي، قاراقالپاق،

تورتەۋىن شەجىرەشىلەر وعىز دەيدى،- دەپ باستالادى.

1688 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا  تۇركىستان شاھارى ماڭىندا ءاز-تاۋكە باستاعان بارلىق قازاق جاقسىلارى 25 جاستاعى قوجابەرگەندى ورداباسى ەتىپ سايلايدى.

قوجابەرگەننىڭ ورداباسى بولعانىن ونىڭ باس شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى – بۇقار جىراۋدىڭ «ۇستازىم» اتتى داستانىنداعى مىنا جولدار ايقىن دالەلدەيدى:

اق جولدى ساردار قوجەكەڭ،

جاۋىنان ايىل جيماعان.

ەرلىگى كوپ ۇستازدى،-

ەكى ءجۇز جاۋدى مايدان

ءبىر كىسىدەي كورمەگەن.

جولبارىستاي شۇبارمەن،-

دۇشپاندى قۋىپ ورلەگەن.

ايبارىنان جاۋ قاشقان،

ەسىنەن قالماق اداسقان.

ۇرانداپ جاۋعا تيگەندە،-

جارقىلداپتى قولداسپان.

قوجابەرگەن سابازعا

ورداباسى اتاق بەرىلگەن.

قوجابەرگەن ءباھادۇر تولىبايۇلىنىڭ 1688-1710 جىلدار ارالىعىندا ءۇزىلىسسىز 22 جىل بويى قازاق، نوعاي حالىقتارىنىڭ بىرىككەن اسكەرىن باسقارىپ، باسقىنشى جاۋلارمەن سوعىستا ەلىن قورعاپ، ۇلكەن ەرلىك كورسەتكەنىن سول كەزدەگى اقىن-جىراۋلار ولەڭىنەن كورۋگە بولادى. جاناق تولەكەۇلىنىڭ «ورداباسى – ۇستازىم» اتتى ولەڭى وسىعان دالەل:

ورتا ءجۇز كەرەيدەگى كوشەبەدەن،

ەر شىققان تولىبايۇلى قوجابەرگەن.

ارقاشان جاۋدى جەڭىپ جۇرگەننەن سوڭ،-

جۇرت وعان ورداباسى اتاق بەرگەن.

تۇسىندا ءاز-تاۋكەنىڭ عاسكەر باستاپ،

حاننان دا، حالقىنان دا العىس العان.

كوز جۇمدى جۇزدەن اسىپ ەسىل ساباز،-

وعان دا وپا بولماي دۇنيە جالعان.

قوجابەرگەن ۇزاق جىلدار اسكەر باستاپ، سىرتقى جاۋمەن سوعىسىپ، ءاردايىم جەڭىسكە جەت-سە دە، اقىرى قاتتى شارشاپ، ءوزىن قولباسشىلىق قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى تاۋكە حانعا 1710 جىلى ءوتىنىش جازادى. ءاز-تاۋكە قوجابەرگەن سياقتى قولباسشى تاپپاعاندىقتان ورداباسىنىڭ بۇل ءوتىنىشىن قابىلدامايدى. سوندا قوجابەرگەن ءوز ورنىنا باتىر شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى جاس ساردار قانجىعالى بوگەنباي اقشاۇلىن ۇسىنادى.

قوجابەرگەن ورداباسى قىزمەتىن اتقارۋمەن قاتار ءاز-تاۋكەنىڭ باس اقىنى بولعان. قوجابەرگەن ەلىنىڭ وتكەرگەن قيامەت-قايىم وقيعانى سۋرەتتەيتىن «ەلىم-اي» اتتى ءانىن جازادى. كەيىن وسى تاقىرىپتا داستان جازادى.

اكادەميك ماناش قوزىباەۆ «ەلىم-اي» داستانى تۋرالى: «قازاق تاريحىندا «ەلىم-اي» داستانىنىڭ ورنى ەرەكشە. ونى تەك داستان دەۋ از سياقتى. ول – ءبىر عاسىردىڭ تاريحىن سارالاپ، ۇلتتىڭ سان عاسىرلىق سالت-ساناسىن، مەملەكەت بيلەۋ جۇيەسىن باعالاپ، جۇزدەگەن مەملەكەت، اسكەري، ساياسي قايراتكەرلەرىن جەكە-جەكە دارالاپ، دۇبىرلەگەن وقيعالار بولعان جەرلەردى ارالاپ جازىلعان ۇلتتىق ەپوپەيالىق تۋىندى. «ەلىم-اي» ۇلتتىڭ سەرگەلدەڭگە دۋشار بولعاندىعى، بولاشاققا قۇلاش سىلتەپ، قايسار دا نامىسشىل قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن جاڭعىرتۋعا ۇمتىلىسى»،-دەيدى.

ءوز زامانىنىڭ ءدۇلدۇلى، اسقان دارىن يەسى قوجابەرگەن جىراۋ ەكى عاسىردىڭ كۋاگەرى، ءجۇز جاساعان ادام. تابيعات وعان ۇلىلىقتى دا، جاستى دا اياماي بەرگەن. قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ارتىنا قالدىرعان ادەبي-رۋحاني مۇراسى از ەمەس. ونىڭ ونداعان داستاندارى، تولعاۋلارى، اندەرى، كۇيلەرى ءبارى دە اسىل قازىنا.

قوجابەرگەن – اقىن، دارىن يەسى، بۇكىل سانالى ءومىرى جاۋگەرشىلىك، سوعىس، قىرعىن كەزىندە ءوتىپ، قولىنا قارۋ الىپ ءوزى دە سوعان ارالاسقاندىقتان داستان-جىرلارىندا ەرلىكتى، باتىرلىقتى جىرلايدى. ونىڭ داستاندارىنىڭ ءوزى كەسەك – كەسەك شىعارما. ولار: «ەلىم-اي»، «ەر كوكشە»، «ەر ەسىم»، «ەر سىرىم»، «ەر قاسىم»، «ەر قوساي»، «ەر جانىبەك»، «بوگەنباي»، «قابانباي»، «وراق باتىر»، «ەر ەدىگە»، «قويلىباي كورەگەن»، «قورقىت بابا»، «ءامىر تەمىر»، «ايشا-جانشا»، «سوقىر ابىز»، «بابا ءتىل»، «اتا تەك» داستاندارى، «اقسۋات»، «عاسىر جاس»، «دۇنيە»، «جىگىتتىك» سياقتى تولعاۋلارى، «قارعىس اتقان قالماق-اي»، «شوڭعال تاس»، «سىلاڭ سىر»، «بالقان تاۋ»، «قازاق پەن نوعايدىڭ قوشتاسۋى» اتتى ولەڭدەرى، ءوزى شىعارعان « دابىل»، «اڭىراقاي»، «بوزايعىر»، «كۇلدىرماماي»، «سۇلاما» كۇيلەرى.

1763 جىلى جۇزگە قاراعان شاعىندا قوجابەرگەن جىراۋ تۋعان جەرى گۇلتوبەدە دۇنيەدەن وتەدى. «تولىباي سىنشى قورىمىندا» جەرلەنەدى.

قاراتاي بيعوجين

سەگىز سەرى قازاق حالقىنىڭ XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن سۋىرىپ سالما  ءانشى – اقىن، كۇيشى – سازگەر، ەل قورعانى بولعان باتىرلارىنىڭ ءبىرى.

سەگىز سەرىنىڭ شىن اتى، ياعني، ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – مۇحامەدقانافيا. ول اكە – شەشەدەن ەرتە جەتىم قالىپ، اتاسى شاقشاق بي كوشەكۇلىنىڭ تاربيەسىندە بولىپتى. ءوز كەزىنىڭ ۇلكەن شەجىرەشىسىنىڭ ءبىرى بولعان شاقشاق باتىردان ونىڭ نەمەرەسى سەگىز سەرى قازاقتىڭ تاريحىن، شەجىرەسىن جازىپ الىپ جاتتاعان ەكەن. ول ءوز اتاسىنان باسقا دا شەجىرەشىلەردىڭ ءوز ۇيىنە مەيمان بولىپ كەلىپ وتىرعاندا، ءماجىلىس ۇستىندە ايتقاندارىن دا مۇقيات تىڭداپ كوكەيىنە توقىپ ءجۇرىپتى.

سول سەگىز سەرى زامانىندا ايگىلى شەجىرەشى ءارى عۇلاما ادامداردىڭ ءبىرى بولىپتى. وعان ونىڭ «مۇعال بيگە كوڭىل ايتقانى»، «زامانا»، «اۋىر كەزەڭ»، «قۇلىندى دالاسى»، «يمانتايعا بەرگەن باتاسى» دەگەن تاريحي ولەڭدەرى جانە ءبىر – بىرىمەن اتتاس تاريحي ءىرى تۇلعالار جايىندا، جەر اتاۋلارىنىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان دەرەكتەرىنىڭ ءوزى دالەل بولا الادى. سونىمەن قاتار، باھرامۇلى اقىن ءوزىنىڭ اتاسى داۋلەن ورداباسى تاۋزارۇلىنان كەيىنگى ۇرپاقتارعا مۇرا بوپ بىردەن – بىرگە قولجازبامەن جەتكەن قازاق حالقىنىڭ شەجىرەسىن ءوز تۇسىنداعى ۇرپاقتاردى قوسىپ تولىقتىرىپ جالعاستىرۋشى بولىپتى.

سەگىز سەرى جيناپ قۇراستىرعان ءۇش ءجۇزدىڭ جىلناما شەجىرەسىنىڭ ورتا ءجۇز كەرەي ءبولىمىنىڭ ىشىندەگى كوشەبە تاراۋى تۇگەلدەي بولماسا دا، سونىڭ جۇرناعى قولىمىزدا بار ەدى. سونى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

شەجىرە تاراتپاستان بۇرىن سەگىز سەرى شەجىرەسىن كىمدەردەن جازىپ العانىمىزدى ايتا كەتەيىك. ويتكەنى، سوڭعى شيرەك عاسىر ىشىندە (XX عاسىر الدىندا) بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن ەكىنشى بىرەۋلەرگە تەلۋشىلەر، قولدان شەجىرەشى، اقىن، باتىر، سازگەر، شەشەن، بي جاساۋشىلار، اڭگىمەشىلەردى شەجىرەشى دەۋشىلەر كوبەيىپ كەتتى. سونداي ءبىر ەسىمى بەلگىسىز جالعان شەجىرەشىلەردىڭ ءبىرى باسقانى قويىپ، ءتىپتى، قازاق حالقىنىڭ قايتادان قالىپتاسا باستاعان كەزىندەگى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى تاناش تارحاننىڭ تۋعان اكەسى فارحادتى الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا سول تاناشتىڭ ون ەكىنشى ۇرپاعى شيمويىندى جازىپ، وقىرمانداردى شاتاستىرۋعا دەيىن بارعانىن نە دەۋگە بولادى؟ وسى دا بىلىمدىلىككە جاتا ما؟ بۇل الگى بوياۋشى – بوياۋشى  دەگەنگە ساقالىن بويايدى دەگەننىڭ ءوزى عوي. سول شيمويىندى كەيبىر دۇمشەلەر اشامايلىنىڭ (عاليدىڭ) ورنىنا جازۋعا دەيىن بارعانىنا نە دەرسىڭ. شيمويىن – كەرەي اتاۋلىدا بىرەۋ – اق،  ول XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەن بەك. شيمويىن – سيبان زەرگەر بالعاۇلىنىڭ ونىنشى ۇرپاعى، اكەسىنىڭ ەسىمى – اقىن. شيمويىننىڭ جيىرما ءتورت بالاسىنىڭ ۇرپاقتارى جاقسى ءوسىپ – ءونىپ، كەيىن رۋلى ەلگە اينالعان.

سەگىز سەرى شەجىرەسىنىڭ ءبىر داناسىن ونىڭ ءۇشىنشى بالاسى مۇسايىن اقىن وزىنە قالدىرىپ، ەكىنشى داناسىن قۇداسى مىرزاي تۇياقۇلى دەگەن جاس انشىگە بەرگەن ەكەن. قاعازعا كوزى جەتپەيتىن بوپ قارتايعان مىرزاي اقساقال كەزىندە مۇسايىننان العان ءدىني كىتاپتاردى ونىڭ ىشىندە قوجابەرگەن جىراۋ، داستەم سال، جانكىسى، سالعارا، باھرام، جاناق، سەگىز سەرى اقىنداردىڭ ءبىرتالاي ولەڭدەرى، سەگىز سەرى شەجىرەسى بار حاديمشە (ارابتىڭ ەسكى ارپىمەن) جازىلعان قولجازبالاردى سەگىز سەرىنىڭ شوبەرەسى نۇرعوجا نۇرمۇحاممەدۇلىنا  تىرقايۇلىنا ) 1948 جىلى جازدا تابىس ەتىپتى. الايدا 1963 جىلى 7 قىركۇيەكتە سول نۇرعوجانىڭ جازعى سارايى ورتەنىپ، سوندا سارايداعى ابدىرالاردا ساقتالعان جوعارىدا ايتىلعان ءدىني كىتاپتار، ارابشا قولجازبالار، باسقا دا قۇندى زاتتار كۇيىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان سەگىز سەرى مۇرالارىن ەل ارالاپ ءجۇرىپ، اۋىز ادەبيەتى بىلگىرلەرىنەن، باھرامۇلىن زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتتاردان جازىپ الۋعا تۋرا كەلدى جانە جازىپ العانداردى ءبىر – بىرىمەن سالىستىردىق. كەرەي شەجىرەسىن، سونىڭ ىشىندە كوشەبە شەجىرەسىن بالا كەزىمىزدە حۇسايىن وتەگەنۇلى، مىرزاي تۇياقۇلى، ايتباي ىزتولەۇلى، نۇرمۇحاممەد مۇسايىنۇلى، ءابىل جاقاۇلى، دۇيسەك نۇرپەيىسۇلى، قوجاحمەت جولكەۇلى اقساقالداردىڭ ارا – تۇرا باستارى قوسىلا قالعان كەزدەرىندەگى بايانداۋلارىنان ەستىپ ۇقتىق. بىراق ونىڭ ءبارىن ايتىپ جۇرمەگەن سوڭ، ەستە تۇرمايدى. سوندىقتان، كەرەي شەجىرەسىنىڭ باس جاعىن ۇمىتقان ەدىك.

1965 جىلى تامىز ايىنىڭ باسىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى قىزىلجار ( پەتروپاۆلوۆسك) قالاسىندا مالىك رامازانۇلى دەگەن جاقسى قاريا كەزدەسىپ، سول كىسىدەن سەگىز سەرى جيناپ قۇراستىرىپ، قولجازبامەن ەلدەن – ەلگە تارالعان قازاق شەجىرەسىنىڭ جانە سونىڭ ىشىندەگى كەرەي شەجىرەسىنىڭ باس جاعىن جازىپ الدىق. مالىك اقساقالدىڭ اتاسى بەسەي قاجى (ەلى جانسارى ۋاق) جاس جىگىت كەزىندە باھرامۇلى باتىر – اقىنعا شاكىرت بولىپ، ونىڭ شەجىرەسىن وزىنەن جازىپ الىپتى. ول ءوز ۇستازى سەگىز سەرىنىڭ شىعارمالارىمەن قوسا شەجىرەسىن دە جاتتاپ الىپ، ەل ىشىندە ناسيحاتتاعان شاكىرتتەردىڭ ءبىرى ەكەن. ال بەسەيدىڭ قولجازباسىنان وقىپ، باھرامۇلىنىڭ شەجىرە – جىلناماسىن، ولەڭ – جىرلارىن جاتتاپ وسكەن مولداحمەت، مالىك رامازان ۇلدارى (بەسەي حاجىنىڭ نەمەرەلەرى) بولعان.

اۋىز ادەبيەتى بىلگىرلەرىنىڭ ءبىرى مالىك رامازانۇلىنان سەگىز سەرى مۇرالارىن ءبىراز ادامدار جازىپ الىپتى. سولاردىڭ ءبىرى – ادەبيەتشى – عالىم، ەسكى جازۋدىڭ شەبەرى تولەش ءاۋشاحىمانۇلى سۇلەيمەنوۆ ەكەن. عالىم تولەش سەگىز سەرى شەجىرەسىن ستۋدەنت كەزىنەن باستاپ جيناپتى. ءبىز ونى ءاۋشاحىمانۇلىنىڭ بايبىشەسى – التىن مەن قىز بالالارى: ايسۇلۋ، ايگەرىمدەردەن ەستىپ بىلدىك. كوشەبە شەجىرەسىن تولەش ءاۋشاحىمانۇلى سەگىز سەرىنىڭ شوبەرەسى – نۇرعوجادان دا جازىپ الىپتى. وعان 1963 جىلى جازدىڭ باسىندا نۇرعوجا اقساقال اراب ارپىمەن جازىلعان سەگىز سەرى مۇرالارىنىڭ ءبىرازىن تابىس ەتىپتى. تولەش سۇلەيمەنوۆتى نۇرعوجا نۇرمۇحاممەدۇلىنا جولىقتىرعان قىزىلجار مەشىتىنىڭ سول كەزدەگى يمامى مۇحامەدجان مەڭدىحانۇلى قاريا ەكەن.

ا.كۇزەمبايۇلى.

قوستان باتىر (كوشەبە) مەڭدىقارا اۋدانىنىڭ قوستان اتتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اۋىل باسشىسى، اسكەر كوسەمى، جوڭعارلارعا قارسى كۇرەس ۇيىمداستىرعان. شىن اتى – قوستانبەك ەكەن. ونىڭ باتىرلىعىمەن شىققان ەسىمى سارىقاسقا اتتى ەر قوستان. قوستان المەنبەتۇلى قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ قاھارماندارىنىڭ ءبىرى. ورتا جۇزدەن شىققان ايگىلى اسكەرباسى باتىرلاردىڭ ءبىرى. ول جوڭعار باسقىنشىلارىمەن، ۋۆاشى قالماقتارىمەن، تۇركمەن جەندەتتەرىمەن، ورىس-كازاك توناۋشىلارىنا قارسى باعىتتالعان سوعىستارعا بەلسەنە ارالاسقان. قوستان ابىلاي سۇلتاننىڭ سەنىمدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى. ءحۇىىى عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن. ول ەدىل-جايىق وزەندەرى بويى جاۋدان تازارتاپ بولعان كىشى ءجۇز اسكەرلەرىنە كومەككە بارعاندا اۋىر جارالانادى. بايداۋلەت ەسىمدى اعاسى مەن نوكەرلەرى ونى نايزاعا سالىپ، جەڭىستەن كەيىن ەلىنە اتتانىپتى. ارادا بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ ولار توبىل وزەنىنە جەتەدى. وسى كۇنگى قوستان سايىنىڭ تۇسىندا (قوستانايدىڭ ورتالىعىن كورەي پوسەلكەسىنەن ءبولىپ جاتقان ساي، قازىرگى سىرا زاۋىتىنىڭ تۇسى), وزەننەن سال جاساپ وتكەن كەزدە قوستان قاتتى السىرەپ اعاسى مەن جولداستارىنا: «مەن بۇگىن-ەرتەننەن قالمايمىن. جانىمدى قيناماڭدار. مەنى وسى جەرگە جەرلەپ كەتىڭدەر» – دەپ وسيەت ەتىپتى.

قوستان ءبىر كۇننەن كەيىن ومىردەن ءوتىپ، بايداۋلەت باتىر باستاعان ءبىر توپ ونى ارۋلاپ جۋىپ، جانازاسىن شىعارىپ، توبىل وزەنىنىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى توعايدىڭ قويناۋىنا جەرلەيدى. سونان كەيىن كوشەبە ساربازدارى ءۇش كۇن بويى ازا تۇتادى، ءارى ات تىنىقتىرادى. ەلىنە اتتاناردا بايداۋلەت ساردار كوزىنە جاس الىپ: «ءاي، قوستان – اي، جەر قوينىندا قالدىن-اۋ» – دەپتى. قوستاناي اتاۋى سودان شىققان دەگەن ءسوز بار. قازاقتىڭ بەلگىلى جورنالشى-كوسەمسوزشى مارقۇم بايتۇرسىن ءىلياس وسى جونىندە 90-شى جىلدارى گازەت بەتتەرىندە ماقالالار سەرياسىن جاريالاپ ەدى.

قوستان باتىر ۇرپاقتارى وسى كۇندە رەسەيگە قاراستى قورعان وبلىسىنىڭ پريتوبولسكي اۋدانىندا، تۇمەن وبلىسىنىڭ ەسەت اۋدانىندا مەكەندەپ جاتىر. مەڭدىقارا اۋدانىنداعى قوستان اۋىلى وسى كۇندە جابىلۋدىڭ از-اق الدىندا. قوستان رۋىنا قاراستى ەل بۇگىندە قوستاناي قالاسىنا جانە ماڭىنداعى ەلدىمەكەنگە قونىس اۋدارعان.

ا.كۇزەمبايۇلى.

      مايباس المامبەتۇلى باتىر، اسكەرباسى. ورتا ءجۇز اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىن باسقارىپ، كىشى ءجۇز اسكەرىنە كومەككە بارعان. تۇركمەن شاپقىنشىلارىنان، كەردەرى-شاعىلىم، ماڭعىستاۋدى جانە ەدىل بويىن قالماق باسقىنشىلارىنان تازارتۋعا قاتىناسقان. سامار دالاسىنداعى سوعىستاردا مايباس باسقارعان كەرەي اسكەرلەرى ۇلكەن ەرلىكتەر كورسەتىپ، جاۋدى تالقانداۋدا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن. دۇشپانداردى قيراتا جەڭگەن كىشى ءجۇز باتىرلارى جەڭىس تويىن جاساپ، جاۋدى كۇيرەتۋگە زور ۇلەس قوسقان مايباس باتىرعا العىس ايتىپ، وعان مالداي سىيلىق بەرەدى. توي وتكەن سوڭ مايباستىڭ ەلەۋلى ەرلىكتەرىن ءادىل باعالاعان كىشى ءجۇز جۇرتى ءالىمۇلىنان شىققان ءبىر باتىردىڭ قارىنداسىن قوسىپتى. العاشقى زايىبى قايتىس بولعان مايباس جاسى ۇلعايسا دا، سول بويجەتكەنمەن ءالىمۇلى ەلىندە قونىستاپ قالىپتى. شەجىرە دەرەكتەرىنە قاراعاندا مايباستىڭ سوڭعى ايەلىنەن ونشاقتى ەر بالا تاراعان. سولاردان تاراعان ۇرپاقتارى اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار اۋدانىندا ءبىر كەڭشار ەل بولعان دەسەدى.

قاراتاي بيعوجين

شاقشاق كوشەكۇلى 1740 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ بلاگوۆەششەن سەلوسىنا جاقىن جەردەگى قىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. 1837 جىلى سول جەردە قايتىس بولدى. باتىر، بي. جوڭعار شاپقىنشىلىلارىنا (1757-58 ج) جانە ەدىل قالماقتارىنا (1759-71 ج) قارسى ازاتتىق سوعىستارىنا قاتىسقان. شاپقىنشىلارعا قارسى سوعىستاردا ءوزىن قايتپاس باتىر رەتىندە ەرلىكتەرىمەن كورسەتىپ ءجۇزباسى، كەيىن مىڭباسى بولعان. 18 عاسىردىڭ اياعى مەن 19 عاسىردىڭ باسىندا مارال يشان قۇرمانۇلىنىڭ پاتشالىق وتارلاۋعا قارسى جۇرگىزگەن ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنە قولداۋ كورسەتكەن. 1819 جىلعا دەيىن قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان اۋماعىندا تۇراتىن كەرەي جانە ۋاق تايپالارىنا باسشىلىق ەتكەن. داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ادىلدىگى ءۇشىن بي اتانعان. 1830-37 ج. اعا سۇلتان جالبىر ابدۋللين مەن شىڭعىس ءۋاليحانوۆ وزدەرى يەلىك ەتەتىن جەرلەردە تىنىشتىق پەن بەيبىت ءومىردى ساقتاۋ ءۇشىن شاقشاقتى رۋلاردىڭ بىرىنە ستارشينا ەتىپ سايلاعان. شاقشاق مەككەگە بارىپ، قاجىلىق ساپارىن وتەگەن. پەتروپاۆل قالاسىندا ءوز قاراجاتىنا مەشىت مەن مەدرەسە تۇرعىزعان. شاقشاقتىڭ «اقتىق پەن شاقتىق» ولەڭى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن. شاقشاق كوشەكۇلى بەلگىلى اقىن، ءانشى ءارى كومپوزيتور سەگىز سەرى شاقشاقوۆتىڭ اتاسى.

سۇگىرباەۆ تاڭات

كەشەۋباي باتىر. ابباس باتىردىڭ ۇرپاعى، ساردار بولعان كىسى. ءسىبىر تاتارلارىنا وتە جاقىن بولعان. ۇنەمى ولارعا كومەكتەسىپ، ەلىن، جەرىن ورىستاردان قورعاۋعا ات سالىسقان. XIY عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا توم وزەنى مەن كەمەر اراسىندا كوشىپ قونىپ ءجۇرىپتى. ونىڭ سۇيەگى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبىلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنا قاراستى ءوزىنىڭ قورىمىندا جەرلەنگەن. كەشەۋباي قاسيەتتى، دەنەلى زور ادام بولعان. ونى ورىستار مەن قالماقتار كوچۋبەي دەپ اتاپ كەتكەن. وكىنىشكە وراي، ونىڭ ۇرپاقتارى اقتابان شۇبىرىندى القاكول سۇلاما جىلدارىندا جوڭعار باسقىنشىلاردىڭ قولىنان قازا تاپتى.

قاراتاي بيعوجين

جاباي قارابيۇلى 1697 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 18 ع-دىڭ 70 جىلدارى اتالعان جەردە دۇنيەدەن وتەدى. باتىر. ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي تايپاسىنىڭ اشامايلى رۋىنان شىققان. جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستا باتىلدىق كورسەتكەن. جاباي باتىر تۋرالى داستەم-سال «قاھارماندار» داستانىندا جىرلاعان. جابايدىڭ باتىرلىعى، ەرلىگى ۇمبەتەي، جانكىسى، تاتتىقارا، كوتەش، ت.ب. اقىندار ولەڭدەرى مەن پوەمالارىندا كورىنىس تاپقان. ونىڭ ۇلدارى توقسان، سەكسەن، مىڭجاساردىڭ ۇرپاقتارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تۇمەن وبلىسىندا تۇرادى.

سۇگىرباەۆ تاڭات

ءبىرجان سال. تارىشى كەرەيدەن شىققان، نۇرالى اۋلەتىنە جاتادى. وسى كۇنگە دەيىن ونىڭ ءومىربايانى جونىندە تۇشىمدى دەرەكتەر جوق. ەسىمى التى الاشقا جايىلعان سال-سازگەر، ءانشى، اقىن ءبىرجان سال تۇرلىبايۇلى 1825 جىلى تۋىپ 1897 جىلى دۇنيەدەن وزعان. ءبىرجان سال بارلىق ادەبيەتتەردە، وقۋلىقتاردا، ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالاردا ونى كوكشەتاۋ جەرىندە تۋعان دەپ كورسەتكەن. ونىڭ اتى دا، اكەسىنىڭ اتى دا ءى.جاقانوۆتىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1982 جىلعى №4 سانىندا جاريالانعان «اسپانداعى اققۋعا ءانىن قوسقان» ماقالاسىندا ءبىرجاننىڭ ءومىربايانىن ابدەن شاتىستىرعان. قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «ءبىرجان قوجاعۇلۇلى (1834-1897) قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسى ەڭبەكشىلدەر اۋدانىنا قاراستى «قوجاعۇل قۇدىعى» دەگەن جەردە، شارۋا سەمياسىندا تۋعان. مىرزاتاي جولداسبەكۇلى، قويشىعارا سالعاراۇلى، اقسەلەۋ سەيدىمبەك شىعارعان «ەلتۇتقا» اتتى كىتاپتىڭ (2001,-استانا.،) 214-بەتىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «قوجاعۇلۇلى ءبىرجان (1825-1897) – قازاق حالقىنىڭ ايگىلى ءانشى-كومپوزيتورى، اقىن. تۋعان جەرى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنا قاراستى جاڭاجول اۋىلى. توپىراق بۇيىرعان جەرى اقمولا وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىلدەر اۋدانىنا قاراستى «قوجاعۇل بۇركەۋى» دەگەن جەر. شىققان تەگى – ورتا ءجۇز اقسارى كەرەي، ونىڭ ىشىندە نۇرالى. ۇلكەن اكەسى قوجاعۇل بەرتىسۇلى رەسەي وتارشىلدارىنىڭ قىسىمىن كورىپ، 1826 جىلى كوكشەتاۋ، اقمولا وڭىرىنە قاراي قونىس اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى».

بۇكىل اڭگىمەنىڭ نۇكتەسىن قىزىلجارلىق اقساقالدار سوتسيال جۇماباەۆ پەن كارىم جالماقانوۆ «ءبىرجاننىڭ بەلگىسىز عۇمىرى» (پەتروپاۆل قالاسى، 2009) اتتى كىتاپتا قويعان سياقتى.

ەگەر ونىڭ تۋعان، قايتقان ۋاقىتى دا تالاس تۋدىرماسا، ونىڭ تۋعان جەرى جونىندە عىلىمدا جاڭساق پىكىرلەر قالىپتاسقان. ونىڭ ارعى اتالارى ءحۇىىى عاسىردا قازىرگى قورعان قالاسىنىڭ باتىس جاعىنداعى ورماندى ولكەنى مەكەن ەتكەن. بۇل جەر كەرەي ەلىنىڭ ءتۇپ اتاسى ءحۇى عاسىردا ءومىر سۇرگەن باعىلان ءبيدىڭ اتا قونىسى ەكەن. ءبيدىڭ جەرلەنگەن جەرى دە وسى ماڭ. قازىر بۇل رەسەيدىڭ زۆەرينوگولوۆسك دەگەن سەلوسى.

1745 جىلى ورىستاردىڭ قىسىمىمەن نۇرالى، نۇرىمبەت ەلى وسى جەردەن امانقاراعاي ورماندارىنىڭ قايرانكول، قاندىكول، سۇلۋكول ماڭىنا قونىس اۋدارادى. بۇل كوشتى باستاعان ءبىرجان سالدىڭ اتاسى بەرتىس جانە مارال يشاننىڭ اتاسى قۇرمان.

1790 جىلى امانقاراعاي ورمانى ورتەنەدى، جاڭبىر جاۋماي قۋاڭشىلىق بولادى. مۇنىڭ اياعى جۇتقا اكەلىپ سوعادى. نۇرالى نۇرىمبەت اتالارى مالدارىن قىستايتىن جەر ىزدەيدى. ءسويتىپ، كۇزدى كۇنى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جاڭاجول اۋىلىنا قايتا كوشىپ كەلەدى. كەيىن بۇل جەردە نۇرىمبەت اۋىلى، نۇرىمبەت كولحوزى، اقبالىق كولحوزى دەپ اتادى. وسى كەزدە بۇل جەردى وزەرنىي دەپ اتايدى. كەيىن كەلە، كوكشەتاۋ ولكەسىندەگى اقسارى كەرەيلەردىڭ جوكەي دەگەن ءبيى قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا حالىق قوجاعۇل قاجىنى بي ەتىپ سايلايدى. ءسويتىپ، بەرتىس اۋلەتى كوكشەتاۋ جەرىنە قونىس اۋدارادى. بۇل كەزدە قوجاعۇلدىڭ نەمەرەسى ءبىرجان ات جالىن تارتىپ مىنگەن ازامات ەدى.

ءبىرجان جاس بالا كەزىندە اۋىل مولداسى جاقىپتان وقىپ، حاديمشە (ەسكى اراب ارىپىندە) حات تانىپ، ساۋاتىن اشادى. ءارى قارايعى ۋاقىتتا قوجاعۇل بي جەتى جاسار نەمەرەسى ءبىرجاندى ارنايى تۇردە اپارىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى قونىسى بۇركەۋ جاقتاعى بولاتناي (قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پرەسنوۆ اۋدانىنداعى نوۆو-رىبينكا سەلوسىنىڭ ورنىنداعى قازاق، تاتار، ورىس حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى ارالاس تۇرعان قالاشىق. ونىڭ ماڭىندا ۇلكەن جارمەڭكە بولعان) مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. ءبىرجان سال وندا مەدرەسەنى اشقان يەسى، ءارى سول مەدرەسەدە ءدارىس بەرەتىن ۇستاز كوشەبە كەرەي يمانعابيت ىرعىزبەكۇلىنىڭ ۇيىندە 1831-1835 جىلدارى تۇرىپ وقىپ، ونى تامام ەتەدى. ءبىرجان قىزىلجار مەدرەسەسىن دە وتە جاقسى ءتامامداپ شىعادى. ول بولاتناي، قىزىلجار مەدرەسەلەرىندە وقىپ جۇرگەندە، اراب، پارسى، كونە تۇرىك تىلدەرىن جاپ-جاقسى ۇيرەنگەن ەكەن.

1841-1842 جىلدىڭ قىسىندا بەلگىلى ءانشى-اقىن، اتاقتى باتىر سەگىز سەرى باھرامۇلى ءوز توبىن باستاپ بارىپ ومبىدا ءىس سوعۋمەن، ياعني قولونەرمەن شۇعىلدانۋمەن اينالىسادى. قوجاعۇل قازى سۇيىكتى نەمەرەسى بىرجانعا ءوزى رۇقسات ەتىپ، اتبەگىلىك پەن قۇسبەگىلىكتى جانە باسقا دا ونەر تۇرلەرىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ونى سەگىز سەرى توبىنا قوسادى.

1842 جىلى جازدا ءبىرجان اقىن اتاسى قوجاعۇل بيدەن ونەر جولىنا ءبىرجولاتا ءتۇسۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراپ، باتاسىن الادى.

ءبىرجان ون جەتى جاسىندا كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ سول كەزدەگى اعا سۇلتانى اتىعايدىڭ قۇدايبەردى رۋىنىڭ اڭداعۇل اۋلەتىنەن شىققان زىلعارا بايتوقالۇلى مىرزانىڭ ورتانشى قىزى بالقاش سۇلۋدى الادى، وعان ارناپ «عاشىعىم»، «بالقاش» اتتى اندەرىن شىعارادى.

بالقاش سۇلۋدى قوجاعۇل قازى ءوز نەمەرەسى بىرجانعا بەسىكتە جاتقان كەزىندە اتاستىرىپ قويسا كەرەك. ءبىرجان مەن بالقاش ەكەۋى دە 1825 جىلى تۋعان. بالقاش ارۋدان اقىل (1843-1889جج.) تۋعان. ول وسە كەلە باباسى قوجاعۇل بيگە تارتقان قولى اشىق، جومارت بولادى دا، سودان ەلگە «اقىل مىرزا» دەگەن اتپەن تانىلادى.

بالقاش اۋىرىپ، 1851 جىلى قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ جىلىن وتكىزگەنشە، اقىن الىسقا ۇزاپ شىعا قويمايدى. بالقاشتىڭ جىلىن بەرگەن ءبىرجان سال 1852 جىلدىڭ جازىنىڭ باسىندا سارىارقانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا قاراوي ايماعىندا (قازىرگى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ ومبى وبلىسىمەن شەكتەسەتىن جەرى) اشامايلى كەرەيدىڭ كۇرسارى رۋىنىڭ اۋىلدارىمەن كورشىلەس وتىرعان جاۋار قاراۋىل ەلىنىڭ اۋىلدارىنا جورا-جولداستارىمەن كەلىپ، مەيمان بولىپ، ءان سالىپ، ساۋىق-سايران قۇرادى. سوندا ءلايلا سۇلۋمەن تانىسادى. ءبىرجان سال ءلايلانىڭ اعالارىن ىقتىرىپ الۋ ءۇشىن «شىدەرىم»، «كولباي-جانباي» اتتى اندەرىن شىعارادى. ارتىنشا، كوپ كەشىكپەي ءبىرجان لايلاعا ۇيلەنەدى. قوجاعۇل ۇلى اقىن لايلاعا ارناپ: «ءلايلىم-شىراق»، «ءلايلىم» اندەرىن شىعارعان.

ءبىرجان لايلامەن (1834-1857 جج.) كوپ جىل وتاسپاعان. ءلايلادان احمەتجان، احمەتبەك ەسىمدى ەكى ۇل دۇنيەگە كەلەدى. ءبىرجان سالمەن قوسىلعان سوڭ، بەس جىلدان كەيىن ءلايلا سىرقاتتان قايتىس بولادى. ءلايلانىڭ جىلىن بەرگەننەن كەيىن ول اتىعاي ەلىنىڭ اقكيىك اتاسىنان شىققان سالپىق دەگەن كىسىنىڭ جالعىز قىزى ايتباي سۇلۋعا ۇيلەنەدى. ءبىرجان سالدىڭ «ايتپاي»، «ەكى جيرەن» دەگەن اندەرى دۇنيەگە كەلەدى.

ءبىرجاننىڭ ءۇشىنشى ايەلى ايتباي سۇلۋدى (1838-1866 جج.) الار كەزدە، قىزدىڭ اكەسى سالپىق قارابۇلاق (اقمولا وبلىسىنا قاراستى ستەپنوگورسك قالاسى ورنالاسقان جەردىڭ بۇرىنعى اتاۋى) دەگەن جەردى مەكەندەپ وتىرعان جەزدەسى، كۇرسارى كەرەي شايدوللا قاريانىڭ اۋىلىنا جاڭادان عانا كوشىپ كەلگەن ەكەن. ءبىرجان سالعا تۇرمىسقا شىققان سوڭ، ەكى جىلدان كەيىن تۇڭعىش ۇلى احمەتقالي ءبىر جاستان جاڭا عانا اسقان كەزدە ايتباي قاتتى ناۋقاستانىپ، (1860-1861 جىلدارداعى جۇت كەزىندە) توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. وسى قيىن جاعدايعا بايلانىستى قاتتى نالىعان، الاي-دۇلەي زاپىراندى كۇي كەشكەن ۇلى ءانشى-اقىن ءوزىنىڭ «مەشىن-تاۋىق» دەگەن انىمەن ايتىلاتىن اتاقتى ولەڭىڭ شىعارادى.

ايتباي سۇلۋدى ءبىرجان سال ءۇش قۇلا جورعا ات جەگىلگەن كۇيمەگە وتىرعىزىپ اپ، قىزىلجار ايماعىن مەكەندەيتىن ورتا ءجۇز كوشەبە كەرەيدىڭ بايبىشە بالاسى رۋىنىڭ جولامان اتاسىنان شىققان اتاقتى قازى، ءارى مىرزا يتەمىر بايسال بالۋان قارساقبايۇلىنىڭ (1826-1919 جج.) كەلىنشەگى سارىقىز بالگەرگە قاراتادى. سارىقىز ەمشى ايتباي ارۋدى ەكى جارىم اي ەمدەپ، سىرقاتىنان جازادى. ءسويتىپ، ساۋىعىپ شىقسا دا، ايتباي سۇلۋ ودان سوڭ بەس جىل عانا ءومىر سۇرەدى.

ءبىرجان سال قوجاعۇلۇلى سەرىلىك قۇرا ءجۇرىپ، توي-دۋمانداردىڭ بىرىندە ءانشى-اقىن ءاپىش مەدەۋبايقىزىمەن تانىسىپ، ونىمەن ۋادە بايلاسىپ، اقىرى سول قىزدى الىپ قاشادى. ءبىرجان سالدىڭ اپىشتەن تۋعان العاشقى بالالارى جاستاي اۋىرىپ قايتىس بولا بەرگەن. اپىشتەن اسىل (1883 ج.), اقىق (1885 ج.), ءمارا (1896 ج.) دەگەن ءۇش قىز، 1887 جىلى تۋعان تەمىرتاس، 1896 جىلى تۋعان قالكەن دەگەن ەكى ۇلى بولعان. تەمىرتاس (1887-1941 جج.) جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان، ايتقانىنان قايتپايتىن تاباندى، وجەت كىسى بولىپتى، بىراق تەمىرتاس ءان سالماعان. ال قالكەن (1896-1936 جج.) اكەسى ءبىرجان سالداي اسقان ءانشى بولماسا دا، جاپ-جاقسى ءان شىرقايتىن، ءتاپ-ءتاۋىر دومبىرا تارتاتىن بولعان. قالكەننىڭ كەسكىنى اكەسى ءبىرجان سالعا تارتىپتى. تەمىرتاس تا اكەسى قوجاعۇلۇلى سەرى سياقتى يىعى ەلدەن اسىپ تۇراتىن بيىك بويلى كىسى بولىپتى. 1895 جىلى تامىز ايىندا ءبىرجان سال تۇركىستان شاھارىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە بارىپ، پىرگە قول تاپسىرىپ قايتادى.

ءبىرجان سال 1897 جىلى جازدا ءۇش اي بويى اۋىرىپ، 25 تامىزدا (ەسكىشە 12 تامىزدا) قايتىس بولادى. ەل-جۇرتى ءبىرجان سەرىنىڭ سۇيەگىن اتاسى قوجاعۇل ءبيدىڭ بەيىتىنىڭ قاسىنا جەرلەگەن. اتاقتى سالدىڭ ءوسىپ-ونگەن ورتاسى – اقسارى كەرەيدىڭ ءىشى، ءومىرىن وتكىزگەن جەرى – كوكشەتاۋ ولكەسىندەگى بۋراباي توڭىرەگى. ال، ونىڭ ەلى – نۇرالى كەرەي قىزىلجار ايماعىندا تۇرادى. ءبىرجان سالدىڭ بەيىتى قوجاعۇل بۇلاعىنىڭ جاعاسىندا (ستەپنياك قالاشىعىنداعى لەموۆ شاحتاسىنىڭ سىرتىندا). ءبىرجان سالدىڭ باسىنا بەلگى ەتىپ كوشەبە كەرەيدىڭ تاۋزار رۋىنان شىققان اتاقتى سەگىز سەرى كومپوزيتوردىڭ ۇلكەن بالاسى مۇستافا باتىر (1840-1899 جج.) قاشاپ ويىپ، ارابشا جازۋ جازىپ، قۇلپىتاس ورناتقان ەكەن. ول قۇلپىتاس وسى كۇنگە دەيىن بار، تەك ۇزاق جىل تۇرعاندىقتان، كەيىن ازداپ مۇجىلە باستاعان.

قاراتاي بيعوجين

ماحامبەت وتەمىسۇلى – بەلگىلى قازاق اقىنى (بالتا). XYIII عاسىردىڭ باسىندا ەدىل قالماقتارىمەن قوسا تۇرىكمەندەر دە ورتا ءجۇز جەرىنە، اسىرەسە، كىشى ءجۇز ەلىنە دۇركىن-دۇركىن شابۋىل جاساپ، ەلىن توناپ، مالدارىن ايداپ اكەتىپ وتارعانىن قازاق تاريحىنان جاقسى بىلەمىز.

ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ قونىستانۋىن جانە كەرەي-ۋاق شەجىرەسىن زەرتتەۋشى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مارات مۇقانوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا (م.س. مۇقانوۆ «يز يستوريچەسكوگو پروشلوگو» الماتى.1998 ج.) 1700 جىلى تۇرىكمەندەردىڭ ءبىر قولى ورتا ءجۇز جەرىنە كەرەي رۋىنىڭ بالتا اتاسى اۋىلدارىنىڭ ءبىرى قاراسارى اۋىلىنا (قازىرگى تۇمەن وبلىسى، قازان اۋدانىنا قاراستى جەر) تۇتقيىلدان شابۋىل جاسايدى. اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى قالماقتارعا قارسى سوعىسقا كەتىپ، ەلدە قارتتار مەن ايەلدەر عانا قالعان ەكەن. قاراسارىنىڭ 17-18 جاسار بالاسى باھرام (كەيبىر دەرەكتەردە بايرام) اۋىلدى قورعاماق بولىپ قارسى سوعىسادى. كۇشى باسىم تۇرىكمەندەر باھرام قولىن تاستالقان ەتىپ، اۋىلدى تونايدى. اۋىلدىڭ ورەن جاستارىن قۇلدىققا الىپ كەتەدى. قۇلداردىڭ ساۋداسىنا تۇسكەن باھرامدى تۇرىكمەننىڭ عازان بەك دەگەن اتاقتى بايى ساتىپ الادى. باتىر تۇلعالى باھرامدى كوپ ۋاقىت كىسەندەۋلى ۇستايدى. عازان بەكتىڭ ەر بالاسى بولمايدى، فاتيما جانە فاريدا اتتى سۇلۋ قىزدارى بار ەكەن. كورىكتى دە باتىر تۇلعالى باھرامعا فاتيما سۇلۋ  عاشىق بولىپ قالادى. عازان بەك امالسىزدان قۇلى بولىپ جۇرگەن باھرامعا فاتيمانى قوسادى. قارتايا باستاعان عازان بەك ءوزىنىڭ بارلىق شارۋاشىلىعىن باسقارۋدى باھرامعا بەرەدى. سۇلۋ ايەلگە، بايلىققا دا قىزىقپاعان باھرام قالايدا ەلىنە قاشۋدى ويلاستىرىپ جۇرەدى. ءبىر-ەكى رەت ۇستالىپ تا قالادى. عازان بەك ەرەكشە باقىلاۋ قويادى. وسىلاي جۇرگەندە فاتيما جۇكتى بولىپ، ءنادىر جانە باعىر اتتى ەگىز بالا تۋادى. جىلدار ءوتىپ جاتادى. باھرامنىڭ ەكى بالاسى دا باتىر تۇلعالى، ءارى ونەرپاز بولادى. باھرام ەكى بالاسىمەن بار بايلىقتى تاستاپ قاشپاقشى بولىپ جۇرگەندە، عازان بەك اۋلىنا ەدىل قالماقتارى شابۋىل جاسايدى. باھرام قالماقتارمەن بولعان وسى سوعىستا ەرلىك كورسەتەدى. كەيىن وسى سوعىستا العان اۋىر جاراقاتىنان قايتىس بولادى. ومىردەن وتەرىندە باتىر بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان ەكى بالاسىنا تۋعان ەلىنە قاشىپ كەتۋدى امانات ەتەدى. ەكى بالا قازاق ەلىنەن كوپ ادامداردى تۇتقىنعا اكەلىپ، تۇتقىنداردى تۇندە كۇزەتۋدى ءنادىر مەن باعىرعا تاپسىرادى. قولايلى ءساتتى پايدالانعان ءنادىر مەن باعىرعا تاپسىرادى. قولايى ءساتتى پايدالانعان ءنادىر مەن باعىر تۇندە تۇتقىنداردى بوساتىپ، ولارمەن بىرگە وزدەرى دە قاشادى.

كىشى ءجۇز ەلىنە كەلگەن ءنادىر مەن باعىر كىشى ءجۇز جاساقتارىنىڭ قۇرامىندا قالماقتارعا قارسى سوعىسقا قاتىسىپ، ەلگە تانىمال باتىر اتاعىن الادى. ءنادىر قالماقتارمەن بولعان ءبىر سوعىستا العان اۋىر جاراقاتتان قايتىس بولادى. ءنادىر قالماقتارمەن بولعان ءبىر سوعىستا العان اۋىر جاراقاتتان قايتىس بولىپ، ارتىندا ءمالى اتتى ءبىر بالاسى جەتىم قالادى. جاس بالانى بەرىش رۋىنان جاۋباسار باتىر بالا قىلىپ اسىراپ العان ەكەن.. ءمالى بەرىش رۋىنا كىرمە بولعاندىقتان بولۋ كەرەك، كەيىن «قۇل» دەگەن ءسوزدى قوسىپ الىپ قۇلمالى (1721-1784) اتانىپ كەتەدى. قۇلمالىدەن ءتورت بالا تۋادى، سونىڭ ءبىرى ماحامبەت اقىننىڭ اكەسى وتەمىس.

مارات مۇقانوۆ ماحامبەتتىڭ شەجىرەسىن بىلاي تاراتادى. (س.مۇقانوۆ «يز يستوريچەسكوگو پروشلوگو» الماتى. 1998ج. 128-بەت). بالتادان: 1. قاراسارى. 2. ناشان. 3. قاناپيا. قاراسارىدان 2 بالا: باھرام، تۇرسىنباي باتىر (1713-1819). باھرامنان (ايەلى فاتيما) 2 بالا: ءنادىر، باعىر (1704-1790); نادىردەن قۇلمالى (1721-1784); قۇلمالىدەن 4 بالا: وتەمىس بي (1757-1836), شىنتاي مىرزا، قوبىلانباي مەرگەن، ايتباي بالۋان; وتەمىس بيدەن 10 بالا: (وتەمىستەن تۋعان ون ەدىك، ونىمىز اتقا مىنگەندە، جەر قايىسقان قول ەدىك. ماحامبەت، توقتامىس، قوجاقمەت، ىبىرايىم، عايىپ، حاسەن، سمايىل، دوسمايىل، سۇلەيمەن، بەكماعامبەت).

باھرامنىڭ ەكىنشى بالاسى باعىر كىشى ءجۇز ەلىندە ۇيلەنىپ، ودان سەيدۋالي اتتى بالا بولادى. تۇرىكمەندەرمەن بولعان ءبىر سوعىستا باعىر اۋىر جارالانادى، سەيدۋاليدى بەرىش رۋىنىڭ باتىرى جاۋعاشار تاربيەلەيدى. جاراسىنان ءتاۋىر بولعان باعىر سىرىم داتوۆتىڭ (1783-1797) كوتەرىلەسىنە قاتىسادى.

باعىر كەيىن كەرەي ەلىنە، كوشەبەنىڭ قاراباس ەلىنە كوشىپ كەلەدى، 1790 جىلى 86 جىل ءومىر ءسۇرىپ قايتىس بولادى. باعىردىڭ بەكەت اتتى بالاسىنان تاراعان ۇرپاقتار سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، رەسەيدىڭ تۇمەن وبلىسىندا تۇرادى. سەيدۋالي اتتى بالاسىنان تاراعان ۇرپاقتار كىشى ءجۇزدىڭ بەرىش اتاسى ىشىندە جاۋعاشار باتىر ۇرپاعىن جالعاستىردى.

مارات ءسابيتۇلى مۇكانوۆتىڭ حالىق اۋزىنان، شاڭگەرەيدەن جانە جازۋشى امانتاي ساتاەۆتان الىپ جاساعان شەجىرەسى بويىنشا ماحامبەت وتەمىسۇلى ابىلاي حاننىڭ سۇيەكتى باتىرى تۇرسىنباي باتىرمەن (1713-1819) بەسىنشى اتادان قوسىلادى ەكەن. قازاق تاريحىندا، تاريحي ادەبيەتتەردە تۇرسىنباي باتىر تۋرالى از جازىلعان جوق. دەگەنمەن كوپتەگەن باتىرلار ابىلاي حاننىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ كەلەدى. تۇرسىنباي باتىردىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ دەربەستىگى تۋرالى ءوزىنىڭ بولەك پىكىرى بولعان. ابىلقايىر حان قازاق حاندىعىنىڭ قولاستىندا، سامەكە مەن ابىلمامبەت حاندار ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ قولاستىندا، ابىلاي حان رەسەي مەن قىتاي قولاستىندا ارالىق ساياسات ۇستاسا، تۇرسىنباي ەشكىمگە باعىنباي قازاق حاندىعىنىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ، باشقۇرت، نوعاي، قاراقالپاقتاردى قىسىپ الىپ تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدى ۇسىندى. مەملەكەت باسىنا حان ەمەس، حالىق سايلاعان كوسەم بولۋ كەرەك. كوسەمنىڭ قۇرامىنداعى ءار حالىقتى باسقاراتىن ءتورت كومەكشىسى بولۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسى بولدى. بۇل پىكىرىنە ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي-ۋاق جانە كىشى ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارى كەلىسكەنمەن ابىلاي سۇلتان باسقارعان كوپشىلىك كەلىسپەيدى. تۇرسىنباي رەنجىپ، ءوزىنىڭ قولاستىنداعى رۋلارىمەن تەرىستىككە، باتىس ءسىبىر جەرىنە قونىس اۋدارادى. سول كەزدە تۇرسىنباي باتىر ايتتى دەگەن مىنا ءسوز ەل اۋزىندا ساقتالىپ قالعان ەكەن:

«ءوز وتىنا قان قۇيىپ، كىسى وتىنا ماي قۇيعان سورلى قازاعىم-اي، قويداي جۋاس قايران ەلىم-اي! قاشان تۇتاس، بەرىك ەل بولار ەكەنسىڭ»!

كەرەي رۋىنىڭ بالتا اتاسىنىڭ قالىڭ ەلى وسى ۋاقىتقا دەيىن تەرىستىكتە قورعان، تۇمەن، چەليابى جەرلەرىندە تۇرىپ جاتىر.

1959 جىلى الماتى قالاسىنداعى قازاقتىڭ اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە «ماحامبەت-رەاليست اقىن» دەگەن تاقىرىپتا كۋرستىق جۇمىس جازۋعا تاپسىرما الدىم. ماحامبەت جايلى جازىلعان ادەبيەتتەردى وقۋ ۇستىندە جاڭگىر حان ورداسىنداعى ءبىر ساراي اقىنىنىڭ ماحامبەتتى جامانداپ: «بۇلىكشىل، قۇلدان تۋعان، قاڭعىرعان بالتا كەرەي» دەپ جازعان ءبىر ولەڭىن وقىدىم (ولەڭ اۆتورىنىڭ اتى-ءجونىن ۇمىتىپ قالىپپىن). ءوزىن كىشى ءجۇزدىڭ بەرىش رۋىنانمىن دەيتىن ماحامبەتتى بۇلاي دەۋى، ارينە، مەنى قاتتى ويلاندىردى. «نەگە بۇلاي؟» دەگەن سۇراقتى بىزگە XIX عاسىر ادەبيەتىنەن لەكتسيا وقيتىن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى توكەن ابدىراحمانوۆقا، ادەبيەت تەورياسىن وقىتاتىن، ماحامبەت جايلى زەرتتەۋ ەڭبەك جازعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قاجىم جۇماليەۆكە قويدىم. «وشىككەن ساراي اقىندارى مۇقاتۋ ايتا بەرەدى. ءوزىنىڭ شىن رۋىن ايتۋعا ماحامبەتتىڭ جۇرەگى جەتپەي وتىر دەيسىڭ بە؟ الدە سەن باتىر اتا تاۋىپ العىڭ كەلدى مە؟» – دەپ، قاجىم جۇماليەۆ كەكەسىندى جاۋاپ بەرگەنى ءالى ەسىمدە (بۇل كىسىنىڭ ماحامبەتپەن رۋلاس ەكەنىن ەستيتىنمىن).

«پاراسات» جۋرنالىنىڭ 1996 جىلعى ەكىنشى سانىنان جازۋشى قاليحان ىسقاقۇلىنىڭ «اعادان العان نەسيە» (عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى سىر) اتتى ەستەلىگى باسىلعان. ەستەلىكتە قاليحان ىسقاقۇلى عابيت مۇسىرەپوۆكە شاڭگەرەي شەجىرەسى بويىنشا ماحامبەتتىڭ رۋى بالتا كەرەي ەكەنىن ايتادى. ماحامبەتتىڭ ارعى اتاسىن بىلاي تاراتادى: اشامايلى كەرەي-قۇرسارى-بالتا-بايرام-ءنادىر-قۇلمالى-شىبىنتاي-وتەمىس-ماحامبەت. بالتادان تۋعان بايرام ءبىر سوعىستا تۇرىكمەنگە تۇتقىنعا تۇسەدى دە، ونىڭ بالاسى ءنادىر بەرىش رۋىندا قولبالالىقتا جۇرەدى. نادىردەن تۋعان ءمالىنى قۇلمالى دەپ اتاپ كەتكەن. قاليحان ىسقاقۇلى بۇل شەجىرەنى امانتاي ساتاەۆتىڭ كارتوتەكاسىنان العانىن جازادى.

مۇحتار اۋەزوۆ، «ماحامبەت» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە (15 توم. 1984 جىل) ماحامبەتتىڭ اتالارى جايلى بىلاي دەپ جازادى: «تۋىسى بەرىش رۋىنان. اتاسى وتەمىس. ونىڭ اتاسى – قۇلمالى. ءمالى دەگەن قازاققا ءبىر سوعىستا قولعا تۇسكەن تۇتقىن ەكەن. بەرىش ىشىندە تۋماس دەگەندەر ەنشىلەس، تۋىسقان قىپ اكەتكەن». وسىنداي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك ماحامبەتتىڭ بەرىش ىشىنە كىرمە رۋدان تاراعانى انىق  دەۋگە بولادى.

وسىنىڭ ءبارى ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ بالتا كەرەي ءناسىلى ەكەنىن انىقتايدى.

ماحامبەت ءبىر رۋدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ – قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى. شەجىرە جازۋ رۋعا جىكتەلۋ ەمەس، بۇل ءبىر جاعىنان تاريحتىڭ ەتنوگرافيالىق ءرولىن اتقارسا، ەكىنشىدەن، تاريحي شىندىقتى اشىپ، تاريحي دەرەك-مالىمەتتەر جاسايتىنىن انىق دەۋگە بولادى.

امانتاي ساتاەۆ.

ماحامبەتكە

ماحامبەت الشىن ەمەس، زاتىڭ باسقا،

جىلقىنىڭ توبەلىندەي جۇلدىز قاسقا.

اتاقتى بەرىش ەرنازار بالا قىلىپ،

ۇلىم دەپ ۇران شاشقان التى الاشقا.

قاڭعىرىپ ورتا جۇزدەن كەلگەن كىرمە،

الشىنعا ءۇش اتادان جايدىڭ ىرگە.

اتاڭىز قۇلمانياز، ءسۇيىن ەكى ەر بالا،

ارقادان تۇتقىن بولعان تۇرىكپەندەرگە.

ماحامبەت كەلىپ ءجۇرسىڭ حان بازارعا،

قايمىقپاي قارسى شىعىپ تۋرا اجالعا.

ءىنى بوپ، تۋىسقاندىعىڭ قۇتتى بولسىن،

كەسىپ يساتايداي سۇم تاجالعا.

سەن  ءجۇرسىڭ بايۇلىعا بولىپ مەرەي،

بەزەسىڭ قاشقالاقتاپ جاڭگىرگە ەرمەي.

بەرىشتىڭ قولتۋما ۇلى بولا قاپسىڭ،

بولسا دا ورتا جۇزدە زاتىڭ كەرەي.

سەن ءجۇرسىڭ وردا ماڭىن ءبىر دە كورمەي،

جاڭگىرگە شاقىرسا دا قويدىڭ كەلمەي.

جۇرەسىڭ كەر جورعا اتپەن ەل ارالاپ،

كەرەيدەن ءمىنىپ كەلگەن بايگە كەردەي.

جىلقى العان تۇرىكمەندەر ارقا ەلىنەن،

جاس بالا ەكى بىردەي قولعا ىلىنگەن،

بەرىش جاۋباسار قول باستاپ شىققان

شاپقىنشى دۇشپاندارعا كەزدەي كەلگەن.

جاۋباسار تۇرىكپەن قولىن بارىپ شاپقان،

ولاردى قىرىپ سالىپ، ولجا تاپقان.

ەكى ۇلدى قۇلمانياز، ءسۇيىن دەگەن،

ايىرىپ جاۋدان امان الىپ قايتقان.

اعاسى جاۋباساردىڭ قارت ەرنازار،

اللادان پەرزەنت سۇراپ قىلىپتى زار.

بالا ەتىپ قۇلمانيازدى ەرنازار العان،

اداسىپ ورتا جۇزدەن كەلگەن اتاڭ،

قوس  جەتىم پاناسى جوق سىباي-سالتاڭ

اتاڭنىڭ قۇلمانياز كەگى بارداي،

جاڭگىرگە نەگە بولدىڭ سونشا قاتاڭ؟

ماحامبەت كەتىپ پە ەدى حاندا كەگىڭ،

جەك كوردىڭ نەگە مۇنشا حاننىڭ بەگىن؟

بەرىشتىڭ ۇلى ەدىم دەپ اسقاقتاما،

كەرەيدەن اشامايلى سەنىڭ تەگىڭ.

اشامايلى ىشىندە بالتا كەرەي،

بولعايسىڭ ءوز ەلىڭە بارىپ مەرەي.

الشىندا جۇرەر بولساڭ جايىڭا ءجۇر،

كۇناسىن حان، سۇلتاننىڭ كۇندە تەرمەي.

قوسىلعان ءوزىڭ شىققان تەكتەرىڭە،

ءتىل تيگىزبەي جاڭگىردىڭ بەكتەرىنە.

كەرەيىم، ساياق جۇرگەن تاياق جەرسىڭ،

جۇرمەگەي، حان كوزىنە كوپ كورىنە.

كەتە الماسسىڭ كوپ ۇزاپ،

سورلاتار جاڭگىر قۋعىنداپ

وسى ولەڭدى جولداعان،

حان اقىنى جانۇزاق

اتاڭنىڭ قۇلمالى دەپ ەسىمىن قويعان.

وزگەرتىپ قۇلمانياز دەگەن اتتى،

تويىنا ەرنازار ات-تايلاق سويعان،

ەتىنە ات- تايلاقتىڭ الشىن تويعان.

بولسىن دەپ ءۇيىم مەنىڭ دۋمان-بازار.

جانۇزاق (جاڭگىر حان كەزىندەگى ساراي اقىن)

بۇل ولەڭ بەلگىلى قاراعاندىلىق جازۋشى جايىق بەكتۇروۆتىڭ 1987 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە قاراعاندى وبلىستىق «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنە جاريالاندى ( №203).

تۇرسىنباي باتىر. سوڭعى جىلدارى قازاق اراسىندا باتىرلار مەن بيلەر­دىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگى جونىندە اڭگىمە تاراۋدا. كەي­بى­رەۋ­لەر قازاق قولدان باتىر، بي جاساپ ءجۇر دەپ ەل اعالارىن، جۋر­ناليستەردى، تاريحشىلاردى كىنالايدى. شىن مانىندە عى­لىمدا باتىر، بي ۇعىمدارىنىڭ انىقتاماسى بەرىلگەن جوق. قىر­عىن سوعىستا قالىڭ قولدى باستاعان ەر جۇرەك قولباسشى دا باتىر، ازعانا جىلقىسىن بارىمتاشىلاردان قايتارعان قايسار جىگىت تە باتىر. القالى ورتادا رۋ ارالىق ايتىستاردا قارا قىلدى قاق جارىپ، ادىلدىگىن شەشىپ بەرگەن دانىشپان دا بي، نە­مەسە اۋىل اراسىنداعى كورشى-كولەمنىڭ تالاس-تارتىسىن شەش­كەن ادامدى دا قازاق بي دەيدى. سوندىقتان دا تا­ري­حىمىز­دا باتىردىڭ دا، ءبيدىڭ دە كوپ بولعاندىعىنا تاڭ قالۋعا بول­ماي­دى. ولاردى ىرىكتەپ، توپقا ءبولىپ دەڭگەيلەرىن انىقتاۋ عى­لىم­نىڭ الدىنداعى زور مىندەت ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون.

قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ولكەلەرى سوناۋ ىقىلىم زا­مان­نان توعىز جولدىڭ تورابى بولىپ، وعان اركىمدەردىڭ قىزىق­قان­دى­عىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر تاريحتا وتە مول. بۇل ولكە سوناۋ كو­نە زاماننان وسى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىم­دار­دىڭ، رۋ-ۇلىستاردىڭ يەلىگىندە بولعاندىعى بەلگىلى. بۇل جەردەن دە تالاي باتىر، تالاي اقىن، حالقىنا قالتقىسىز قىز­مەت ەتكەن بيلەر مەن شەشەندەر شىققان. وكىنىشكە وراي، جازۋ ونە­رىن دۇنيەجۇزى حالىقتارىنىڭ كوبىنەن ەرتەرەك يگەرسە دە، ءبىز­دىڭ قازاق ءوز تاريحىن ۇرپاعىنا اۋىزشا جەتكىزگەن.

بۇگىنگى ءسوز ەتكەلى وتىرعان باتىرىمىز كەرەي رۋىنىڭ بال­تا تايپاسىنا جاتاتىن ەرتىسبايۇلى تۇرسىنباي. ول 1700 – با­رىس جىلى  كورشى رەسەيگە قاراستى قازىرگى تۇمەن وبلى­سىن­داعى ەسىل اۋدانىنىڭ جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، 1801 جىلى سول رەسەيگە قاراستى چەليابى وبلىسىنداعى يتكول اۋدانىنداعى ءوزى­نىڭ سوڭعى مەكەنىندە 101 ء(جۇز ءبىر) جاسقا كەلىپ، اۋىرىپ ءدۇ­نيە­دەن ءوتىپتى. تۇرسىنبايدىڭ ءوزى قازىرگى رەسەي جەرىندە تۋىپ، رەسەي جەرىندە دۇنيەدەن وتكەنىمەن كەرەي ەلىنىڭ مەكەنى قازاقس­تاننىڭ سولتۇستىك ايماعى ەكەندىگى بەلگىلى. قوجابەرگەن جىراۋ «ەلىم-اي» اتتتى داستانىندا:

مەكەندەپ توبىل، ەرتىس ەكى اراسىن،

قازاقتىڭ كۇيگە بولەپ ەن دالاسىن.

ساۋىقشىل ورتا ءجۇزدىڭ كەرەيى ەدىك،

ءۇش ءجۇزدىڭ جات كورمەگەن ەش بالاسىن. –

دەيدى. ال ەندى ول ءوزىنىڭ «اتا تەك» داستانىندا ول بىلاي دەيدى:

اتانعان بابام عالي- «اشامايلى» ،

وسىرگەن مىڭداپ تايلاق قۇلىن-تايدى.

سىبىرگە ۇرپاقتارى قونىستانىپ،

ەل بولىپ، ەرتە كەزدەن قانات جايدى.

شالقار كول، نۋ ورماندى ءسىبىر جەرى،

ءسىبىردى مەكەن ەتكەن كەرەي ەلى.

ەگىن ساپ، كۇن كورۋدىڭ قامىن ويلاپ،

باس قوسىپ، كەڭەس قۇرعان بي مەن بەگى.

مىنە وسى شۋماقتاردان قازاق ەلى سوناۋ كونە زاماننان قازىرگى باتىس ءسىبىر مەن سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ورماندى دالا­سىن مەكەن ەتكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. ءحVىى عاسىردىڭ سو­ڭىندا ءسىبىر حاندىعى ىدىراعان كەزدە قازاق جەرلەرىنىڭ كوپ­شى­لىگى رەسەي مەنشىگىنە ءوتتى. مىنە سودان بەرى تالاي جىلدار وتسە دە، حالىقتىڭ تاريحي ساناسىندا ءسىبىردىڭ ورماندى دالاسى قا­لىپ قويعان. باسىنا قاۋىپ تونگەندە اتا-اناسىن، اتا-قونىسىن، تۋ­عان جەرىن ىزدەيتىن بالا سياقتى، كەشەگى ەل باسىنا كۇن تۋىپ، اۋىرت­پاشىلىق كورگەن حح عاسىردىڭ 30-جىلدارى قازاقتىڭ كوپ­شىلىگى رەسەيدە قالعان ءسىبىر جەرىنەن پانا تاپتى. كوپشىلىگى وسى كۇنگە دەيىن سول جەردى مەكەندەپ جاتىر.

تۇرسىنباي باتىر جونىندەگى العاشقى دەرەكتى بىزگە جەت­كىز­گەن سەگىز سەرى بابامىز. سەگىز سەرى (مۇحامەد قاناپيا) شاقشاق­ۇلى تەك ءانشى، كۇيشى، اقىن بولىپ قانا قويماي، ءوز ەلىنىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلىپ، شەجىرەسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتكەن ادام. كەرەي شەجىرەسىن ودان كەيىن جالعاستىرعان، جيناس­تىر­عان، حاتتاپ، مۇراعاتقا تاپسىرعان تاشمۇحامەد ءتابيۇلى بارلى­باەۆ بولعان. باسقالارىنا قاراعاندا كەرەيدىڭ كوشەبە اتا­سىنىڭ شەجىرەسى تولىق جازىلعان. ويتكەنى ونىڭ تۇپكى اۆ­تورى داۋلەن تارحان تاۋازارۇلى جەتى ۇلتتىڭ ءتىلىن بىلگەن وتە ءبى­لىمدى، دانا ادام بولعان. شەجىرەنى جالعاستىرۋشى تولىباي سىن­شى جانە ونىڭ بالاسى قوجەبەرگەن جىراۋ دا ءوز زاما­نى­نىڭ وزىق ويلى ادامدارى ەدى. مىنە سول شەجىرە بىزگە  مالىك راما­زانۇلى، قوجاحمەت ءدارىبايۇلى (1891-1978 ج.ج.), بال­عوجا كەنجەعوزىۇلى (1902-1992 ج.ج.), سەيىتقالي ىدىر­ى­سۇلى (1911-1998 ج.ج.), ەلەۋكە قالدانۇلى، ساعيدوللا قۇلماعان­بەتۇلى، تولەش ءاۋشاھىمانۇلى (1937-1994 ج.ج.), اسكەر بالعوجاۇلى (1929-2002 ج.ج.), عازيز سۇراعانۇلى ارقى­لى جەتىپ وتىر.

سونىمەن قاتار، سوناۋ 1950 جىلدان باستاپ سەگىز سەرىنىڭ ءومى­رى مەن قوعامدىق قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەردى، شىعار­مالارىن، شەجىرەسىن جيناپ – زەرتتەگەن بۇل كۇندە كوزى ءتىرى قا­ريا، دراماتۋرگ-جازۋشى – نابيدەن ابۋتاليەۆ. جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان شەجىرەشى قاريالارمەن كەزدەسىپ، ولارمەن سۇحبات­تاسقان جانە ايتقاندارىن قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن بەلگىلى اۋىز ادەبيەتىن جيناۋشى عالىم قاراتاي بيعوجين اقسا­قال. قاراعاندى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋل­تەتىنىڭ تۇلەگى قاراتاي اعا بۇكىل ءومىرىن قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىن ارالاپ، ەلدەگى قۇيما قۇلاق، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق شەجىرەشى اقساقالدارمەن كەزدەسىپ، قازاقتىڭ بەلگىلى قاي­رات­كەرلەرى جونىندە وتە قۇندى ماتەريالدار جيناعان. كەيىندە «قازاق باتىرى» جۋرنالىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كە­زىن­دە ءبىرشاما ماقالا جازىپ، ەلگە بەلگىلى بولدى. جاسىنىڭ ۇلعايۋ­ىنا بايلانىستى ول 2000 جىلى قىزىلجارعا ورالىپ، سەگىز سەرى، قوجابەرگەن، داستەم سال، شال اقىن جونىندە كىتاپ­تار جازۋعا جانە ونى باسپاعا ازىرلەۋگە ات سالىستى.بۇگىندە سول­تۇس­تىك قازاقستان وبلىسى جامبىل اۋدانى ءايىمجان اۋىلىن­دا تۇراتىن شەجىرەشى قارت ءوز جيعان-تۇيگەندەرىن وڭدەپ، باسپاعا دايىنداۋ ۇستىندە. تومەندەگى تۇرسىنباي با­تىر جونىندەگى ماعلۇمات، سول كىسىنىڭ قولجازبا قورىنان الىن­دى.

وكىنىشكە وراي ءباسپاسوز بەتىندە، انىقتامالىق ادەبيەتتە، تاري­حي شىعارمالاردا تۇرسىنباي جونىندە مالىمەت  جوقتىڭ قاسى. تۇرسىنباي باتىر كىم؟ ول قانداي داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادام؟ حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ جولىن­دا ول قانداي ەرلىك جاسادى؟ ودان ۇرپاق قالدى ما؟ قالسا ولار­دىڭ تاعدىرى قالاي بولدى؟ باتىر قورعاعان جەر، قانى تام­عان ەل بۇگىندە قانداي حالدە؟ مىنە، وسى ساۋالدار عىلىمدا ءالى شەشىمىن تاپپاعان. دەگەنمەن قولدا بار از عانا دەرەكتى پاي­دالانىپ، ءحVىىى عاسىرداعى توبىل وڭىرىندە بولعان تاريحي پروتسەستەرگە شولۋ جاساپ كورەلىك.

ءحىىى – ءحVىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءسىبىر حاندىعىنىڭ قۇرا­مىندا بولعان سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي وبلىسىنىڭ تەرىسكەي اۋداندارى كەيىن كەلە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامى-نا كىردى. اشامايلى كەرەيدىڭ بالتا، كوشەبە، تارىشى، سيبان تايپا­لارىنا جاتاتىن ۇلكەن ەل تاريحىمىزعا تالاي مارعاسقا ۇل­دارىن بەرگەندىگى ءمالىم. ال ەندى تۇرسىنباي باتىر بالتا كە­رەي ىشىندە قاراسارى ايماعىنا جاتادى.

اشامايلى-كەرەي تاناش تارحان فارحادۇعىلىنىڭ ورتان­شى بالاسى بولات ءباھادۇر – بالتا كەرەيدىڭ ءتۇپ اتاسى. زاما­نىندا بالتا تاناشۇلى التىن وردا حاندىعىنىڭ ايگىلى اسكەر­باسىلارىنىڭ ءبىرى ەكەن. ول ءحىV عاسىردا ءومىر سۇرگەن ورداباسى اتاعىن العان ايگىلى بالتا ءباھادۇرتاناش تارحانۇلىنىڭ تۋعان ءىنىسى، اناسىنىڭ ەسىمى – ايشا. سەگىز سەرى شەجىرەسى بويىنشا بالتا ءباھادۇردىڭ ون ەكى ايەلىنەن قىرىق سەگىز ەر بالاسى بولىپتى.

بالتا ءباھادۇردان وربىگەن سانى مول ۇرپاق بالتا كەرەي دەگەن ۇلكەن رۋ بولعانمەن،  قازاق-جوڭعار سوعىسى جىلدارىندا وراسان كوپ قىرىلعان. سوندىقتان بالتا تارحان­نىڭ قىرىق سەگىز ۇلىنىڭ كوبىسىنەن ۇرپاق قالماپتى. وسى كۇنگى بالتا كەرەيلەر سول بالتا سارداردىڭ نوعاي، مۇحام­مەدالي، مۇستافا ەسىمدى ۇلدارىنىڭ ۇرپاقتارى.

تۇرسىنبايدىڭ اكەسى ەرتىسبايدان 14 بالاسى بولىپتى. (بارلىباي، ەردەنباي، جارقىنباي، تۇرسىنباي، تىنىمباي، تۋعانباي، تۇمەنباي، تىنەي، ونەرباي، ناۋرىزباي، مەڭدىقارا، داۋقارا، ءشۇيىنشالى، يگىلىك.) ەرتىسبايدىڭ ون ءتورت ۇلى دا جاۋىنگەر بولعاندىعى ءمالىم.سونىڭ ىشىندە ەڭ باتىرى تۇرسىنباي ەكەن. باتىر دەگەن اتاقتى ول 17 جاسىندا يەلە-نەدى. اۋىلدىڭ ەر-ازاماتتارى سوعىسقا كەتكەندە، ءبىر توپ قالماق كەلىپ، جىلقىعا تيەدى. ولار ادامداردى تۇتقىنداماقشى بولادى. سوندا كارىلەردى، جاس بالا جىگىتتەردى اتتارعا مىنگىزىپ، قارۋ اسىندىرىپ، سول توپتى ءوزى باستاپ، 17 جاسار تۇرسىنباي ۇستىنە ساۋىت كيىپ، قارۋ – جاراق اسىنىپ، قارا ايعىرعا ءمىنىپ، جاۋدى قۋىپ جەتىپ، ۇران سالىپ، زىرىلداۋىق تارتىپ، جىلقى-تۇيەنى ەلگە قايىرىپتى. ول سوندا وزىنە جابىلماق بولعان قالماقتاردى اسقان شاپشاڭدىقپەن ءبىر – بىرىنە قوسپاي، نايزالاپ، اتتان ءتۇسىرىپ ۇلگىرىپتى. جەكپە-جەكتە وزدەرىن شىداتپاعان سوڭ، قالماقتاردىڭ ءتىرى قالعاندارى زورعا قاشىپ قۇتىلىپتى. سودان باستاپ تۇرسىنبايدىڭ باتىر اتاعى شىعىپتى.

1719 جىلى جازدا ءاز تاۋكە حاننىڭ اسىندا شۇبار اتى بايگەدەن كەلگەن جاس جىگىت تۇرسىنباي قىرعىزدان، قوقان، حيۋا، بۇحار حاندىقتارىنان كەلگەن بالۋاندارمەن  كۇرەسىپ، ءبارىن جىعادى. ءسويتىپ، جەتى بالۋاندى جىققان تۇرسىنبايعا ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى «تۇيە بالۋان»  اتاعىن بەرەدى.

تۇرسىنبايدىڭ قانداي باتىر ەكەنىن قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» جىر-داستانىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندەگى مىنا شۋماقتاردان-اق اڭعارۋعا بولادى:

ءۇش بيدەن، مەنەن باتا العان،

تۇيە بالۋان اتانعان.

بالتا كەرەي تۇرسىنباي،

اسقان باتىر قاتاردان.

شىققان تەگىن سۇراساڭ،

ەرتىسباي ساردار بالاسى.

جاستا بولسا، ول شاھىبوز،

قازاقتىڭ ۇلكەن پاناسى.

اقىلى ارتىق وزگەدەن،

ءۇش ءجۇزدىڭ وزىق داناسى.

باعالاعان ەرلىگىن،

ورتا ءجۇزدىڭ بالاسى.

دۇشپان شوشىر ايباتتى،

كوپ باتىردان قايراتتى.

قالماق تيگەنىن ەستىسە،

دەي بەر جاۋدى جايراتتى.

سونداي ەرلەر اتتانسا،

جوڭعاردىڭ قۇرىر شاراسى.

ىشكەرىلەي ەنۋگە،

كەلە قويماس شاماسى.

تۇرسىنبايدىڭ ەرلىگىن ءادىل باعالاپ، ونىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە قوجابەرگەن، داستەم سال، بۇقار، تاتىقارا، ۇمبەتەي، جانكىسى (كەرەي), كوتەش، جاناق (ۇلكەن), شال، سالعارا اقىندار ولەڭدەر، داستاندار شىعارعان ەكەن. الايدا ول شىعارمالار ءبىزدىڭ كەزەڭگە كەلىپ جەتكەن جوق.

تۇرسىنبايدىڭ 17 بالاسى بولىپتى.(ايبەك، بايبەك، بەردىبەك، بەتجان، بەكمۇحاممەد، ەرمۇحاممەد، جانمۇحاممەد، تاشمۇحاممەد، احمەت، ماحمەت، ايكەن، بايتەن، جايكەن، بايمەن، تاۋكەن، كەشۋباي، كەلدەن).

تۇرسىنباي باتىردىڭ بالالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتىسى كەشۋباي ەكەن. ول ءارى باتىر، ءارى جان-جاقتى، ۇلكەن قولونەرشى كىسى بولىپتى. كەشۋباي قۇدايبەردى اتىعاي قۇلسارى ءبورىۇلى اۋليە – باتىردىڭ نازيحا ەسىمدى قىزىنا ۇيلەنىپتى. ول ءۇش ۇلدى بولىپتى ء(الىباي، ءتاجىباي، ءسالىمباي).

كەشۋبايعا اكەسى تۇرسىنباي ەنشى بەرگەندە، توبىل وزەنى بويىنداعى ۇيالىساي دەگەن جەردى بەرىپتى.  كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارى بۇل اۋىل كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ، كەيىننەن 60-جىلدارى قاراتال كەڭشارىنىڭ قۇرامىنا ەندى. يرەلەڭدەي اققان توبىل وزەنى ۇيالىساي تۇسىندا بۋىرقانىپ كەلىپ، اۋىلدان الىستاپ كەتەدى. تالىنىڭ جۋاندىعى بىلەكتەي، جۋاسى جانعا داۋا، ءشوبى شۇيگىن، شيەسى مەن بۇلدىرگەنى بالالاردى ءماز ەتكەن قازاقتىڭ قۇتتى قونىسى تالاي مارعاسقالاردى دۇنيەگە اكەلدى. كەشۋباي اۋىلىن حالىق «باتىر اۋىلى» دەپ، ءوز اعاسى ءۋالي حانمەن رەنجىسىپ، بولەك كەتىپ، كەشۋبايعا كەلىپ پانالاعان باقتىباي تورە ابىلاي حانۇلىنىڭ اۋىلىن «تورە اۋىلى» دەپ اتاعان ەكەن.

كەشۋباي باتىر تۇرسىنبايۇلى ەمەنالى كەرەيدىڭ تاز اتاسىنان شىققان كيىكباي شەشەن ايتۋعانۇلىمەن، بايىمبەت اتىعاي شال اقىن قۇلەكەۇلىمەن قۇرداس، دوس كىسى بولىپتى. بۇل ۇشەۋى سوڭعى كەزدەسكەندە، ءبىر-بىرىمەن ولەڭ ارقىلى قوشتاسقان ەكەن. تۇرسىنبايدىڭ بايتەن ەسىمدى ۇلى ءوزىنىڭ سەرىلىگىمەن كوپتىڭ اۋزىنا ىلىككەن، ال ايكەن (ۇلدارى:بەگالى، ەرالى، مەرالى، سەرالى) ەسىمدى بالاسى اڭشى، قۇسبەگى، ايگىلى مەرگەن بولىپتى. ونىڭ باسقا بالالارىنىڭ تاعدىرى بىزگە بەلگىسىز. قانجىعالى بوگەنباي باتىر ءار جورىقتان كەلگەن سايىن قاز داۋىستى قازىبەك بيگە سالەم بەرىپ، اقىل – كەڭەس سۇراپ جۇرەدى ەكەن. بوگەنباي ءبىر جورىقتان ەلگە ورالعان سوڭ، وزىنە سالەم بەرە كەلگەندە، قازىبەك بي: «سەنىڭ دە جاسىڭ جەتپىس بەسكە كەلىپ قالدى. ورنىڭا كىسى دايىنداپ ءجۇرسىڭ بە؟» – دەپتى. سوندا بوگەنباي: «ورنىما شاپىراشتى ناۋرىزباي، جاعالبايلى ءتوس، قاراكەرەي نايمان قابانباي – ۇشەۋىنىڭ ءبىرىن ۇسىنباقپىن!» – دەگەن ەكەن. ول ءسوزدى ەستىگەن قازىبەك بي: «ساعان ورداباسىلىق مانساپتى كىم بەردى؟» – دەپ سۇراپتى. سوندا بوگەنباي قىسىلىڭقىراپ قاپ: «كەرەي قوجابەرگەن جىراۋ بەردى»، – دەپ جاۋاپ قايتارىپتى. بوگەڭنىڭ شىندىقتى ايتقانىنا رازى بولعان دانىشپان قاز داۋىستى: «وندا الگى اتاعان ۇشەۋىنىڭ ءبىرىن ۇسىنامىن دەگەنىڭ دۇرىس ەمەس. ورداباسىلىققا كەرەيدىڭ باتىرلارى: كوشەك پەن تۇرسىن­بايدىڭ ءبىرىن ۇسىن!» – دەگەن ەكەن. بوگەنباي وعان كەلىسەتىنىن ءبىلدىرىپتى.

الايدا 1755 جىلى بوگەنباي شاپىراشتى ناۋرىزبايعا حات جولداپ، ونى ءوز ورنىنا ۇسىنباقشى ەكەنىن ايتىپتى. سوندا شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىر: «بوگەڭ اتانىڭ ماعان جول بەرگەنىنە راحمەت! مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن حالقىمەن قوسا قورعاۋعا جاراسام بولدى، ورداباسىلىققا جارامايمىن. ول قىزمەتتى اتقارۋعا كوشەك، تۇرسىنباي، قابانباي ۇشەۋىنىڭ ءبىرىن ۇسىنعانىڭىز ءجون بولادى»، – دەپ، جاۋاپ قايتارىپتى سونان سوڭ بوگەنباي شاپىراشتى ناۋرىزبايعا جاساعان ۇسىنىسىن اۋەلى جاعالبايلى ءتوس باتىرعا، ودان كەيىن قاراكەرەي نايمان قابانباي باتىرعا ۇسىنىپتى. بىراق ءتوس تە، قابانباي دا ورداباسىلىق قىزمەتتەن باس تارتىپتى. سونى قاز داۋىستى قازىبەك بي ەستىپ، «ورداباسىلىق قىزمەتتى ساۋداعا سالعانى نەسى؟ بوگەنباي ماعان بەرگەن ۋادەسىن اياقسىز ەتپەسىن. تۇرسىنبايدى ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرىنە ورداباسى ەتىپ سايلاتسىن!» – دەپ، اقشاۇلىنا سالەم ايتىپتى. ونىڭ ۇستىنە، قابانباي دا، ءتوس تە، ناۋرىزباي دا: «ورداباسىلىققا تۇرسىنبايدى سايلاتسىن!» دەپ تىلەك قويعان ەكەن. كوشەبە كەرەي كوشەك باتىر اسقانۇلى دا تۇرسىنبايدىڭ ورداباسى بولعانىن حوش كورىپتى.

كەي شەجىرەدە 1755 – دوڭىز جىلى جازدا الاكولدىڭ جاعاسىندا حان، سۇلتان، ۋازىرلەر، شورالار، بيلەر، بەكتەر، باتىرلار باس قوسقان قۇرىلتايدا بوگەنباي باتىردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تۇرسىنباي باتىردى بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، ونان سوڭ ۇستىنە شىمقاي اق كيىم كيگىزىپ، كوكىرەگىنە قۇران ۇستاتىپ، اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرىپ، ورداباسى ەتىپ سايلايدى. ەندى ءبىر شەجىرەدە تۇرسىنباي سارداردى 1758 – بارىس جىلى جازدا شىعىس تۇركىستاندى جاۋدان (جوڭعار باسقىنشىلارىنان) تازارتقان سوڭ، اتالمىش ايماقتاعى سايرانكولدىڭ جاعاسىندا جەڭىس تويىنان كەيىن قۇرىلتاي اشىپ، سوندا ءۇش ءجۇزدىڭ اسكەرىن باسقاراتىن ورداباسى ەتىپ سايلاپتى.

شىعىس تۇركىستان جەرىندە تۇرفان اسۋى ءۇشىن بولعان 1758 جىلدىڭ كۇزىندەگى سوڭعى شايقاستا قازاق اسكەرىن تۇرسىنباي باتىر باسقارىپتى. سول ۇلكەن ۇرىستا تۇرسىن­بايدىڭ جاقسى قولباسشى ەكەنىن سول كەزدەگى اقىن – جىراۋلار جىرعا قوسىپتى. 1771 جىلى جازدا ەدىل بويىنان شىعىستاعى جۇرتىنا قونىس اۋدارۋ ماقساتىمەن كوشكەن قالماق شاپقىنشىلارىن تالقانداۋ كەزىندە دە قازاق اسكەرىن تۇرسىنباي باس­قارىپتى.

سونىمەن قاتار، تۇرسىنباي باسقارعان قازاق اسكەرى قىرعىز ماناپتارى اسكەرىن تالقانداۋدا ەرەكشە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپتى. قىرعىز اسكەرىنىڭ ماسقارا بوپ جەڭىلۋى «جايىل قىرعىنى» دەگەن اتاق العان ەكەن. ول جايىندا بۇقار جىراۋ داستان شىعارىپ، وندا تۇرسىنبايدىڭ باتىرلىعىن ەرەكشە جىرلاپتى. ول داستان قازاق تىلىندە جارىق كورگەن جوق. كەڭەس داۋىرىندە ورىس ورتا مەكتەپتەرىنە ارنالعان 9-سىنىپتىڭ «قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسىندا» بۇحار جىراۋدىڭ تۇر­سىن­باي باتىر تۋرالى داستانىنان ورىس تىلىندە ۇزىندىلەر بەرىلدى.

ورداباسى سايلار كەزىندە تۇرسىنبايعا كورسەتىلگەن زور قۇرمەت ونىڭ الدىنداعى بوگەنباي باتىرعا دا، ودان بۇرىنعى باتىر اقىن قوجابەرگەنگە دە كورسەتىلىپتى. ايتسە دە، قازاقتىڭ ەسكى، ياعني، قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى تاريحىنان ماعلۇماتى جوق بىرەۋلەر جوعارىداعى حالىق قۇرمەتىن حاندى سايلاعاندا عانا كورسەتىلەدى دەپ قاتە تۇسىنەدى ەكەن. شىندىعىندا اتالمىش زور قۇرمەت حاندى، باس ءۋازىردى، توبە ءبيدى، شورانى، اسكەرباسىنى سايلاردا كورسەتىلەتىنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ول تۋراسىندا بەلگىلى دراماتۋرگ-جازۋشى نابيدەن ابۋتاليەۆ ءوزىنىڭ 1995 جىلى «جەتى جارعى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ورداباسى قوجابەرگەن» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، انىق جازدى.

تۇرسىنباي جانە ونىڭ ورازىمبەت، ۇمبەتەي، جاناتاي باتىرلار سياقتى نەمەرە تۋىستارى تۋرالى داستان­دار مەن تاريحي تولعاۋلاردى قارت انشىلەردىڭ اۋزىنان كوپ ەستىدىك. ءبىز ەسەيگەن كەزدە اتالمىش تاريحي جىرلاردى، تاريحي تولعاۋلاردى جاتقا بىلەتىندەر قالمادى.

مىنە تۇرسىنباي باتىر جونىندەگى ازعانا دەرەك وسىنداي. وكىنىشكە وراي، قول باستاعان باتىرلارىمىزدى، ەل باستاعان بيلەرىمىزدى، ءسوز باستاعان شەشەندەرىمىزدى  رۋشىلدىقتان قاشىپ وسى ۋاقىتقا دەيىن ماداقتاي الماي كەلەمىز. البەتتە، تۇرسىنباي جونىندە ءالى دە تەرەڭ تاريحي زەرتتەۋلەر جۇرگى­زۋى­مىز قاجەت. اۋىز ادەبيەتىنىڭ دەرەكتەرىن باسقا دا دەرەكتەرمەن سالىس­تىرىپ، تولىقتىرىپ، دالەلدەر كەلتىرسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

بالتا كەرەي ىشىندە قاراسارى ايماعىنا جاتاتىن ونىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە سول توبىل بويىن مەكەندەپ وتىر. تۇرسىنباي باتىردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا 2010 جىلدىڭ تامىز ايىندا مەڭدىقارا اۋداندىق اكىمشىلىگى بوروۆسكوي سەلوسىنداعى ۇلكەن ءبىر كوشەگە تۇرسىنبايدىڭ اتىن بەردى. اكىمشىلىك الدىنداعى الاڭعا بابامىزدىڭ ەسكەركىشى قويىلدى.

ا.كۇزەمبايۇلى

ورداباسى تۇرسىنباي

قازاقتا تۇرسىنباي قايدا قىران،

جاۋلارى  قورعادى ەكەن بايراعىنان.

حاس باتىر بالتا كەرەي ىشىندەگى

شىعىپتى قاراسارى ايماعىنان.

ايتارىن باتىر بابا ايتا الىپتى،

جاسىنان وجەتتىگى بايقالىپتى.

ون جەتى جاسىندا ول قالماقتاردان

ەلىنىڭ مال مەن مۇلكىن قايتارىپتى.

توبەگە كوتەرىپ ەل اقىلدى ۇلىن،

سوندا العاش مويىنداپتى باتىرلىعىن.

ءۇش عاسىر وتكەننەن سوڭ ەلى، جۇرتى،

كوتەرىپ ەسكەرتكىشىن جاتىر بۇگىن.

ەرلىگى بابالاردىڭ باعالانىپ،

كەشەگى كورىنگەندەي جولى اعارىپ.

ەل ءۇشىن ەتكەن ءىسى ەرەن ەردىڭ،

جاستارعا ۇلگى-ونەگە بولارى انىق!

قازاق پەن قالماق كەشە قىرقىسقاندا،

ءتوندىرىپ سولتۇستىكتەن بۇلت دۇشپانعا،

تۇرسىنباي قول باسقارىپ جاۋعا شاپسا،

جەڭىسكە جەتكەن شىعىس تۇركىستاندا!

ەلۋگە تۇرسىنبايدىڭ تولعان جاسى،

اسكەردىڭ ايبىندى، اسقاق بولعان باسى!

جەڭىستى تويلاعاندا ەل سايرانكولدە،

سايلاپتى تۇرسىنبايدى ورداباسى.

جەڭىستى جەڭىستەرگە جالعاپ دارىن،

جاستاردىڭ قاتايتىپتى قاناتتارىن.

تۇرسىنباي كەيىن ۇلكەن شايقاستاردا

قىرعىزدىڭ قويداي قۋعان ماناپتارىن.

قازاقتىڭ ساۋلە قوسقان نۇر تاڭىنا،

باتىردىڭ اتاعى ورلەپ تۇر تاعى دا!

تۇرسىنبايدىڭ ەسىمى ماڭگى جاساپ،

سىيلاسىن اللا باقىت ۇرپاعىنا!

سەرىكباي وسپانوۆ.

ايتۋعانۇلى كيىكباي 1748 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى جامبىل اۋدانىنداعى بايان اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. سول جەردە 1842 جىلى قايتىس بولدى. بەلگىلى بي ءارى شەشەن. بالا كەزىندە قوجابەرگەن جىراۋدىڭ مەدرەسەسىندە وقىعان. سامارقاند مەدرەسەسىن ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ، ول ءوز اۋىلىندا مەدرەسە اشىپ، بالالاردى وقىتادى. كيىكبايدىڭ اكەسى ايتۋعان، اتاسى شاما جوڭعارعا قارسى شايقاستاردا باتىرلىق كورسەتكەن. سونداي-اق ايتۋعان 1770-71 ج.ج. قازاق جەرىن ەدىل قالماقتارىنان ازات ەتۋگە، 18-عاسىردىڭ اياعىندا باتىس سىبىردەگى پاتشا وتارشىلارىنا قارسى كۇرەسكە قاتىسقان. ونىڭ كوپتەگەن تاپقىر سوزدەرى، داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ءادىل شەشىمدەرى مىسالى: سەكسەن باتىرعا، ەسەنەي ەستەمىسوۆ باتىرلارعا ايتقان سوزدەرى، ت.ب. حالىق ەسىندە ساقتالعان.

سۇگىرباەۆ تاڭات

الدايۇلى قارا بي 17-ع-دىڭ 2 جارتىسىندا، قازىرگى جامبىل اۋدانىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. 18 ع-دىڭ ورتاسىندا سوندا قايتىس بولادى. حالقىنا تانىلعان بەلگىلى بيلەردىڭ ءبىرى، قوجابەرگەن جىراۋدىڭ شاكىرتى. الدايۇلى قارا بي قازاق-قالماق سوعىسىنىڭ باتىرى. ۇرگەنىش مەدرەسەسىندە پارسى، اراب، شاعاتاي تىلدەرىن ۇيرەنىپ، رۋحاني ءبىلىم العان. ەلىنە ورالعان سوڭ مەدرەسە اشىپ، بالا وقىتۋمەن اينالىستى. داۋ-دامايلارعا ارالاسىپ، ادىلدىگىمەن حالىق اراسىندا بەدەلگە يە بولعان. ءبيدىڭ بالالارى دوس باتىر، جاباي باتىر، جابايدىڭ بالاسى اتاقتى توقسان بي كەيىننەن اتاسى تۋعان قاراعايلى ك-ن يەلەندى. الدايۇلى قارا بي اشامايلى كەرەي رۋىنان. ونىڭ ۇرپاقتارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جانە رەسەيدە تۋرادى.

سۇگىرباەۆ تاڭات

توقسان بي جابايۇلى (ت.-ءو.ج.ب.) – شەشەن، بي، اكەسى جاباي ابىلاي حاننىڭ باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولعان، كەرەي تايپاسىنىڭ باسشىسى. تاتىقارا اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە جاباي باتىردىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى جىرلاعان. توقسان ءبيدىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە تانىلۋىنا كەرەي تايپاسىنان شىققان اتاسى قارا بي كوپ ىقپال ەتكەن. ول نەمەرەسىن شەشەندىك ونەرگە باۋلىعان. توقسان بي بالا كەزىنەن اتاسىمەن بىرگە ءجۇرىپ، اتاقتى شەشەندەرمەن، بيلەرمەن كەزدەسكەن جانە ءجيى اۋىزشا ءسوز جارىستارعا، ءسوز تالاستارعا قاتىسقان. جاس كەزىنەن ءوز تايپاسىنىڭ اقىلشىسى بولىپ قانا قويماي، ءادىل ءبيى بولعان. 15 جاسىنان باستاپ حالىق ونى توبە بي، سولتۇستىك ءوڭىر قازاقتارىنىڭ باس ءبيى دەپ اتادى. العاشقىدا توقسان بي اقمولا وكرۋگىنىڭ ەمەنالى-كەرەي بولىسىنىڭ ءبيى، سوسىن توبىل گۋب-نىڭ بارلىق قازاق بولىستارىنا بي بولدى. 2000 ج. تامىز ايىندا ع.مۇسىرەپوۆ اۋدانى زاپادنىي سەلوسىنىڭ ماڭىنداعى توقسان ءبيدىڭ قابىرىنە قۇلپىتاس قويىلدى. قۇلپىتاستا «توقسانباي بي جابايۇلى. الداي اتاسى. كەرەي رۋى ءحىح عاسىر» دەگەن جازۋ بار. زاپادنوە سەلوسى قازىر توقسان بي اۋىلى دەپ اتالادى.

سۇگىرباەۆ تاڭات

جابايۇلى سەكسەن 19 ع.، جامبىل اۋدانى، تالپىن اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. باتىر، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى. رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى قارۋلى كۇرەسكە ەلدى باستاعان. جامبىل اۋدانى جەرىن اسكەري ەكسپەديتسيادان ساقتاپ قالۋعا ات سالىسادى. جەرگىلىكتى حالىق ونى باتىر، كۇرەسكەر رەتىندە ەستەرىندە ساقتاعان. جابايۇلى وتارشىلدار قولىنان قازا تاۋىپ، تالپىن اۋىلىنىڭ ماڭىندا جەرلەنگەن. 1995 ج. ۇرپاعى سول جەرگە ەسكەرتكىش تۇرعىزىپ، اس بەردى.

سۇگىرباەۆ تاڭات

بارلىباەۆ تەبەي (1783-1863) بارلىباي قاجىنىڭ ەكىنشى بالاسى. رۋى كوشەبە كەرەي. اتا قونىسى قازىرگى جامبىل اۋدانى باقىر ىلگەن (پەتروۆكا) اۋلىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا. تابەي زور دەنەلى، كورىكتى، سالتاناتپەن ءجۇرۋدى ۇناتقان كىسى.

تابەي ورىس ءتىلىن جاقسى بىلگەن. قازاق دالاسىندا حاندىق بيلىك جويىلىپ، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەرى اكىمشىلىك جاعىنان اۋىل، بولىس،وكرۋگ بولىپ بولىنگەندە ومبىداعى ورىس باسشىلارىمەن جاقسى ءتىل تابىسقان. سونىڭ ناتيجەسىندە ول 1824 جىلى پاتشا ۇكىمەتىنەن «قۇرمەتتى قازاق» اتاعىن العان. باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورى شەكەرالىق كوميسسياسى-نىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى.1830 جىلى قاڭتار ايىندا دۋانعا كىرۋگە ءتيىستى قازاقتاردىڭ ەسەبىن الادى. ەسەپكە ءار رۋ بويىنشا ءۇي سانىن، ادام سانىن، مالىنىڭ سانىن كىرگىزگەن. پرەسنوگروۆتاعى ورىس وتريادىنىڭ كومانديرى پودپولكوۆنيك نابوكوۆ ونىڭ ەڭبەگىن باعالاپ ناگراداعا ۇسىنادى.

گۋبەرنيا باسشىلارى كەرەي رۋىنىڭ نۇرالى اتاسىن اتا قونىسى بۇركەۋتال دەگەن جەردەن قۋىپ، ول جەرگە جازالاۋشى وتريادىن سالماقشى بولادى. بىراق قازاقتار كۇندە جاڭادان سالىنعان ۇيلەردى جاندىرىپ وتىرعان. سول كەزدەن ەل اۋزىندا مىنا اڭگىمە قالعان ەكەن.

قازاقتار «ۇلكەن وتەپ» دەگەن كولدىڭ جانىنداعى قالىڭ اعاش ىشىنەن قاشىپ جۇرگەن جەتى ورىس ادامىن ۇستايدى. بۇلار بالىق اۋلاپ، ساڭىراۋقۇلاق، شيە تەرىپ كۇن كورىپ جۇرگەن ەكەن. ولاردى تابەيگە اپارادى. ولار تابەيگە جالىنىپ: اعاشتان قيىپ ءۇي سالاتىنىن، اربا، شانا، ءۇي جيھازدارىن ىستەيتىنىن ايتادى. سالتاناتتى ءجۇرۋدى ۇناتاتىن تابەي ءىرى قالالاردا ءمىنىپ جۇرەتىن اربالار ىستەتەدى.ءۇي سالعىزادى. قازاقتار مەن ورىستار اراسىنداعى تالاي داۋلى ىستەردىڭ ءبىتىمىن تاۋىپ، ەكى جاقتى اقىلمەن كەلىستىرىپ جۇرەدى.

تابەي بارلىباەۆ قوعامدىق قىزمەتىن قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا وتە شەبەر پايدالانىپ، قانداستارىنىڭ ارقاسىندا زور بەدەلگە يە بولادى. 1840 جىلى قىركۇيەك ايىندا ەسەنەي ەستەمەسوۆتىڭ امانقاراعاي دۋانىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ سايلانادى. وسى جىلى اۋىل ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر بولىگى»ارعىن دۋانى» دەپ اتالىپ، ورىنبور گۋبەرنياسىنا قاراپ كەتەدى.

تابەي بارلىباەۆ قۇسمۇرىن سىرتقى وكرۋگىنىڭ پريكازىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ تۇرعان كەزدە ءسىبىر قازاقتارىنىڭ شەكارالىق باسقارماسىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداپ، قولىن قويىپ، ءوزىنىڭ جەكە ءمورىن باسىپ وتىرعان.

تابەي بارلىباەۆ ەل بيلەۋمەن قاتار قازاق فولكلورىن، شەجىرەسىن، شەشەندىك سوزدەرى مەن اڭىز-جىرلارىن جيناۋمەن اينالىسقان.ءانشى سەگىز سەرى باھرامۇلىمەن تىلەكتەس، سىرلاس بولعان. سەگىز سەرى قايتىس بولعاننان كەيىن تابەي اقساقال ءىنىسىنىڭ مۇراسىن، شەجىرەسىن جوعالتپاي ۇرپاققا جەتكىزۋدى ويلاستىرادى. اقساق تەمىردىڭ اقىلشىسى بولعان تاناش ءبيدىڭ ارعى باباسى جاناي-باعلان بيدەن باستالاتىن ورتا ءجۇز اشامايلى كەرەيدىڭ كولەمدى شەجىرە – جىلناماسىن ءوزى تولىقتىرىپ، ولەڭ جىرلارىن، قيسسا-داستاندارىن ومبىنىڭ مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تاپسىرعان.

تابەي بارلىباەۆتىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى بىلايشا تارالادى. تابەيدەن: قوجاحمەت، ەرمۇحامەد، ەشمۇحامەد، تاشمۇحامەد ء(تاشتيت).

قوجاحمەت پەن ەرمۇحامەدتەن ۇرپاق جوق. ەشمۇحامەدتەن حاسەن، قۇسايىن اتتى ەكى بالا دۇنيەگە كەلەدى. قۇسايىننان – مامبەت، قامزا تۋادى.

ا.كۇزەمبايۇلى

بەكتاس قىرعىزۇلى 1817 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شال اقىن اۋدانىنىڭ سەميپول اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى مالدىباي قىستاۋىندا تۋعان. 1866 جىلى دۇنيەدەن وتەدى. قوعام قايراتكەرى. استراحان قالاسىنداعى قىزىلجار مەدرەسەسىن بىتىرگەن سوڭ، قازاندا ءجۇرىپ زاڭ، قۇقىقتىق ءبىلىم الادى. كوپ جىلدار بويى ومبى قالاسىنىڭ سوتى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. حالىق اراسىندا قىزىل ءتىلدى شەشەن جانە ءادىل بي سوتى رەتىندە تانىمال. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ باسشىسى اتاقتى يساتاي تايمانوۆتىڭ كىشى قارىنداسىنا ۇيلەنگەن. بەكتاستىڭ اكەسى مالدىباي قىرعىز ولكەسىنىڭ بەدەلدى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان، قاسيەتتى مەككەگە 7 رەت قاجىلىق ساپارعا بارعان.

سۇگىرباەۆ تاڭات

بارلىباەۆ يتەمىر بارلىبايدىڭ ءۇشىنشى بالاسى. شەجىرە بويىنشا 1804 جىلى تۋىپ، 1889 جىلى قايتىس بولعان. دەنەسى ايىمجان اۋىلى ماڭىنداعى سەكسەن زيراتىنا جەرلەنگەن. ال الماتى ارحيۆىندە 1798 جىلى تۋعان دەپ جازىلعان.

الدىمەن اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان يتەمىردى بارلىباي قاجى ۇلكەن بالاسى تابەي وقىعان وقۋ ورىندارى – پرەسنوۆ ودان كەيىن پرەسنوگوركوۆ ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتادى. مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن يتەمىر اعاسى سياقتى ەل باسقارۋ جۇمىستارىنا ارالاسادى. 18 جاسىندا سيبان-كوشەبە بولىسىنىڭ ءبيى بولادى. 1868 جىلعا دەيىن وسى قىزمەتتى اتقارادى. ەل باسقارۋ جۇمىستارىندا ادىلدىگىمەن، تۋراشىلدىعىمەن، جومارتتىلىعىمەن، ەلگە جاساعان قايىرىمدى ىستەرمەن حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنەدى.

اۋباكىر كەردەرى شوقانۇلى يتەمىر تۋرالى بىلا دەيدى:

بۇرىنعى وتكەن بيلەر سونداي ەدى،

قاق جارعان قارا قىلدى قانداي ەدى!

قىزىعىپ دۇنيەگە جول ايتپاعان

اقىلى جانىپ تۇرعان شامداي ەدى.

وكشەسى اۋمايتۇعىن تامداي ەدى، – دەپ جىرلايدى.

يتەمىردەن كۇزەمباي، ەشقۇلىق، كوشقۇلىق اتتى ءۇش بالا دۇنيەگە كەلگەن. كۇزەمبايدان – ءۇمىتباي. ءۇمىتبايدان – شۇعايىپ. شۇعايىپتان – جەتى بالا: توقتامىس، اسىل، اقىل، ماۋىت، شۇعا، سەرىكباي، رايحان تۋادى. ەشقۇلىدان مولجىگىت تۋادى. مولجىگىت ءالتيدىڭ كەرۋەن باسى بولعان.

ا.كۇزەمبايۇلى

بارلىباەۆ قوجاحمەت بي. قوجاحمەت تابەەۆ الماتى ورتالىق ءارحيۆىنىڭ دەرەگى بويىنشا 1855 جىلى سيبان-كەرەي بولىسىنىڭ كەڭەسشىسى بولعان.  1855 جىلى 18 شىلدەدە جازىلعان قۇجات بويىنشا قوجاحمەت قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ كەڭەسشىسى بولعان. قوجاحمەتتە ۇرپاق جوق.

ا.كۇزەمبايۇلى

بارلىباەۆ تاشمۇحامەد. ازان شاقىرىپ قويعان اتى تاشمۇحامەد بولعانمەن، ەل اۋىزىندا جانە رەسمي قۇجاتتاردا ءتاشتيت دەپ اتالادى. اۋىل مولداسىنان حات تانىپ، ءۇش جىل ىشىندە قۇراننىڭ كوپتەگەن سۇرەلەرىن جاتقا ءبىلىپ، «بالا مولدا» اتانعان ءتاشتيت ون التى جاسىندا ەل بيلەۋ جۇمىسىنا ارالاسادى. 1850 جىلى قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ ءتىلماشىنىڭ قىزمەتىنە اۋىسادى. تىلماشتىق قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ءتاشتيت جاس كەزىندە – سانكت-پەتەربۋرگ، ەكاتەرينبۋرگ، توبىل، ومبى قالالارىن ارالاپ، كوپتى كورەدى. تابيعاتىندا ونەرپاز بولىپ تۋعان ول كوپتەگەن مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناعان. 1855 جىلى تابەي دەمالىسقا شىعۋىنا بايلانىستى ءوزىنىڭ ورنىنا ءتاشتيتتى قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ كەڭەسشىسى قىلىپ سايلايدى. 1860 جىلى كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ سايلانادى.

ءتاشتيت ۇيىمداستىرۋشىلىق، ادامگەرشىلىك، ونەرپازدىق قابىلەتىمەن پاتشا چينوۆنيكتەرىنىڭ دە كوزىنە ءتۇسىپ، 1860 جىلى 7 ناۋرىزدا 27 جاسىندا «حورۋنجي» اتاعىمەن ماراپاتتالعان. 1868 جىلى دۋاندىق جابىلعاننان كەيىن قاي جەردە جۇمىس ىستەگەنى بەلگىسىز. بىراق 1890 جىلدارى پەتروپاۆل ۋەزى، پرەسنوۆ بولىسىنىڭ ءبيى بولعان.

ءتاشتيت كەيبىر دەرەكتەردە «بارلىباەۆ»، كەيبىر دەرەكتەردە «تابەەۆ» بولىپ، ەكى فاميليادا كەزدەسەدى.

ءتاشتيتتىڭ كەيىنگى ۇرپاعى تۋرالى ءالتي قاجىنىڭ نەمەرەسى سەرماعامبەت سەيىتاحمەتۇلى بىلاي دەيدى: «ءتاشتيت اتامىزدىڭ ەلدىڭ قۇرمەتتى ادامى بولعانى تۋرالى ەل اراسىندا كوپ ايتىلادى. سونىڭ ءبىر بەلگىسى ەلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى «تاتەڭ» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن».

تاشتيتتەن  قامزا اتتى بالا تۋادى. قامزادان مەدەن، نۇراش اتتى ەكى ەر بالا، ءبىر قىز بالا – سايران  تۋادى.

مەدەننەن ءۇش بالا: ءامىرجان، باعىتجان، قاجىگەلدى، ءتورت قىز بالا: كۇلزيپا، ءماريام، كۇلپان، ءۇمىتجان تۋادى.

نۇراشتان ءۇش ەر بالا: سەرعالي، سەرىك، بەرىك، التى قىز بالا: اقليما، جاڭىل، دامەلى، ساۋلە، شولپان، جامال تۋادى.

ا.كۇزەمبايۇلى

بارلىباەۆ سادۋاقاس. سادۋاقاس 1879 جىلى دۇنيەگە كەلەدى. ءالتي قاجىنىڭ ۇرپاعى. سادۋاقاس ۇزىن بويلى، دەنەلى، كورىكتى، شوقشا ساقالدى، مىنەزى اۋىر، كوپ سويلەمەيتىن ادام بولعان. ءالتي قاجى 46 جاسىندا شارۋادان قالادى دا، باي شارۋاشىلىقتى 21 جاسار سادۋاقاس باسقارىپ اكەتەدى. قازىرگى جامبىل اۋدانىنىڭ جەرىندەگى پرەسنوۆ بولىسى تاۋزار مەن اققۇساق بولىسى بولىپ ەكىگە بولىنگەندە سادۋاقاس اققۇساق بولىسىنا بولىس بولىپ سايلانادى.

1918 جىلى شىلدە ايىنىڭ اياعىندا اققۇساق بولىسىندا ۇلكەن وقيعا بولادى. مۇندا الاش وردا باسشىلارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۇلكەن جينالىس بولىپ، وعان اقمولا وبلىسىنىڭ قىزىلجار جانە كوكشەتاۋ ۋەزدەرىنىڭ 22 بولىسىنىڭ وكىلدەرى قاتىسادى. جينالىستىڭ كۇن تارتىبىندە بولشەۆيكتەردىڭ قاۋپىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن الاشتىڭ ميليتسياسىن قۇرۋ ماسەلەسى قارالىپ، وسى جيىننىڭ شىعىنىڭ سادۋاقاس ءوز موينىنا الادى.

سولتۇستىك قازاقستان وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە 1928 جىلى 10 قىركۇيەكتە جازىلعان تاركىلەۋ حاتتاماسىندا توڭكەرىس اۋدانىنىڭ ەكىنشى اۋىلىنان سادۋاقاس التيەۆ تاركىلەنگەنى جازىلعان.  التيەۆ سادۋاقاستان – 78 جىلقى، 38 ءىرى قارا مال، 130 قوي، 2 بريچكا، 2 ءشوپ شاباتىن ماشينا، 1 سوقا، 2 جالشى. ءسويتىپ، وتباسىمەن بىرگە اقتوبە قالاسىنا جەر اۋدارادى. سادۋاقاستىڭ ايەلى كۇلجامالدان ءسارۋار، ماعيشا، قاعيدا اتتى ۇل-قىزدارى دۇنيەگە كەلەدى.

ا.كۇزەمبايۇلى

بارلىباەۆ سەيداحمەت. سەيداحمەت مولدادان وقىپ، حات تانىعان. جاس كەزىندە ولەڭ-جىرلار مەن  قيسسالاردى وقىعان. بايلىق جيناۋدان گورى توي-دۋمان، سەرىلىككە كوبىرەك كوڭىل بولگەن. سەيداحمەت  اباي ولەڭدەرىمەن 1916 جىلى جاقسى تانىس بولعان.

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى پرەسنوۆ بولىسىنىڭ رەۆكوم پرەدسەداتەلى بولعان. 1919-1921 جىلدارى پرەسنوۆ اتىنداعى وبلىستىق رەۆكومنىڭ پرەدسيداتەلى بولىپ سايلانادى.1934 جىلدار سەيداحمەتتىڭ مال باعۋدان باسقا ۇلكەن كاسىبىنىڭ ءبىرى – كولحوزدىڭ مالىن سويۋ بولادى.

سەيداحمەتتىڭ ۇلكەن بالاسى سابىر 1939 جىلى 18 جاسىندا 15 جاسار قابدوللاقىزى انۋزاعا ۇيلەنەدى. ەكەۋىنىڭ وتباسىندا 15 بالا دۇنيەگە كەلەدى. ولار: قايىرگەلدى، كۇلزايرا، نۇرماعامبەت، ايماعامبەت، بايماعامبەت، ەسماعامبەت، امانگەلدى، ناعاشىباي، انۋاربەك، بايان، اقان، كۇلبارشىن، كۇلىگ، قاديشا، ساۋلە.

ا.كۇزەمبايۇلى

مارال يشان قۇرمانۇلى كەرەي رۋىنىڭ تارىشى تايپاسىنا جاتاتىن اقسارى اتاسىنىڭ نۇرىمبەت اۋلەتىنە جاتادى. بۇل ەلدىڭ اتاقونىسى وسى كۇنگى رەسەيدىڭ قورعان وبلىسى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانى، قوستاناي وبلىسىنىڭ ۇزىنكول اۋدانى.

ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان مارال قۇرمانۇلى جونىندە رەۆوليۋتسياعا دەيىن دە، ودان كەيىن دە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دا ءبىرشاما كىتاپ، گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە ماقالالارى شىقتى. بابامىزعا بايلانىستى ماتەريالداردى ەنتسيكلوپەديا بەتتەرىنەن دە تابۋعا بولادى.

مارال يشان سول قوزعالىستىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان ادام. قازاق قوعامىنىڭ وسى تۇستا داعدارىسقا ۇشىراعان ۇلتتىق رۋحىن كوتەرۋگە ءدىننىڭ ىقپالىن پايدالانۋعا تىرىسقان مارال بابانىڭ ازاماتتىق ەرلىگىن ۇمىتۋعا بولمايدى.

يشاننىڭ اكەسى قۇرمان كەنجەبايۇلى بەس ۋاقىت نامازىن قالدىرماعان، ءارى باتىر، ءارى ءدىندار ادام بولىپتى. ونىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتى – ادام ەمدەيتىن ءتاۋىپ ەكەن. ابىلايدىڭ باتىرلارىنىڭ ءبىرى، ءبىرى ەمەس بىرەگەيى بولىپ ەسەپتەلىپتى. جوڭعار قونتايشىسى قالدەن-تسەرەننىڭ قازاق ايەلىنەن تۋعان ەكى قىزىنىڭ ءبىرىن ابىلاي، فاتيما اتتى ەكىنشىسىن قۇرمان الىپتى. ودان قۇلجا، ارال، مارال اتتى ۇلدار دۇنيەگە كەلگەن. ولاي بولسا، مارال قالدەن-تسەرەننىڭ تۋعان جيەنى، كەنەسارى، ناۋرىزباي باتىرلاردىڭ تۋعان بولەسى. بىلگەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا فاتيما شەشەي وسى كۇنگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جوسالىدان 18 شاقىرىم جەردەگى «قامىر قورىمى» دەگەن جەردە جەرلەنگەن دەيدى.

مارال يشان 1780 جىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى وباعان وزەنىنىڭ كەيىننەن «مارال شىلىگى» اتانعان قونىستا دۇنيەگە كەلىپتى. ونىڭ ۇرپاقتارى وسى كۇنگە دەيىن تروەبراتنوە سەلوسىنىڭ جانىنداعى نۇرىمبەت دەگەن اۋىلدا، اۋليەكول، قۇسمۇرىن، ءجۇزباي، بەستاۋ ەلدى مەكەندەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وسى كۇندە ءجۇز جىلدان اسا تاريحى بار قوستانايداعى اق مەشىت، بەستاۋداعى ۇرپاقتارى تۇرعىزعان مەشىت بابانىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

كەيبىر دەرەكتەردە مارالدىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى يسا دەيدى. اكەسىنەن 9 جاسىندا جەتىم قالادى. 13 جاسىنا كەلگەندە شەشەسىنە ەرىپ اق مەشىت جاعىنا كەلگەن دەيدى . نەگىزگى ماقساتى – ءبىلىم الۋ، البەتتە، ول كەزدەگى ءبىلىم – ءدىني وقۋ. اق مەشىت ماڭايىنداعى قۇلانباي يشاننىڭ مەڭدىبيكە اتتى قىزىنا ۇيلەنگەن مارال قازىرگى وزبەكستان ەلىنىڭ جام تاۋىنىڭ ۇڭگىرىندەگى جالاڭاياق يشاننىڭ مەدرەسەسىنە ءجۇز شاكىرتتىڭ ءبىرى بولىپ وقۋعا كىرەدى. وسى مەدرەسەنى جەتى جىل وقىپ، ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋ ءۇشىن تاعى دا ءۇش جىلعا قالادى. ون جىل وقىعان مارال يشان امان-ساۋ ەلىنە قايتىپتى. ارقانىڭ قايرانكول جازىعىندا ول ءوزىنىڭ حالقىنا وراسان زور قىزمەت ەتەدى، اۋرۋ-سىرقاۋلاردى ەمدەيدى، تابيپتىك كاسىبىن كورىپكەل-ساۋەگەيشىلىكپەن ۇشتاستىرىپ وتىرادى. كوپ ۇزاماي مارالدىڭ اتى بۇكىل قازاق دالاسىنا تارايدى.

مارال بابامىز تەك ءدىنشىل عانا ادام ەمەس، ول – قوعام قايراتكەرى، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەر، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ رۋحاني كوسەمى. XIX عاسىردىڭ 30-جىلدارى مارال يشان قازاق حالقىن «عازاۋات» سوعىسىنا شاقىردى. الدىمەن قۇسمۇرىن اتىرابىندا باستالعان بۇل قوزعالىس قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنىڭ ءبىراز جەرىن قامتىدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «عازاۋات» سوعىسىن قولىنا قارۋ الىپ، جاۋعا قارسى تۇرۋ دەپ ەسەپتەيدى. ال ەندى يسلام ءدىنىن بەرىك ۇستاعان، جان-دۇنيەسى تازا ادام باسقا ءدىندى دارىپتەيتىن باسقىنشىلارعا ىشتەي بولسا دا قارسىلىق كورسەتتى.  مۇسىلمان ءدىنى وكتەمدىك اتاۋلىنىڭ بارشاسىنا قارسى ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. مارال بابامىز پاتشا ۇكىمەتى چينوۆنيكتەرىنە قايتا-قايتا ادام جىبەرىپ، حات جازىپ، قازاق جەرىندە ورىس بەكىنىستەرىنىڭ سالىنۋىنا قارسىلىق ءبىلدىردى. ەش جاۋاپ الا الماعان ول اسكەر جيناپ، قارۋلى قارسىلىق بىلدىرۋگە دەيىن باردى.

1819 جىلدىڭ جازىنىڭ باسىندا كەرەي-ۋاق، اتىعاي-قاراۋىل ەلدەرىنىڭ باستى ادامدارىنىڭ باس قوسىپ، قاق سورىنىڭ جاعاسىندا وتكىزگەن قۇرىلتايىندا ەسەنەيدىڭ بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، ۇستىنە شىمقاي اق كيىمدەر كيگىزىپ، مارال يشان اۋليە، دۋالى اۋىز بيلەر مەن بەكتەر، باتىرلار اق باتالارىن بەرىپ، جينالعان كوپ اق تىلەك تىلەپ، اق كيگىزگە وتىرعىزىپ كوتەرىپ، ءبىر اۋىزدان ماقۇلداپ، ءسىبىر قازاقتارىنىڭ شوراسى ەتىپ سايلاپتى. ەستەمەسۇلىن شورا سايلاۋعا ومبى، قىزىلجار شاھارلارىندا تۇراتىن قازاق، تاتار ءدىنباسىلارى مەن مىرزالارى دا بەلسەنە قاتىسىپتى.

شورا بولىپ ەل باسقارۋىمەن قاتار، ەسەنەي ءوز ۇستازى مارال يشان قۇرمانۇلى باستاعان عازاۋاتقا بۇرىنعىسىنشا بەلسەنە قاتىسىپ، وعان اسكەرگە ەلدەن ات-ازىق، كيىم جيناپ بەرۋگە كومەكتەسەدى. قىزىلجار جەرىندە اتاقتى سارتاي، شاقشاق باتىرلارىمەن تىزە قوسىپ، شايقاسقا شىعادى. ورىستاردىڭ بىرنەشە بەكىنىستەرىن تالقانداپ، بۇلار حالىق العىسىنا بولەنەدى. 1834 جىلى «قوجابەرگەن شوپتىكول» جاعاسىندا بولعان سارتاي باتىر مەن وتارشىلار اراسىندا بولعان ۇرىس سەگىز سەرىنىڭ «تۋعان ەلىمە» دەگەن ولەڭىنە ارقاۋ بولعان .

مارال بابامىز قولباسشىلاردى جەلەپ-جەبەپ، اق باتاسىن بەرىپ وتىرعاندىعى دا كەزدەيسوق ەمەس. بۇل – رۋح قۇدىرەتىنىڭ كيەلى پاراساتى. داڭقتى كەنەسارى ءوزىنىڭ قارىن بولەسى مارال يشاننىڭ دانىشپاندىعىنا باس ءيىپ وتىرعان. كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلارعا ءدىني باسشىلىق جاساۋ ءۇشىن مارال كەلىسىم بەرىپ، حان سارايىنىڭ كەڭەس قۇرامىنا كىرەدى. كەنەسارى كوتەرىلىس باستاپ، بوداندىققا قارسى شايقاسىپ جاتقان كەزدە مارال يشان باتىس-ءسىبىر مۇسىلماندارىنىڭ ءوز بەتىنشە سايلاپ قويعان باس ءمۇفتيى بولاتىن.

بۇدان بىلاي داۋلى ماسەلەلەر شاريعات ۇكىمى بويىنشا شەشىلىپ وتىردى. قازاق قوسىنىنا رۋحاني دەمەۋ كورسەتىپ، كەي جاعدايدا ءوز بويىنداعى كەرەمەت قاسيەتتەرىمەن دە كومەكتەسەدى. كەزىندە كەنەسارى اسكەرىنىڭ ءبىرسىپىرا جەڭىستەرگە جەتۋىنە، حالىق الدىندا بەدەلىنىڭ ارتۋىنا اۋليەنىڭ كوپ ۇلەسى بولادى. ول بىلگەن اقىل-كەڭەسىن ايتىپ وتىرادى. ورىستاردىڭ اسكەري تەحنيكاسىنىڭ ارتىقشىلىعىن، ارتىنان كەلەر كوپ كۇش بار ەكەنىن ايتىپ، وسى سوعىستى ودان ءارى سوزا بەرمەۋگە كەنەسارىعا كەڭەس بەرەدى.

سوعىس جاعدايىنداعى حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتىپ، يگىلىككە جەتكىزۋدىڭ تاپتىرمايتىن كوزى – ولاردى ەگىنشىلىكپەن اينالىستىرىپ، وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا ۇيرەتۋ كەرەك ەكەندىگىن مارال يشان ۇنەمى شەگەلەپ ايتىپ وتىرعان. مارالدىڭ بۇل ويىنان كەيىن كەنەسارى جاقتاستارىن دەرەۋ ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا ۇگىتتەيدى. وسىعان بايلانىستى ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ ەسەپتەرىنە بىلاي دەپ جازىلعان: «رەسەي توڭىرەگىنە ورالۋعا مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان، ول ءوزىنىڭ جاساقتارىنا ىلە مەن ونىڭ تاراۋلارىنىڭ جاعالاۋلارىندا ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا اقىل بەردى».

كەنەسارى جاقتاستارىنىڭ ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانىن كەنەسارى ورداسىندا بولىپ قايتقان داۋلەتكەلدى بەسپاەۆ تا اڭگىمەلەيدى. «قيىن جاعدايدا بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ جاقتاستارىنا تاماق تابۋدىڭ جالعىز جولى ءارى لايىقتى شارا رەتىندە ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋدى ۇسىندى». سونىمەن كەنەسارىنىڭ ەگىنشىلەردى قولداۋ ساياساتى قازاقتارداعى ەگىنشىلىكتىڭ ونان ءارى دامۋىنا اسەر ەتتى. ءحىح عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىندا-اق ەگىنشىلىكپەن قازاق رۋلارىنىڭ ەداۋىر بولىگى اينالىستى. «كەنەسارىنىڭ كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋدىڭ جالعىز جولى ەگىنشىلىك دەپ تۇسىنگەن دەۋ كەرەك». بۇل كەنەسارى سەرىگىنىڭ ءبىرى مارال قۇرمانوۆتىڭ سوزىمەن راستالادى، ول ءوزى «سەندەردى ەگىنشىلىكپەن بايىتامىن» دەپ، قازاقتارعا ۋادە بەرىپتى» دەپ كورسەتەدى ە.بەكماحانوۆ.

بابامىزدىڭ قىر مەن سىرعا كەڭ جايىلعان اتا-داڭقى، وتارشىل ورىس ۇكىمەتىنىڭ ۇرەيىن الدى. ونىڭ ءىس-ارەكەتى ورىس ۇلىقتارىن قاتتى ابىرجىتىپ، اربىگەرگە سالدى. قازاق-ورىس اراسىنداعى ساياسي ماسەلەلەردى مارال بابامىز كەلىسسوز ارقىلى شەشۋدى كوزدەدى. وسى ماقساتپەن ول ومبىعا كەرەي بولىسىنىڭ اقساقالى بايسال ارقىلى ەكى حات جىبەرەدى.بىرەۋى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى ەسسەنگە، ەكىنشىسى، ءسىبىر جەكە كورپۋسىنىڭ كومانداشىسى كاپتسەۆيچكە جولداندى. تاتار مانەرىندە جازىلعان ەكى حاتتىڭ دا ماعىناسى بىردەي.

ءسىبىر اكىمشىلىگى  بۇل جاعدايدى، اسىرەسە مارال قۇرمانۇلىنىڭ پەتەربۋرگقا بارىپ-قايتۋعا تىلەك ءبىلدىرىپ جۇرگەنىن ازيات دەپارتامەنتىنە حابارلايدى. ۆيتسە-كانتسلەر گراف نەسەلرودە 1821 جىلعى 20 قاڭتاردا ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى سپەرانسكيدەن حات ارقىلى مارال ءوتىنىشىنىڭ ءمان-جايى تۋرالى پىكىرى قانداي ەكەنىن سۇرايدى. 1822 جىلعى 24 قاڭتاردا ول گراف نەسەلرودەگە حاتپەن جاۋاپ قايتارادى.

گراف نەسەلرودەنىڭ بايانحاتى بويىنشا مارال قۇرمانۇلىن پەتەربۋرگكە شاقىرتىپ الۋ تۋرالى 1822 جىلعى 12 اقپاندا جارلىق شىعىپ، ونى جولعا قامداۋ جونىندە ءتيىستى نۇسقاۋلار بەرىلىپ، قاجەتتى جۇمىستار اتقارىلىپ جاتادى. مارال قۇرمانۇلىن استاناعا الدىرۋ جونىندەگى جارلىققا وراي گەنەرال كاپتسەۆيچتىڭ جازعان حاتى يەسىنىڭ قولىنا تيمەي، بايسالدىڭ قالتاسىندا قالا بەرەدى. بابانىڭ پاتشا قابىلدانۋىنا بارماعان سەبەبى دە بۇگىندە انىقتالعانداي. 1821 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ورىنبور گەنەرال گۋبەرناتورى ءجۇزباسى سۇلتان جانتورە جيھانگەروۆكە مارالدى تاۋىپ الۋدى تاپسىرسا، ول ءوز تاراپىنان سۇلتان جۇما قۇدايمەنديەۆكە مارالدى ۇستاۋدى بۇيىرعان. ال ورىس اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى گرامماتين سۇلتان شوتايعا مارالدى ۇستاۋدى تاپسىرعان. وسىنداي جاعدايلاردى ءبىلىپ وتىرعاندىقتان دا قابىلداۋعا بارماعان سياقتى.

مارال بابامىز ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ءوز ماقساتىنا جەتپەيتىندىگىن سەزگەندەي بولدى. سەبەبى، كورىپكەلدىك جانە ساۋەگەيلىك قاسيەتى بار ول سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ مۇشكىل ءحالىن تۇسىنە ءبىلدى. ول وسى جىلدارى باشقۇرت، تاتار حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن قولداپ، وتارشىلارعا قارسى ورتاق مايدان اشۋدى ويلايدى. ول سول ەلدەرگە ەلشى جىبەردى دەگەن دە دەرەكتەر بار. ياعني، ونى پانتيۋركيزم يدەياسىنىڭ نەگىزىن قالادى دەۋىمىزگە بولادى.

كورشىلەس  جاتقان مۇسىلمان ەلدەرىن بىرىكتىرىپ، مۇحاممەد پايعامبار تۋى استىندا مەملەكەت بولۋ قاجەتتىگىن ايتقان دا مارال بابا. سوندىقتان ونى پانتيۋركيزم يدەياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ تە ايتۋعا بولادى.

مارالدىڭ قازاق ساحاراسىنان كەتۋى تۋراسىنداعى حابارلار ءتۇرلى-ءتۇرلى بولدى. كەيبىر سىبىسقا قاراعاندا، ول «الاششىلداردىڭ» شاقىرۋى بويىنشا سولارمەن بىرلەسىپ، حيۋالىقتارمەن سوعىسىپ جاتقان بۇقار امىرىنە كومەك بەرۋگە كەتتى دەيدى. ال بۇدان گورى دۇرىسىراق حابار 1824 جىلى الىنادى.

وعان باقساق، 1823 جىلدىڭ جازىندا حيۋالىقتاردىڭ بۇقارعا بارا جاتقان كەرۋەنگە شابۋىل جاساپ، قازاق كىرەكەشتەرىنىڭ مىڭ تۇيەسى مەن ءجۇز مىڭ قويىن ايداپ الىپ، ەلۋ ادام ءولتىرىپ كەتكەن حابارىن ەستي سالا مارال قۇرمانۇلى اق ادال مال-مۇلىكتى قايتارۋ ءۇشىن حيۋاعا اتتانعالى قول جينايدى. حالىقتى بۇل جورىققا كوبىرەك تارتۋ ءۇشىن جۇرتقا جار سالىپ، بۇل جولى وزىمەن بىرگە جاۋعا قارسى بارعاندارعا وق وتپەيدى، قىلىش دارىمايدى دەپ جاريالايدى. دۇشپاندى جاپپاي، تالانعان مالدى تۇگەل قايتارىپ ولجالى ورالاتىنىنا سەنگەن قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى قۇرمانۇلىنىڭ ۋاعداسىنا قىزىعىپ حيۋاعا قارسى اتتانادى. جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي بۇل قاتەرلى ساپاردىڭ نەمەن اياقتالعانى بەلگىسىز. مارال يشاننىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى دا بەيماعلۇم.

مارال يشاننىڭ ومىردەن وتكەندىگى جايلى ءارتۇرلى ماعلۇماتتار بار. بەلگىلى جۋرناليست ت.دايرانباي ءباسپاسوز بەتتەرىندە مارال يشاننىڭ 1852 جىلى ءتىرى ەكەندىگىن ايعاقتايتىن قۇجاتتار بار ەكەندىگىن جاريالاعان.  سونىمەن قاتار ورىس پولكوۆنيگى ي.ف.بلارامبەرگتىڭ «ەستەلىكتەر» اتتى كىتابىندا 1852 جىلدىڭ ءبىرىنشى تامىز كۇنى مارال قۇرمانۇلىن اقمەشىت ماڭايىندا كورگەنىن ايتادى. ولاي بولسا يشان سادەن نۇرتايۇلىمەن كورنەكتى جۋرناليست سىرلىباي بۇركىتبايۇلىنىڭ ايتقانىنداي 1841 جىلى ەمەس، تۋعان ەلى ارقاعا قىدىرىپ بارعان كەزىندە مۇشەلدى جاسىندا شامامەن 1853 جىلى جاز ايلارىندا دۇنيە سالعان. قابىرى قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىنىڭ ورتالىعى جوسالىدان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي سەگىز شاقىرىم قاشىقتىقتا بۇرىن قامىر قورىمى اتالعان بيىك جالپاق توبەنىڭ باسىندا. قازىر ول قورىم «مارال بابا قورىمى» اتالادى.

بابانىڭ 4 ايەلىنەن سەگىز ۇلى بولعان. قۇلانباي يشاننىڭ قىزى مەڭلى بيكەدەن قالقاي، قالىباي، ەلىباي تۋادى. ەكىنشى ايەلىنەن – ءپىرزادا مەن تەكزادا. بۇلاردان قازىر تۇقىم جوق. ءبىر ايەلىنەن – ەسمۇحاممەت پەن جارمۇحاممەت. ولاردان ەسەيىپ كەلگەندە تۋعان – ەسەي، شال بولعاندا تۋعان – شاقاي دەپ اتاعان. شاقاي ءسابي كەزىندە ولگەن. سوڭعى ايەلىنەن – سمايىل. ول دا بالا كەزىندە دۇنيە سالعان. قالعان – قالقاي، قالىباي، ەلىباي جانە ەسەي ۇرپاقتارى قىزىلوردا، قوستاناي، تورعاي، اقمولا، جامبىل، سولتۇستىك قازاقستان، وزبەكستان جەرلەرىندە تۇرادى.

مارال بابامىزدىڭ ۇرپاقتارى دا ءدىن جولىنا تۇسكەن قايراتكەرلەر. قالقا يشان، ىسقاق يشان، ءاميت يشان، مامىرباي يشان، اسان يشان، قابىلاي يشان، ەلىباي يشان، وسپان يشان بۇكىل ءومىرىن قازاق ىشىندە يسلام شاپاعاتىن ۋاعىزداۋعا ارناعان.

مارال يشان قوزعالىسىنىڭ ساتسىزدىكپەن اياقتالۋىنا بىرنەشە سەبەپتەر بولدى. بىرىنشىدەن، قوزعالىسقا قازاقتىڭ كوپتەگەن رۋلارى اتسالىسپادى. بۇل كەزدە قازاق قوعامى ەكىگە ءبولىنىپ، ولاردىڭ ءبىر توبى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ ىرقىنان شىعا المادى. ەكىنشىدەن، مارال يشان قازاق ءۇشىن قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدىڭ تۇراقسىزدىعىن ەسكەرمەدى. بۇكىل مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ باسىن قوسىپ، بىرەگەي يسلام مەملەكەتىن قۇرۋ ونىڭ ورىندالماس ارمانى بوپ قالا بەردى. ۇشىنشىدەن، قولىنا قارۋ العان قازاق جىگىتتەرىنەن نە سۇلتاندا، نە باتىرلاردا بەرەكە بولمادى.

سوندىقتان دا، بابامىز قارۋلى قارسىلىقتان گورى، رۋحاني قارسىلىققا كوڭىل اۋدارۋدى دۇرىس دەپ ەسەپتەدى. دەگەنمەن، مارال يشان اسكەرلەرى رەسەي ۇكىمەتىنەن جەڭىلىس تاپتى دەگەن قورىتىندى جاساۋدان اۋلاقپىز. اشامايلى كەرەيلەر قوزعالىسى سارجان تورە مەن جولامان تىلەنشىۇلىنىڭ رەسەي وتارشىلارىمەن قارۋلى قاقتىعىسىنا ۇلاستى. مۇنىڭ بارلىعى اقىرىندا 40 جىلعا سوزىلعان كەنەسارى حان باستاعان قازاق-ورىس سوعىسىن تۋعىزدى.

قورىتا كەلگەندە، مارال يشان قوزعالىسى ءدىني سيپاتتا بولعانىمەن وتارشىلدىققا قارسى ۇلت-ازاتتىق سوعىس ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز قاجەت. وكىنىشكە وراي، ءدىني قوزعالىس دەگەن جەلەۋمەن عىلىمي زەرتتەۋدەن تىس قالعان بۇل پروبلەمانىڭ ءبىزدىڭ بىلگەنىمىزدەن بىلمەگەنىمىز كوپ ەكەندىگى بەلگىلى. بۇل تاقىرىپ تەرەڭ زەرتتەۋدى، تىڭ دەرەكتەردى اشۋدى، شەتەلدىك مۇراعاتتارداعى قۇجاتتاردى ەلگە اكەلۋدى، ءسويتىپ، ءدىني قوزعالىستاردى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ ءبىر تارماعى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن ۋاقىت جەتتى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى بابامىز ءوز ۇرپاعىمەن قايتا قاۋىشتى. 2005 جىلى قىزىلوردادا ونىڭ 225 جىلدىق، 2010 جىلى 230 جىلدىق مەرەيتويى ءوتتى. جىلدا تۋعان جەرىندە وعان ارناپ اس بەرىلىپ جاتادى. بۇكىل جاسالىپ جاتقان ءىس-شارالارعا شارتاراپتان قازاقتىڭ نارقاسقا ازاماتتارى جينالادى. 2010 جىلدىڭ 29-30 قازانىندا قىزىلوردا قالاسىندا جەرگىلىكتى قورقىت اتا اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە مارال يشان قۇرمانۇلىنىڭ 230 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «سىر ەلىندەگى ءدىني-اعارتۋشىلىق وي-سانا» تاقىرىبىندا رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. وعان ەلىمىزدىڭ استانا، الماتى، قوستاناي، اقتوبە، كوكشەتاۋ سياقتى قالالارىنان ەلگە بەلگىلى ءدىنتانۋشى، ادەبيەتشى، تاريحشى عالىمدار قاتىناسىپ، ازاتتىق قوزعالىسىنداعى ءدىن مەن ءدىني قايراتكەرلەردىڭ قوسقان ۇلەسى جايىندا پىكىر تالاستىردى. كونفەرەنتسيا قورىتىندىسىندا يسلام وركەنيەتىنىڭ قازاق دالاسىندا پايدا بولىپ، دامىپ، تەرەڭ بويلاۋى جونىندەگى تاقىرىپتارعا جىل سايىن وسىنداي عالىمدار جيىنىن وتكىزىپ تۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. كەلەسى كۇنى كەلگەن قوناقتار مارال بابانىڭ قابىرىنە زيرات ەتتى.

ا.كۇزەمبايۇلى.

ەسەت باتىر قوجابەرگەنۇلى 1688 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ گۇلتوبە قونىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1772 جىلى رەسەيدىڭ تۇمەن وبلىسىنا قاراستى يسەت اۋدانىندا قايتىس بولادى. تاتار (تۇرىك) ايماعىنىڭ كوسەمى، شورا. اتاقتى «ەلىم-اي» ءانىنىڭ اۆتورى قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءتورتىنشى ۇلى. سامارقان مەدرەسەسىن بىتىرگەن. ەسەت باتىر سوعىستا تاتار، باشقۇرت، قازاقتاردان تۇراتىن ۇلكەن وتريادتى باسقارعان. وعان ارناپ داستەم سال، جانكىسى، تاتتىقارا، ۇمبەتەي، جاناق، كوتەش، ت.ب. اقىندار ولەڭدەر مەن پوەمالار ارناعان. ونىڭ باتىرلىعىنا ءتانتى بولعان ءسىبىر تاتارلارىنىڭ بەكتەرى مەن بيلەرى ەسەت باتىردى باسشى (شورا) ەتىپ سايلاۋ ءۇشىن ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتاننان ونى وزدەرىنە جىبەرۋىن سۇراعان. 1746-72 ج. ەسەت باتىر تاتار ايماعىنىڭ كوسەمى رەتىندە تانىلعان. ەسەت باتىر كوشپەلى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرعان، ۇيلەر سالىپ، اۋىل ۇيىمداستىرعان ەسىلدىڭ سالاسى ءالى كۇنگە دەيىن ەسەت وزەنى دەپ اتالادى. قازىر ول جەردە تۇمەن وبلىسى، يسەت اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا شاعىن يسەت قونىسى بار.

سۇگىرباەۆ تاڭات

جانىبەك باتىر تولەكۇلى 17 ع-دىڭ باسىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ەمەنالى جالى قونىسى (قازىرگى ارحانگەلكا اۋىلىنىڭ ورنىندا تۋعان. 17 ع-دىڭ 2-جارتىسىندا سول جەردە قايتىس بولادى. بەلگىلى قولباسشى تولىباي سىنشى داۋلەنۇلىنىڭ ساردارلارىنىڭ ءبىرى. ەدىل جانە جوڭعار قالماقتارىنا قارسى سوعىستا بەلسەندىلىك كورسەتكەن. جاڭگىر حان ونى «ەر جانىبەك» دەپ اتاعان. ۇرگەنىش قالاسىنداعى مەدرەسەدە وقىپ، قۇران حاديستەرىنەن باسقا اراب، پارسى، ەجەلگى تۇركى تىلدەرىن ۇيرەنگەن. جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاقتارى قازىر جامبىل اۋدانى، ارحانگەلكا، ۇلگى اۋىلدارىندا، پەتروپاۆل قالاسىندا جانە ت.ب. ەلدى مەكەندەردە تۇرادى. جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى جولان باتىر سارمانتايۇلى 19 ع-دا ءومىر سۇرگەن. سونىمەن قاتار «قابىلداۋ»، «حاسەن-ماريام» پوەمالارىنىڭ اۆتورى، اقىن جانە اعارتۋشى ءبىرجان بەردەنۇلى دا جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاعى.

سۇگىرباەۆ تاڭات

تولىباي سىنشى داۋلەنۇلى 1603 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، جامبىل اۋدانى، بلاگوۆەششەنكا سەلوسى ماڭىنداعى گۇلتوبە ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1980 جىلى قايتىس بولادى. باتىر، قولباسشى، جوڭعار شاپقىنشىلارىمەن بولعان ۇرىستارعا قاتىسقان. سونىمەن قاتار ءادىل بي، قىزىل ءتىلدى شەشەن، كورىپكەلدىك قاسيەتى بولعان. وسى تاماشا قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ اراسىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كورشىلەس ەلدەرگە دە تانىلدى. تولىبايدىڭ ۇرپاقتارى جامبىل اۋدانىندا تۇرادى.

سۇگىرباەۆ تاڭات

يتەكە باتىر جاندوسۇلى 1759 جىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شال اقىن اۋدانى، كونوۆالوۆ اۋىلى ورنىنداعى قونىستا دۇنيەگە كەلەد. 1831 جىلى سوندا قايتىس بولادى. قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ باتىرى. اۋىل مولداسىنان، كەيىننەن قازاق قالاسىنداعى مەدرەسەدە وقىعان. مۇندا ءدىني بىلىممەن قاتار اراب، پارسى، ەجەلگى تۇركى جانە تاتار تىلدەرىن ۇيرەنگەن. «قوشمۇحامەد قونىسى» كەيىننەن يتەكە باتىردىڭ اكەسىنىڭ اتىمەن «جاندوس قونىسى» دەپ اتالعان. يتەكە باتىردىڭ ۇلى اۋلاباي ءىرى بيلەردىڭ ءبىرى بولعان. 1830 ج. امانقاراعاي وكرۋگى قۇرىلعان كەزدە يتەكە باتىر اعا سۇلتان جالبىر ءابدۋلليننىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ سايلانعان. مەككەگە بارىپ، قاجىلىق ساپارىن وتەپ قايتقان. ءوز اۋىلىندا اكەسى اشقان مەشىت پەن مەدرەسەنى قارجىلاندىرىپ وتىرعان.

سۇگىرباەۆ تاڭات

نۇرقان بولىس. نۇرقان – 30 جىل بولىس بولعان ادام. بولىستىققا ءوتۋ ءۇشىن سايلاۋعا قاتىسۋ كەرەك. ەگەر سايلاۋدان وتسە، وندا ءتورت جىل بويى قىزمەتتى اتقاراتىن بولعان. بولىستىق قىزمەت – كەڭەس ۋاقىتىنداعى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باسقارماسى (رايسپولكوم) قازىرگى اۋدان اكىمى. تەك قىرىق بويداقتىق (ۋست-ۋيسكي) قازاقشا جاقسى بىلەتىن چيركين دەگەن ورىسى نۇرقاننىڭ حاتشىسى بولسا كەرەك. قۇجاتتار چيركيننىڭ ارقاسىندا ەكى تىلدە جۇرگىزىلگەن. كەلەسى ءتورت جىلعا نۇرقان بولىس تاعى دا ءوزىنىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنادى. ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءبىر پولكوۆنيگى اۋىلعا كەلىپ، سايلاۋعا قانداي دايىندىقتار جۇرگىزىلىپ جاتقانىن تەكسەرەدى. نۇرقان بولىس كەلگەن قوناقتى ۇيىنە شاقىرىپ، قوناقاسى بەرگەندە، شايدى بولىستىڭ بايبىشەسى ءوزى قۇيىپ وتىرادى. شاي ءىشىپ وتىرعان پولكوۆنيكتىڭ كوزى بايبىشەنىڭ ساۋساقتارىنداعى التىن جۇزىكتەرگە تۇسەدى. ەگەر نۇرقان مىرزا تاعى دا بولىستىققا وتسە، بايبىشە التىن جۇزىكتى قاي ساۋساعىنا سالار ەكەن دەگەن سۇراققا بايبىشە ەكى باس بارماقتارىن كورسەتۋدىڭ ورنىنا اياعىنىڭ باقايلارىنا نۇسقاپ، «ءالى تاعۋعا ورىن بار عوي»– دەگەن ەكەن. كەلگەن قوناق بولىستىڭ اۋىلدارىن ارالاپ، دايىندىق جۇمىستارىمەن تانىسىپ، قايتادان ورىنبورعا كەلەدى. بارعاسىن گەنەرال-گۋبەرناتورعا كورگەن-بىلگەندەرىن بايانداپ، نۇرقان بولىستىڭ تويىپ-تولعانىن ەندى ونى بولىستىققا سايلاماۋدىڭ، سايلاۋدان وتكىزبەۋدىڭ جاعدايىن ويلاستىرۋ قاجەتتىگىن جەتكىزەدى. سونىمەن سول سايلاۋدا نۇرقان بولىستىققا وتە المايدى.

نۇرقان بولىس بولىپ تۇرعان ۋاقىتىندا جاسىرىن ۇرىلار ۇستاپ، ءار جەرلەردەن جىلقىلاردى ايداتىپ الدىرعان. دولبۋشكا پوسەلكىسىنىڭ جانىندا ۇلكەن كول بار ەكەن. سول كولدىڭ ورتاسىندا ارال بار ەكەن. سول ارالعا وتەتىن وتكەلدى نۇرقان مەن ۇرىلاردىڭ باسشىسى عانا بىلگەن ەكەن. قازىرگى كەزدە سول كولدە بالىقشىلار جازداي بالىق اۋلايدى، سولار ارالدى بىلەدى.

نۇرقان قارتايىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. كۇننەن كۇنگە ناۋقاسى كۇشەيە تۇسكەن سوڭ بالالارى ۇلگىلى اۋىلىنداعى زۇلقارنايۇلى مۇساقاجىعا بارىپ، جاعدايدى ايتىپ، ولاي-بۇلاي بولعان جاعدايدا ساداقاسىنا نە بەرەتىنىن سۇرايدى. سوندا مۇساقاجى: «ۇرلىق، وكىم-سورلىقپەن جيناعان نۇرقاننىڭ دۇنيە-مالى ساداقاعا جارامايدى» – دەپتى. بالالارى بۇل ساپاردان ورالعان سوڭ، كوپ كەشىكتىرمەي الىتەن اتايعا كەلىپ، مۇساقوجانىڭ اڭگىمەسىن جەتكىزدى. ايتەن باي كوپ ويلاماي-اق ساندىقتان ءبىر بۋما اقشانى الىپ، نۇرقاننىڭ بالالارىنا: «اعامىزدىڭ سۇيەگىن تاربيەلەپ شىعارۋعا وسى اقشا جەتەدى. قۇداي الدىندا سۇراۋسىز، جۇمساڭدار» – دەگەن ەكەن. سول اقشانىڭ سانى ەكى مىڭ رۋبل، سول كەزدە ءبىر سيىردىڭ باعاسى 20 (جيىرما) رۋبل تۇرادى ەكەن.

ماتاقاي اتالارى ورتا بويدان كىشىرەك كىسى بولعان. ونىڭ ۇلكەن بالاسى  ۇمبەتقۇلدان ءتورت ۇل تۋادى: الىبەك، جانىبەك، سەيتقۇل، قازىكە. وسى ءتورت اتانىڭ ۇرپاقتارىن – قاراكەمپىرلەر دەيدى، بولماسا، ەنەڭ بالالارى دەيدى. ونىڭ ولاي اتالۋى بۇرىنعى كوشپەلى زاماندا ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن جولاۋشىلار كوپ بولعان. وسىنداي ەل قىدىرعان ءبىر توپ جولاۋشى كەلىپ، ۇمبەتقۇل اۋىلىنا تۇسەدى. قۇدايى قوناقپىز دەپ جالعاسادى. دارجان انامىز وتاعاسى ۇمبەتقۇل ۇيدە بولماسا دا، قۇرمەتپەن كۇتىپ، تاي سويعىزىپ، جولاۋشىلاردى قوناق قىلىپ اتتاندىرادى. وسى قوناقتارعا قارسى ەل قىدىرىپ كەلە جاتقان ۇمبەتقۇل اتامىز ءجون سۇراسادى، قايدان كەلەسىڭدەر، قايدان شىقتىڭدار دەپ سۇرايدى. سوندا الگى قوناقتاردىڭ ءبىر ۇلكەنى – شىققان اۋىلدىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپ – ءبىر قارا كەمپىردىڭ اۋىلىنان شىقتىق دەپ جاۋاپ بەرەدى. ول كىسى ءبىزدى جاقسى كۇتىپ، قۇدايداي سىيلادى، ريزاشىلىعىن ايتتى. ۇمبەتقۇلدىڭ تانىستارى، تۋىستارى وسى اڭگىمەنى ەلگە تاراتىپ، ەندى ءبىزدىڭ ەلدى قاراكەمپىر ەلى دەپ كەتكەن.

ماتاقاي بالالارى ۇلىتاي جاقتا تۇرعان. قوستان باتىردىڭ اتاسى تايلاق باتىر نەمەرەسىنە كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر باتىرىنىڭ قىزىنا قۇدا تۇسەدى. قوستاننىڭ اتاسى ءولىپ قالعان سوڭ، كىشى جۇزدەگى قۇداسى قىزىن بەرمەيدى.سودان كەيىن ەر جەتكەن قوستان باتىر ول قىزدى الىپ قاشادى. سولتۇستىك جاقتى جايلاپ جاتقان كوشەبە تۋىستارىندا ءبىر قىستايدى. قايتاردى وسى وباعان بويىمەن ءجۇرىپ، شۇرايلى جەردى كورىپ، جولداس-جورالارىمەن كەزدەسىپ – ۇلى تاۋداعى ماتاقاي بالالارىنا ايتىپ بارادى، ولار ابدەن كەلىسىپ، وباعان وزەنىنىڭ وڭ جاعىنا بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن قونىستانادى. بۇل اڭگىمەنى بەيسەنباەۆ نۇكەننەن، ول كىسى جانتىلەۋدىڭ ەرعاليىنان ەستىدىم دەگەن، ال ەرعالي بي قوستاننىڭ نەمەرەسى. بۇل مالىمدەمە ەشقانداي كۇمان بالماۋعا ءتيىس.

ماتاقاي ۇرپاقتارىنىڭ الىپ جاتقان ايماقتىڭ ۇزىندىعى ؟؟؟؟ كم. ەنى ؟؟؟؟، جەردىڭ جانە كولدەردىڭ قازىرگى اتتارى: ماتاقاي ۇرپاقتارى قونىستانعاندا ءوز اتالارىمەن ورنالاسقان.

1. اقمىرزا ، تىلەۋىمبەت – باتسالى كول، شوشقالى، قارامويىل، تويسال.
2. ەرنازار، جاڭاباۋىر – قاراتال، قاراسۋ، بايالى.
3. قاراكەمپىر: سارىوبانىڭ سولتۇستىگىندە – الىبەك (اقان، بوقان، ءبىرمىش، جامانتاي، امانتاي، توقسانباي).
4. يتسارى كولىنىڭ شىعىسىندا (سارىولەڭدە) – جانجىگىت بالالارى، جىلقىايدار، بەكايدار (بەك), توقسان قونىستانعان.
5. قايىڭدى كولىن –بايتىس بالالارى قوستان، بەكپەن قونىستانعان.
6. يتسارى كولىنىڭ سولتۇستىگىندە – بورانباي، جامەڭكە بالالارى،
7. يتسارى مەن كىشى قوسكولدىڭ اراسىن – قاسىكە قونىستانعان.
8. ۇلكەن قوسكول، تازكول، جامەڭكە، مىرزاكولدە –جاقاۋ اتانىڭ ءتورت-بەس اۋىلى بولعان.
9. سايداعى اۋىل اسقار سايىن بويلاعان بەكبەرگەن، بەكتۇرعان ۇرپاقتارى;
10. جاركول ، بەلبەۋكەسكەن، سابىر، ۇيالى، قوياندى – سەيتىمبەت اتانىڭ ۇرپاقتارى;
11. جالعىز كول ايماعىن – تىلەس اتانىڭ بالالارى;
12. ۇلىكول، تايسويعان، كەبەجەساي – كەنجەباي اتانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءتورت-بەس اۋىلى

بولعان.

13. توبىل مەن وباعان وزەنى قيىلىسىندا – قۇلشىقاي، قوجاس جانە قاراكەمپىردىڭ

قۇدايقۇلدان تۋعان بالالارى قونىستانعان.

جالپى پاتشا ۇكىمەتى كەزىندە ماتاقاي تايپاسى ەكى بولىس، ءتورت اۋىلنايعا بولىنگەن. شامامەن 18 عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىنەن 19 عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىنە دەيىن ابدەن قونىستانىپ كوشپەلى ءومىرىن سۇرگەن.

قاسىمجان ورازباەۆ