قازاق شەجىرەسى

«كەرەي» جانە  «كەرەيت»  ەتنونيمدەرىنىڭ شىعۋى مەن زەرتتەلۋى حاقىندا

kerey.kz

 |  Jan 15, 2016

تولەگەنۇلى قاجىمۇرات

قر «ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ» قور ساقتاۋشىسى

tkzhymurat@mail.ru Tel: +77028943137

ەۋرازيا  كەڭىستىگىندە “كەرەي” اتاۋى ەجەلدەن بەرى بار. ۆەنگەر  عالىمى  يۋ. نەمەتتىڭ “كەرەيت، كەرەي، گيرەي” اتتى ماقالاسىندا، بۇل ەتنونيم  التايدان ۆەنگرياعا دەيىن تارالعانىن ايتادى [1, 100 ب]. كەرەي قازاقتا ورتا جۇزدە، كىشى  ءجۇز جەتىرۋدا  كەرەيت، نايمان-ماتايدا قارا كەرەي بولسا، تۇركمەندە، وزبەكتە، باشقۇرتتا كەرەيلى، كەرەي، گەرەي، كرەي اتاۋلارى كەزدەسە. ادام ەسىمدەرى رەتىندە: كەرەي حان، كەرەي، احمەت كەرەي، ماحمۇت كەرەي، قاجىكەرەي، كەرەي (حىلەي) اتۋلارىمەندە تاريحتا بەلگىلى. كەرەي ەتنيمولوگياسىنىڭ ناقتى اتاۋىن بەرىۋ، وعان جۇيەلى تالداۋلار جاساۋ وتە ماڭىزدى بولىپ وتىر. نەگىزگى دەركتەرگە سۇيەنە وتىرىپ،تاريحقا جاڭاشا كوزقاراستارمەن قاراۋ ارقىلى  «كەرەي» ءسوزى مەن ونىڭ شىعۋى جونىندە جاڭاشا ويلار قالىپتاستىرۋ زەرتتەۋىمىزگە نەگىز بولادى. تاقىرىپتا نەگىزىنەن كەرەيلەر جايىندا جازىلعان نەگىزگى دەرەكتەر كورسەتىلەدى. سونىمەن بىرگە وسى جايىنداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرى مەن ولاردىڭ تۇجىرىمدامالارىدا قاراستىرىلعان. وسى نەگىزدە «كەرەي» ءسوزىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتۋ ماڭىزدى.

قازاقستان ءوز ەگەمەندىگىنە قول جەتكىزىپ، تاۋەلسىز، دەربەس مەملەكەت بولىپ قالىپتاسقاننان بەرى ءوز تاريحىن  قايتا زەرتتەۋدى قولعا الا باستادى. ناتيجەسىندە كوپتەگەن مالمەتتەرگە قول جەتكىزدى. سولاردىڭ ءبىرى قازاقتىڭ نەگىزىن قۇراعان رۋ-تايپلاردىڭ گەنەولوگياسىن زەرتتەۋ بولىپ تابلادى. وسىنىڭ نەگىزىندە «الاش تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» شىعارعان «قازاق رۋ-تايپالارنىڭ تاريحى»  اتتى كوپ تومدىق نەگىزىنەن بۇرىنعى زەرتتەۋلەردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى ەڭبەكتەردىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇل سالانى زەرتتەۋدە وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار كوپ تەر توكتى. قازىرگى تاڭدا وسى باعىتتا كوپتەگەن ءىس شارالار جاڭا باعىتتا جانە جاڭادان قولدانىسقا ەنگەن دەرەكتەرگە سۇيەنۋ  ارقىلى تالدانىپ،زەرتتەۋ ايىرىقشا قولعا الىندى. ەندى وسى جونىندەگى نەگىزگى دەرەكتەرگە كوڭىل بولسەك.

كەرەي اتاۋىنىڭ قايدان شىققانىن، كەرەيلەردىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ەل بولعانىن ءبىز ورتا عاسىرلىق  قىتاي، پارسى، اراب، موڭعول، تۇرىك جىلنامالارىنان، سونىمەن بىرگە وسى دەرەكتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ زەرتتەگەن ورىس، نەمىس، فرانتسۋز، قىتاي، قازاق، جاپون ت.ب عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن بىلە الامىز. قىتايتانۋشى جانە تاريحشى عالىم ج.وشاننىڭ ايتۋىنشا، “تسزينشي”(تسزين پاتشالىعىنىڭ كىتابى) كىتابىندا كەرەي حاندىعىنىڭ XII-XIIIع.ع ارالىعىنداعى ساياسي تاريحىنا قاتىستى اسا قۇندى مالمەتتەر بولسا، “يۋان چاوبي شي”اتتى كىتاپتىڭ بىزگە جەتكەن نۇسقاسى 1368-1399ج قىتايشا ەروگليفپەن جازىلعان،بۇل كەرەي حاندىعىن زەرتتەۋدىڭ بىرەگەي نۇسقاسى، ال  ۋ گۋانچەننىڭ  “سي سيا شۋ شي”اتتى ەڭبەگىندە كەرەي حاندىعىنىڭ تاڭعۇت ەلىمەن قارىم-قاتىناسى ايتىلادى.[2,4-5 ب] مۇسىلمان دەرەكتەرىنىڭ الاتىن ورنىدا وتە زور. ونىڭ ىشىندە ەڭ باستىلارى ا.جۋۆەينيدىڭ “تاريح-ي دجاحان-گۋشاي”، ف.راشيد اد-دين “جاميع ات-تاۆاريح”ەڭبەكتەرى ەلەۋلى ورىن الادى. سونىمەن بىرگە م.قاشقاريدىڭ، تاريح ءال-ءمارۋازيدىڭ، ابىلعازىنىڭ ەڭبەكتەرى اتالادى. يتاليان جيھانگەزى پ.كارپينيدىڭ “موڭعول تاريحى”، فرانتسۋز گ.رۋبرۋك “شىعىسقا ساياحاتى”، ماركو پولونىڭ “ساياحاتناماسى” قاتارلى ەڭبەكتەرىندە تاقىرىپقا قاتىستى دەرەكتەر ساقتالعان. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر وسى دەرەككوزىنە سۇيەنەدى.

موڭعول تاريحىن زەرتتەۋ ەۋروپادا XVIII-XIXع باستالدى. ەڭ اۋەلى فرانتسۋز عالىمى ج.دەگيندى، ەكىنشى فرانتسۋز عالىمى ك.دوسسونىڭ ايگىلى ەڭبەگى 1824ج باسپادان شىقتى. اعىلشىن عالىمى ح.حوۆورس 1888ج “موڭعول تاريحى” ەڭبەگى جارىق كوردى. بۇلاردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى كەرەي ەتنوگەنەزىن زەرتتەۋشى شىعىستانۋشى پ.پەلون بولدى. ر. گرۋسسە ءوزىنىڭ “دالا يمپەرياسى”، “موڭعول يمپەرياسى”، “شىڭعىس حان جاھاندى جاۋلاپ الۋشى” اتتى ەڭبەكتەرىندە كەرەي  حاندىعىنىڭ تاريحىنا قاتىستى اسا قۇندى مالمەتتەر جازدى. سونىمەن قوسا ل.گامبي، ە.بلوشە، ف.وبەن، ج.ريشار، ل.بازەن، كەيىننەن دج.ا.بويلا، موۋلە ەڭبەكتەرىمەن جالعاستى.  رەسەي عالىمىدارى ن.يا.بيچۋرين، پ.ي.كافاروۆ، ا.م.پوزدنەۆ العاش بولىپ قىتاي دەرەكتەرىن اۋدارا باستادى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ولاردىڭ جولىن جالعاستىرعان س.ا. كوزين “يۋان چاو بي شي” كىتابىن اۋدارۋدى ودان ءارى جالعاستىردى. مۇنداي جۇمىستىڭ قاتارىن ب.ي.پانكراتوۆتا اتقاردى. كەرەيلەردىڭ ەتنوگەنەزىنە قاتىستى اسا قۇندى پىكىردى گ.ن.پوتانين العا قويدى. پاتشالىق رەسەيدە ايگىلى عالىم ۆ.ۆ.بارتود ەڭبەكتەرىندە دە كەرەي اتاۋى كەزدەستى. ب.يا.ۆلاديميرتسوۆ، ۆ.ۆ.رادلوۆ، ن.ا.اريستوۆتار كەرەيلەردىڭ ءتىلى مەن شىعۋ تەگى تۋرالى التىنعا بەرگىسىز مالمەتتەر كەلتىردى. بۇلاردى ل.ن.گۋميلەۆ، ە.ي.كچانوۆ، ا.ق.كامالوۆتر جالعادى. ەلىمىزدىڭ قىتاي تانۋشى عالىمدارى قىتاي دەرەكتەرىن ءتۇپ نۇسقادان پايدالانا وتىرىپ جەكەلەگەن داۋىرلەرگە قاتىستى دەرەكتەردى جيناقتاي باستاۋى 60 جىلداردان باستالدى. ولاردىڭ قاتارىنا يۋ.ا. زۋەۆ، ا.ش.قادىرباەۆ، ك.ش.حافيزوۆا، ا.ق.كامالوۆتار بولدى. كەرەيلەردىڭ ەتنوگەنەزى،ءتىلى،تاريحي ماسەلەلەرى تۋرالى وتاندىق عالىمداردىڭدا ۇلەسى زور. ولاردىڭ قاتارىنا ش.قۇدايبەردىۇلى، م.تىنىشباەۆ، س.ا. امانجولوۆ،  ش.ۋاليحانوۆ، ءا. مارعۇلان، م.امانجولوۆ، س. مۇقانوۆ، م. مۇقانوۆ، ح. ارعىنباەۆ، ۆ.ۆوستوروۆ. م.اقىنجانوۆ، ب.ەجەنحانۇلى، ز.قيناياتۇلى، ن.مىڭجان، سونىمەن بىرگە نۇرماعامبەتۇلى، ا.ابدراحمانوۆ، ج.و.تەكتىعۇلداردىڭ قازاق تۋ-تايپالارىنىڭ ەتنونيمىن زەرتتەدى جانە كەرەيلەرگە قاتىستى كولەمدى ەڭبەكتەر جازدى. بۇل زەرتتەۋلەر وتاندىق تاريح عىلىمىن العا جىلجىتتى. مۇنداي زەرتتەۋلەردەن جاپوندىق  عالىمداردا قالىس قالمادى. ولار  وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنششى شيرەگىندە ارالاسا باستادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ ماەدا ناۋنوري تابىلدى.ول ءوزىنىڭ “X ع توعىز تاتار”، “موڭعول تايپاسىنىڭ باس كوتەرۋى جانە كەرەيلەر”اتتى ماقالالارىندا كەرەيلەر تۋرالى ايتسا، مۋراكامي ماساتسۋگۋدىڭ “موڭعول يمپەرياسى قۇرىلۋدىڭ الدىنداعى كوشپەندى تايپالار”دەگەن ەڭبەگى مەن ساكۋراي ماسۋونىڭ “كەرەي تۋرالى زەرتتەۋ”دەگەن ەڭبەگىن كورسەتۋگە بولادى.[2,6-7ب]بۇل ەڭبەكتەردەن تۇركى جانە موڭعول تايپالارى جايىنداعى نەگىزگى ماعلۇماتتاردى الا الامىز. سونىمەن بىرگە “كەرەي”تايپاسى جايىنداعى، ولاردىڭ ەتنوگەنەزى مەن ءومىر ءسۇرۋى جونىندەگى  سوڭعى بولجامدارمەن  تۇجىرىمدار ايتىلعان. وسى عالىمداردىڭ ايتقان ويلارىن قاراي وتىرىپ ءبىز جاڭا ويلار تۋىنداتامىز.

كەرەي ەتنونيمىنىڭ شىعۋى جونىنەن جانە قولدانىلۋى جاعىنان بىزگەدەيىن سان قيلى اتاۋمەن تىلدىك جانە دىبىستىق  جاعىنان وزگەرىسكە ۇشىراپ كەلگەن  بەلگىلى ءبىر تايپا اتۋى نەمەسە سول تايپانىڭ كوسەمىنىڭ اتىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ال تۇركى تاريحىنا باجايلاي قارايتىن بولساق كوپتەگەن تايپالار مەن رۋلاردىڭ، ۇلتتار مەن  حالىقتاردىڭ اتتارى سول ەتنوستىڭ  ءوزىن  قورشاعان تابيعي ورتاعا، گەوگرافيالىق نىسانعا بايلانىستى بولىپ كەلەدى [3.54ب] ورحون – ەنيسەي جازبالارىن زەرتەۋشىلەردىڭ ءبىرى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ “انا ءتىلى” اپتالىعىنا ۇسىنعان قولجازباسىندا كەرلىن وزەنى جانە ول ءوز باسىن الاتىن «كەنتاي» تاۋىنا قاتىستى پىكىر كەلتىرگەن. وندا كونە تۇركى جازۋلارىدا بۇل قوس جەر اتى “كەيرە” تۇرىندە كورىنىس برگەنىن ايتادى. ال كەرلىن القابى ەجەلدەن كەرەيلەردىڭ ءتۇپ-تەگى توعىز بايىرقۋلار مەكەندەپ كەلە جاتقان جەر دەيى.ولار بىردە “توعىز بايىرقۋ”، بىردە “توعىز وعىز”، بىردە “توعىز كەرەيلىك”، ودان سوڭ “كەرەيلەر” بولىپ وزگەرگەن سياقتى دەيدى.[4,32ب] كەرەيت ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى “كەر” جانە “ەيت” اففيكستەرىنەن قۇرالعان. ورتا عاسىردا قازاق حالقىندا “كەر” ءسوزى ءجيى كەزدسەدى. مىسالى،تۇركى حالقتارىنىڭ بارىنە ءتان ەپوس “كەروعلى”، جامبىل وبىلىسىنداعى شۋ-كەربۇلاق، مونگوليا مەن قىتايدىڭ تەريتورياسىنداعى كەرۋلەن (كەر-ولەن) وزەنى، الماتى وبىلىسىنداعى كەربۇلاق اۋىلى. ال ايت جانە ەيت قازاق تىلىندە ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناق رەتىندە كەزدەسەدى. مىسالى،از-ايت،مول-ايت، كوب-ەيت، كەڭ-ەيت،ت ار-ايت ت.ب. كەر ءسوزىنىڭ ورىسشا ناقتى ماعناسى “ۆىسوكومەريە”دەپ ايتىلادى. قازاق تىلىندە جەكە ادمعا،تۇلعاعا كەرادام دەپ مىنەزدەمە بەرەدى، ال ول دەگەنىمىز “پاراساتتى، جوعارعى دەڭگەيدەگى،ا قىلدى ادام” دەگەندى بىلدىرەدى [5.216ب] “كەرەي” تەرمينى شىعۋى جايىندا عالىمداردىڭ پىكىرلەرى ءار ءتۇرىلى جانە جان جاقتى بولىپ كەلەدى. قىتايلىق دەرەكتەر كەرەي ەتنونيمىننىڭ “كەلە”، “كايلە”، “كەلە-ي”، “تسەلە”، “تسەلي-ي” دەگەن ترانسكريپيالار ۇسىنىلعان. بۇل ترانسكريپتسيا “كەرەي” دەگەن ءسوزدىڭ ارتى قوسىمشاسىز جازىلعان قىتايشا ترانسكريپتسياسى. سوعان قاراعاندا قىتاي دەرەكتەرى بۇل مالمەتتى كەرەيلەردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ ترانسكريپتسيالاعان. قىتاي دەرەكتەرىندە كەرەي ەلىن “سارى ەل” دەپ تە اتاعان. مۇنى تاڭعۇت  مولالارىنان تابىلعان “سارى تاتار ەلى” دەگەن جازۋلار جازىلعان ەسكەرتكىشتەردىڭ سىنىقتارى انىقتايدى. كەرەي ەتنونيمىنىڭ ءتۇبىرى بولعان “كەرى” دەگەن ءسوزدىڭ تۇرىك-موڭعول تىلىندە “دالا”دەگەن ماعناسى بولعان. موڭعولدىق ادەبيەتتەر ونى “حەەر”دەپ جازعان. سول سياقتى “سارى” ءسوزىنىڭ دە “دالا” دەگەن ماعناسى بار[2,14ب] ال پارسى تلىندە“كارە”(كەرە)دەگەن ءسوز كەزىگەدى، ماعناسى “سارى ماي”[6,323 ب] XIIIع. جاريالانعان اراب-تۇرىك سوزدىگىندە “كەرەياع”سوزى كەلتىرىلگەن، ورىسشا اۋدارماسى-“سليۆوچنوە ماسلو”،قازاقشا-سارى ماي رەتىندە كەلەدى [7,142ب].م. اقانوۆ: “كەرەي تايپاسىن ياعلاقار (ماعناسى ماي،  پارسىشا:كەرە) مەن سيىر (ۇد) رۋلارىنىڭ قوسندىسىنان قۇرالعان ‘ەتنوس دەپ قابىلداعان ورىندى. ولاي بولسا “كەرەيت” اتاۋى دا ەكى ءسوزدىڭ-كەرە+ۇد-بىرىككەن تەرمينى” دەيدى [8,23-27ب] ءار ءتۇرلى دەرەكتەردە “كەرەي” اتاۋىنىڭ بەرىلۋى ون شاقتى اتالىم ەكەنى كورىنەدى. مىسالى: كە-لە (بيچۋرين), كىلە (ن.مىڭجان), حەەرەيت(ش.ۋاليحانوۆ), كەرەيت، كەرەي، حەرەي (گ.ە.گرۋمم-گريجەمايلو), كيرەي (وزەن ن.ا. اريستوۆ), كەرلين (وزەن ءا.نۇرماعامبەتۇلى), حەرەيت (ۆ.ۆ.بارتولد), كاري (بەرەزين), حەرەت (راشيد اد-دين) دەپ كەلتىرىلەدى [9,51 ب] “كەرەيتتىڭ ماعناسى- «قارا»، «باران» دەگەن. ءبىر كىسىنىڭ جەتى بالاسى بار ەدى، بارلعىدا قارا بولدى، سوندىقتان ونى كەرەيتتەر دەپ اتاپ كەتتى” – دەيدى ابىلعازى ءوز شەجىرەسىندە. [11.41.ب ]سونىمەن بىرگە وسى ەڭبەكتەگى دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولعان راشيد اد-ءديننىڭ “جاميع-ات تاۋاريح” اتتى ەڭبەگىندە دە “كەرەي”سوزىن “كەر”، “قارا” دەپ اتاي كەلە  “كەرەي” تايپا اتاۋى ەكەنىن، ودان تەك حاندار شىققان رۋ ەكەنىن جانە باسقا تايپالار وسى رۋعا باعىنعانىن ايتادى [12,14-128 ب]   ورتا عاسىرلىق جازبا دەرەكتەردە – «ماڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، «موڭعولداردىڭ التىن تاريحى» سياقتى كىتاپتاردا «كەرەي» اتاۋى «كەرەيت» تۇرىندە دە بەرىلگەن. ال  «يۋان پاتشالىعىنىڭ تاريحىندا»، «كىلە»،  «حىلە»،  «كلەيى»،  «حلەيى» دەپ جازىلعان. ال مۇنداعى  «حىلەي» اتاۋى ادام اتى رەتىندە  «تاڭ پاتشالىعىنىڭ كونە تاريحىندا» كەزدەسەدى. وندا حىلەيدى كەرىننىڭ بالاسى حىلەي قاعان اتانعان [13,157 ب] پارسى جانە تۇركى شىعارمالارى «جاميع-ات تاۋاريح»، «شەجيرەي تۋركي» سياقتى كىتاپتاردا «كەرەيت» تۇرىندە كەزدەسەدى. كونە تۇركى تىلىندە «ت» قوسىمشاسى كوپشە تۇردەگى قوسىمشا رەتىندە «لار»، «لەر» رەتىندە قولدانىلادى. ياعني، «كەرەيت» – «كەرەيلەر» دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار ز.قيناياتۇلى «كەرەي» بۇل «كەرەيت» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى، ال «ت» موڭعول-تۋنگۋسشا كوپتىك جالعاۋى ەكەنىن ايتادى [14,46 ب] “كەرەي” اتاۋىنىڭ ناقتى قانداي ماعنا بەرەتىنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىنعا سوعادى. دەگەنمەندە راشيد اد دين مەن ابىلعازىنىڭ “كەرەي” ءسوزى “قارا” جانە “باران” دەگەن ءتۇس اتاۋلارىنا وراي ولاردىڭ ايتقاندارىمەن كەلىسۋگە بولادى. سەبەبى بۇل ءسوزدىڭ ءتۇپ تامىرى “كەر” اتاۋىنان شىعىپ وتىر. “كەر” قارا مەن سۇرى تۇستەردىڭ اراسىندا قالىپتاسقان “كەرى” تۇسىمەن سايكەس كەلەدى. ونداي اتاۋلار قازاق حالقىندا: كەر بيە، قۇلاگەر (قۇلا كەرى),  كەر ايعىر ت.ب  حالىق ەرتەگىسىندە كەر قۇلا اتتى كەندەباي ەسىمدەرى كەزدەسەدى. ياعني كەرەي (حىلەي) تاريحتا بەلگىلى ءبىر تۇلعا اتاۋىنا سايكەس شىققان. ولاردىڭ تۇستەرىنىڭ قارا بولعانىن بايقاۋعا بولادى. ولاردىڭ شىعۋى جايىندا دەرەكتەر سان قيلى جانە ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. موڭعول تاريحشىسى گ.سۋحبااتاردىڭ ايتۋىنشا،ەليان (حەرەەد) اتاۋى حۇندار مەن سانبيلەردىڭ ارالس نەكەسىنەن تۋىلعاندارعا بەرىلەتىن بولعان دەلىنەدى [9,214ب] قىتاي تريحشىسى ب.سايشاال “حانزۋلاردىڭ كەرەيتتەردى “حەنلي” دەپ اتاۋىنىڭ ءتۇپ توركىنىندە ولاردىڭ قاڭلىلارمەن تۋىستىق قانداستعىنىڭ سىرى جوق پا؟ دەگەن جورامال ۇستانادى [9,216ب] كەرەيتتىڭ ءۇيسىن تەكتى ەكەنى جايىنداعى بولجام تاريحتا جاڭالىق ەمەس. بۇل تۋرالى كەزىندە ن.اريستوۆ، گ.پوتانين، گ.گرۋمم-گرجيمايلو، ش.قۇدايبەردىۇلى، ءا.مارعۇلان ەڭبەكتەرىندە  جانە شىڭجاندا  “قازاق شەجىرەسىندە” دە ايتىلادى. كەرەي شەجىرەسىن زەرتتەگەن گ.ن.پوتانين كەرەيلەردى سارى ۇيسىننەن تاراتىپ، ديليندەردىڭ شىعىس تارماعىمەن تۋىستاستىرادى [13,670 ب] ال گرۋمم-گرجيمايلو: كەرەيلەر “جوڭعار ۇيسىندەرىنىڭ ۇرپاعى بولۋى ابدەن مۇمكىن” دەيدى [14,423 ب] اتالعان ەڭبەگىندە اباق كەرەيدىڭ 12 اتاسىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ا.بەلوسليۋدوۆتىڭ (“زاپ. سەميپالات. پود وتدەلا 3. – سيب. وتد. ي رۋسسك. ەوگراف .. وبشش.،”،1915X, س.8)  بەلگىلەپ العان مىنانداي حيكيات كەلتىرەدى. كەرەي ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن نايماننىڭ ءىنىسى اباقتىڭ 12 ۇلىنان تاراتادى. ولاردىڭ التاۋى قالماقتاردىڭ قولىنان قازا تاۋىپ ۇرپاق قالماعان سوڭ، جەسىرلەردى كۇيەۋگە شىعارىپ،ولاردان تۋىلعان بالالاردى كەرەي بولماي تۇرا، كەرەي اتالىپ كەتكەن كورىنەدى. [15,44 ب] كەرەي ۇرپاقتارى موڭعول اراسىندا قازىرگە دەيىن كەزدەسەدى [16,8 ب]پوتانين ءوزىنىڭ “تانگۋتسكوە-تيبەتسكوە وكراينا كيتايا ي تسەنترالنايا مونگليا.ت1”اتتى ەڭبەگىنىڭ 103 بەتىندە يحي جانە باگا-حەرەيت (ۇلكەن جانە كىشى كەرەيت) ەكى رۋدىڭ اتى اتالادى [15..45.ب] م.تىنىشباەۆ بولسا مونعول تاريحشىسى سانان-سەسەنانىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ شىڭعىسحان كەزىندە موڭعولدار ءۇش توپقا بولىنگەن: 1) ەكە-مونگول (ۇلى مونگولدار); 2)Cۋ-مونگولى نەمەسە تاتارلار (ماڭعىت،ۇڭعىت،چۋرىت); 3)كەرەي بوعاننىن اتاپ كورسەتەدى [17,48 ب] جالپى العاندا كەرەيلەردى  موڭعولدانعان تۇركى تەكتەس تايپالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى ولار انتروپولوگيالىق بەينەسى جاعىنان موڭعول ناسىلدىلەرگە جاتسا، تىلدىك قۇرىلىمى جاعىنان تۇركىلەرگە جاتقىزۋعا بولادى.بىراق موڭعولدار مەن تۇركىلەردىڭ ءبىر حالىقتار ەكەنىن ايتۋشىلاردا بار.دەگەنمەندە مونعولدار مەن تۇركىلەردە كوشپەلى تايپلار، ال كەرەيلەر ەكەۋىنىڭ اراسىنان شىعۋى ابدەن مۇمكىن دەۋگە بولادى.“كەرەي” جانە “كەرەيت” تايپالارىنىڭ شىعۋى جونىندەدە پىكىرتالاستار جەتكىلىكتى. سولاردىڭ ءبىرازىنا توقتالساق. «كەرەيلەر كەرەيتتەردىڭ  تىكەلەي ۇرپاعى ەمەس ،سەبەبى وزبەك اراسىندا دا، قازاق اراسىندا دا  كەرەيت، كەرەي دەگەن ەكى تايپا بار. كەرەي(حيرەيد) اتتى تايپا كۋندروۆ تاتارلارى جانە التايلىقتار  مەن ۋرانحايلىقتار اراسىندا كەزدەسەدى. ال بۋرياتتردىڭ اراسىندا حالحا جەرىنەن XVIIIع باسىندا بايكالدىڭ  ارعى جاعىنا قونىس اۋدارعان ۋبۋر-كەرەي دەگەن رۋ بار» دەي كەلە: «ءسوز سوڭىندا ايتار بولساق»، دەيدى-ز.قيناياتۇلى: قىتايدىڭ  «تسزين-لياو-يۋان-سان-شي-يۋي-تسزە» («لياو،تسزيان،يۋان اۋلەتى تاريحىندا كەزدەسەتىن  جات اتاۋلار تۋرلى انىقتاملىق سوزدىك») – تە كەرەي مەن كەرەيتتەردى ءبىر تەكتەس حالىق دەپ ەسەپتەمەيدى. يمپەراتور ەڭكە-امگۋلاڭ (تسيان-لۋن) مەكەمەسىنىڭ رۇقساتىمەن عىلىمي كوميتەت باستىرىپ شىعارعان بۇل انىقتاما كەرەيلەردى تسۋي-لين، ال كەرەيتتەردى كە-لە(حەرە) دەپ ءبىر ءبىرىن اجىراتىپ اتاعان» دەيدى [15,15 ب]قورتا كەلگەندە “كەرەي” “كەرەيت” اتاۋلارىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە بولادى.

بىرىنشىدەن، ەكى اتاۋدىڭدا بەسىنشى ارىپىنە دەيىن بىردەي اتالۋى، ال “ت” جۇرناعى مونعول – تۋنگۋستاردا كوپتىك جالعاۋى ەكەنى جوعارىدا ايتىلدى.

ەكىشىدەن، ز.قيناياتۇلىنىڭ ايتقان سوزدىگىندە “كەرەي” “كەرەيت”  اتاۋلارى بولەك تايپالار رەتىندە كەزدەسە بەرۋى مۇمكىن. سەبەبى بۇل سوزدىك جازىلماي تۇرىپ كەرەيتتەر كەرەيلەردەن ءبولىنىپ شىعىپ “كەرەيتتەر” دەگەن كوپشىلىك اتاۋ العان بولاتىن.

ۇشىنشىدەن، كەرەيلەر جانە كەرەيتتەر ءار حالىقتىڭ قۇرامىندا كەزدەسەدى. بۇلاي بولۋىنىڭ كوبىنە ۇلكەن سوعىستار اسەر ەتكەن. اسىرەسە شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارى جانە جۇرگىزگەن ساياساتى.

ءسوز سوڭىندا ايتار بولساق كەرەيلەر مەن كەرەيتتەر قازىردە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراعان تايپالاردىڭ ءبىرى رەتىندە ايتىلادى جانە بىرەگەيى بولىپ سانالادى.ولاردىڭ ءبىر تەكتەس ەكەنىن ءبىر-بىرىنە ۇقسايتىندىعىن ولاردىڭ ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى، انتروپولوگيالى بەينەسى ت.ب. انىقتاي تۇسەدى. جالپى العاندا ەكەۋىدە كوشپەندىلىكپەن اينالىسقان، ال كوشپەندىلەردىڭ ءتۇبى ءبىر تۇركى حالقى. جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي «كەرەي» نەمەسە «كەرەيتتەر» حۋنداردىڭ كەزىنەن باستاپ ءوز جالعاسىن تاپقان. كەرەيلەر قازاق حاندىعى تۇسىندا دا اۋقىمدى ەل بولىپ قازاق حاندىعىن قۇراعان تايپالاردىڭ ءبىرى بولعان. سونىمەن بىرگە جوڭعار شاپقىنشىلعى كەزىندە دە العاشقىلاردىڭ  ءبىرى  بولىپ  جوڭعىرلارعا قارسى ۇرىس سالعان بولاتىن. سەبەبى كەرەيلەر قونىستانعان اۋماق جوڭعارلاردىڭ شەكاراسىندا بولدى. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى، رۋحاني جەتەكشىسى كەرەيتتەردەن بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. ەڭ باستىسى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ  ءتۇبى ءبىر ەكەنىن ەستە ۇستاۋ، ونى كەلەشەك ۇرپاققا دارىپتەۋ. وسى ارقىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ماڭگىلىك بولىپ، بوساعاسى قاتايا تۇسەرى داۋسىز. «ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاستاردىڭ قولىندا» دەگەندەي، ولردىڭ ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلۋىدا تەگىمىزدىڭ ءبىر ەكەنىن بىلۋدەن تۋىندايدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. اندرەەۆ ن.گ. وپيسانيە سرەدنەي  وردى كيرگيز-كايساكوۆ.-الماتى: عىلىم،1998.- 280ست
2. وشان.ج. كەرەيحاندىعىقىتايدەرەكتەرىندە(X-XIIIع) ت.ع.كالۋۇشىندايىندالعانديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى-الماتى.2010ج
3. قايدار ءا.،ورازوۆ. م. تۇركىتانۋعاكىرىسپە. – الماتى: “ارىس” .2004-360ب
4. مەننان. كەرەي ۇلىسىمەن تاڭعىت مەملەكەتىنىڭ قارىم-قاتىناسىتۋرالى // قازاقوركەنيەتى. “قاينار” ۋنيۆەرسيتەتى.2005ج.№1.32ب
5. دانياروۆ.ك. يستوريا وتەچەستۆا.-الماتى:يل-دان،2000-540 ب
6. جەمەنەيقازاقشا-پارسىشاجانەپارسىشا-قازاقشا  سوزدىك،-الماتى،1994.-368ب
7. كۋرىسجانوۆا.ك.يسسلەدوۆانيە پو لەكسيكە ستاروكىپچاكسكوگو پيسمەننوگو پامياتنيكا XIIIۆ. “تيۋركسكو-ارابسكوگوسلوۆار”-الما-اتا.1970.-234 ب
8. اقانوۆم. “كەرەي”،“اشامايلى” جانە “اباق” ەتنونيمدەرىتۋرالى//قازاقتاريحى.№3.2007.
9. بايساريناق.كەرەيلەر:ەتنيكالىق تاريحى.-سەمەي.-1998ج.-51ب
10. قازاقمەملەكەتىنىڭتاريحى(ەجەلگىجانەورتاعاسىرلىقكەزەڭ).مونوگرافيالىقزەرتتەۋلەر.-الماتى: “ادامار” جشس،2007.-432ب
11. ابىلعازى.تۇرىك شەجىرەسى. -الماتى:انا ءتىلى.2006 ج.-200 ب
12. راشيد اد-دين.سبورنيك لەتوپيسەي.ت.1,كن.1.-م-ل.،1952.س14-128
13. مىڭجان ن. قازاقتىڭ كونە تاريحى.الماتى:جالىن،1994.-400ب
14. پوتانينگ.ن.سەۆەرو-زاپادنايا مونگوليا.ۆىپ.2.1881.س.670
15. گرۋمم-گرجيمايلوگ.ن.زاپادنايا مونگوليا ي ۋرانحايسكي كراي.ت.3.ۆىپ.2.-ل.،1930.س.423
16. قيناياتۇلىز. ماڭعولياداعىقازاقتار.الماتى.ءدۇن.ءجۇز.قازاق.قاۋىم.، 2007. 2 – كىتاپ. 256 ب
17. رازۋموۆ.سوسنوۆسكيي. ناسەلەنيە،زناچەنيە رودا ۋ ينورودتسەۆ ي لامايزم ۆ  ماتەريالاح كوميسسي دليا يسسلەدوۆانيا زەملەۆلادەنيەيا ي زەملەپولزوۆانيا ۆ زابايكالسكوي وبلاستي .VI,س.8.
18. تىنىشپاەۆ م. يستوريا كازاحسكوگو نارودا: ۋچەبنوە پوسوبيە.-الماتى: «سانات»،1998,-224 ب

kerey.kz